के तपाईंलाई आयुर्वेदको माया लाग्दैन ?

A+ A A-

गत नोभेम्बर अन्तिम साता काठमाडौंको नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानमा 'अन्तर्राष्ट्रिय आयुर्वेद सम्मेलन' भयो । त्यहाँ आएका भारतीय प्रोफेसर, डाक्टरहरूले आफ्नो देशमा आयुर्वेद क्षेत्रले मारेको फड्को, फेहरिस्त कति गर्वका साथ सुनाए । सरकारको तर्फबाट पाएको सहयोगको तारिफ गरे । भइरहेका अनुसन्धान, तिनको उपलब्धि र आगामी योजनाबारे उत्साहित सुनिए ।

आयुर्वेद क्षेत्रका भारतीय प्राज्ञका कुरा सुनेर हाम्रा स्वास्थ्यमन्त्री मोहन बस्नेत पनि हौसिए । उनले आयुर्वेद क्षेत्रको विकासका लागि आफू पनि उत्साहित र आतुर रहेको दाबी गरे । व्यावहारिक र सकारात्मक परिणाम दिने योजना भए लिएर आउन आयुर्वेद क्षेत्रका दिग्गजहरूसँग अनुरोध पनि गरे । त्यो सुनेर नेपालका आयुर्वेद दिग्गजहरूले ताली पिटे । हामी विद्यार्थी दर्शकदीर्घामा बसेर गुनिरहेका थियौँ- आयुर्वेद विकासमा भारत आकाशमा पुगिसक्यो, हामी धरतीमा कहिल्यै सुरु नहुने योजना बनाउन छलफल गरिरहेका छौँ । लाग्थ्यो, भारत मञ्चमा छ, हामी दर्शकदीर्घामा ।

भारतमा आयुर्वेदको छुट्टै मन्त्रालय (आयुष) शक्तिशाली हुँदैगर्दा नेपालमा पुरानो आयुर्वेद औषधि उत्पादक सिंहदरबार वैद्यखाना थला परेको छ । भारत सरकारले आयुर्वेदलाई विश्वव्यापीकरण गरिरहँदा नेपालमा स्वास्थ्य मन्त्रालयबाटै यसमाथि अनौठो तरिकाले आक्रमण भइरहेको छ । हाम्रो छिमेकमा आयुर्वेदले पखेटा हालिरहँदा यहाँ पखेटा काट्ने कोसिस गरिँदै छ ।

भएका पाँचमध्ये दुई आयुर्वेद क्याम्पस बन्द भइसके । त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गतको आयुर्वेद अनुसन्धान केन्द्र स्थापनाको दुई दशक भइसक्दा पनि सरकारले दरबन्दी दिएको छैन । सरकारी सहयोग नहुँदा त्यसले अनुसन्धानको नाममा माखो पनि मार्न सकेको छैन । हरेक वर्ष पाइल्स, फिस्टुलाको नि:शुल्क उपचार गरेर बस्नुपरेको छ । जानकारहरूका अनुसार, आयुर्वेद अनुसन्धान केन्द्रमा यस्ता उपकरण छन्, ती सबै प्रयोगमा आउने हो भने एसियाकै तेस्रो ठूलो ल्याब नेपालकै हुनेछ । तर, ती सबै उपकरण थन्किएका छन् ।

आयुर्वेदमा स्नातकोत्तर गर्नुपर्दा अहिले त्रिविमा काय-चिकित्साबाहेक अरु पढ्न पाइँदैन । अन्य विषय पढ्न भारत वा चीन जानुपर्छ । स्नातक कार्यक्रम चलाइरहेका क्याम्पसमा पनि सरकारको प्रभावकारी अनुगमन छैन । भविष्यमा डाक्टर बनेर नागरिकको उपचार गर्ने विद्यार्थीहरू कसरी पढिरहेका छन्, उनीहरू पढ्ने क्याम्पसमा पूर्वाधारको सञ्चालन, व्यवस्थापन कागजमा मात्रै सीमित छ कि व्यवहारमा पनि छ भन्ने जाँचबुझमा सरकारको चासो छैन ।

भारतमा आयुर्वेद चिकित्सामा स्नातक बीएएमएस गरेका विद्यार्थीलाई एमबीबीएससरह मान्यता दिएर प्रोत्साहन गरिएको छ । बीएएमएस अध्ययन अवधिमा प्रशस्त अभ्यास गराइन्छ । इन्टर्नसिप निकै प्रभावकारी हुन्छ । प्रधानमन्त्रीकै तहबाट विद्यार्थीलाई प्रोत्साहन गरेको पाइन्छ । तर, हाम्रोतिर आयुर्वेद विद्यार्थीहरूको हालत दयनीय छ । आफैँ मिहिनेत गरेर अघि बढ्नेको कुरा छोडौं, विश्वविद्यालय वा क्याम्पसबाट उपलब्ध गराइने अभ्यास नगण्य छ । ‘पास आउट’ विद्यार्थीको अनुभव निकै असन्तोषपूर्ण छ । आयुर्वेद विद्यार्थीले आफ्नो पीडा, रोदन, क्रोध कसलाई सुनाउने ? कसले सुनिदिने ?

भाषणमा तालुकदार मन्त्री, निकायका उच्चाधिकारीले आयुर्वेद क्षेत्रको विकासका लागि काम गरिरहेको दाबी गरे पनि वास्तविकता ठीक उल्टो छ । लाग्छ, अभिभावकत्व लिनुपर्नेहरू नै यसलाई सिध्याउन उद्यत् छन् । आयुर्वेद क्षेत्रमै क्रियाशीलहरूले पनि ‘मम’ भन्नुपर्छ, हाम्रो पहल र अग्रसरता त झन् दयनीय नै छ । हामी दाबी गर्ने होइन, कटौरामा माग्ने अवस्थामा आइपुगेका छौँ ।

नेपालको संविधानले निकै महत्त्व दिएको प्राचीनतम् चिकित्सा प्रणाली आयुर्वेदलाई यथार्थमा सौतेनी व्यवहार गरिएको छ । 'सुखी नेपाली, समृद्ध नेपाल'को संकल्प वा परिकल्पनालाई साकार पार्न सक्ने क्षेत्रको सम्भावनालाई निमोठिएको छ । संविधानमा आधारभूत स्वास्थ्य सेवाभित्र आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सालाई निकै महत्त्वका साथ समावेश गरिएको छ । तर, व्यवहारतः यो कागजमै सीमित छ । एक आयुर्वेद विद्यार्थीको नजरमा लाग्छ, हामी आफ्नै घाँटी निमोठिरहेका छौँ ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी ओलीले आयुर्वेद क्षेत्रप्रति देखाएको सदासयताले केही आशाको सञ्चार गरेको थियो । उनले पनि मुखैले मात्र ठिक्क पारेर गए । पछि आएको सरकारले आयुर्वेदका सम्भावनालाई पहिचान गर्ने वा त्यसमा काम गर्ने प्रयास नै गरेन । बरु सयौँ वर्षपहिले खुलेका पुराना आयुर्वेदिक संस्थालाई रुग्ण बनाउनतिर भूमिका खेल्यो । आयुर्वेदका निकायमा आफ्नो गोजीको मान्छे भर्ती गरेर टाट पल्टाउने काम गर्‍यो ।

आयुर्वेद विकासको दृष्टिले भारतसँग नेपालको तुलना हुन सक्दैन, यो विद्यमान सत्य हो । किनकि, हामीलाई छोडेर भारत धेरै पर पुगिसकेको छ । तर, पौराणिक, ऐतिहासिक, जैविक दृष्टिले हाम्रो महत्त्व भारतभन्दा कम छैन । हिमालयको काखमा रहेको हाम्रो देशमा आयुर्वेदको सम्भावनाप्रति भारतसमेत लोभिने गरेको छ । त्यसैले बेलाबखत चाहे डाबरले होस् वा पतञ्जलिले नेपालमा लगानी गर्न इच्छा, अग्रसरता देखाउने गरेका छन् । हामी आफूचाहिँ बत्तीमुनिको अँध्यारोमै चित्त बुझाइरहेका छौँ ।

परापूर्वकालदेखि नै आयुर्वेदका उपयोगकर्ता विद्वान्, ऋषिमुनिहरूको आश्रयस्थल नेपाल नै हो । आयुर्वेद पर्वतबाटै सुरु भएको मानिन्छ, हामी यसैको फेदीमा छौँ । विश्वमै दुर्लभ मानिएका जडीबुटी हामीसँग छन् । महत्त्वपूर्ण जडीबुटी हाम्रा वनजंगलमा पाइन्छन् । आयुर्वेदको क्षेत्रगत विकास र विस्तार गर्न सकियो भने जडीबुटीमा आत्मनिर्भर मात्र भइँदैन, बहुमूल्य जडीबुटीको उपयोग र निर्यात गरेर आर्थिक उपार्जन गर्न सकिन्छ । नेपाललाई आयुर्वेदिक उपचारको गन्तव्य बनाउन सकिन्छ । विदेशीले पनि नेपालको हिमालयन हर्बल खोजिरहेका छन् । हामी आफ्नो उत्पादनलाई ब्रान्डिङ गरेर निर्यात गर्न सक्छौँ । जडीबुटी खेतीले बढावा पाउँदा अहिले भइरहेको युवा विदेश पलायन रोक्न सकिन्छ । विश्वमा हाम्रो आफ्नै गर्विलो पहिचान सम्भव छ ।

देशको सार्वजनिक ऋण २२ खर्ब पुगिसकेको छ । हरेक नेपालीको टाउकोमा झण्डै ७५ हजार रुपैयाँको बोझ छ । व्यापारघाटा बढेको बढ्यै छ । निर्यात निराशाजनक छ । प्रतिकूल अवस्थामा पनि नेपालमा वार्षिक ८० हजार टनभन्दा बढी जडीबुटी उत्पादन हुने गरेको छ । यद्यपि, हामीकहाँ आयुर्वेदिक औषधिका कम्पनीहरू कम भएकाले उत्पादित सबै जडीबुटीको उपयोग हुन नसकेर ९० प्रतिशत निर्यात हुने गरेको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।

आयुर्वेदमा अनुसन्धान गरी आधुनिक विज्ञानसँग जोड्ने अग्रसरताको माग हो । नागरिकको स्वास्थ्य र मुलुकको समृद्धिसँग जोडिएको माग हो । आज पाठ्यक्रममा तय गरिएका विषयहरूमा विज्ञता हासिल गरेर निश्चित समय अभ्याससमेत गरेपछि मात्र आयुर्वेदको मान्यताप्राप्त उपचारक बन्न पाइन्छ ।

७ सयभन्दा बढी प्रजातिका जडीबुटी औषधिका रूपमा प्रयोग हुँदै आएका छन् । प्रकृतिले हामीलाई दिएको सम्पत्तिलाई हामीले उपयोग गर्न सकेको खोइ ? यहीँको जडीबुटी किनेर भारत र चीनले कैयौँ गुणा फाइदा लिइरहेका छन् ।

सम्भावना विशाल भए पनि हामीले त्यसतर्फ पाइला चाल्न खोजेकै छैनौँ । आयुर्वेद क्षेत्रमा काम गर्ने दिग्गजहरू ठान्छन्, ‘स्वास्थ्य मन्त्रालयमा एलोपेथी हाबी छ । त्यसैले २ सय ५० वर्ष पुरानो एलोपेथीलाई करोडौँ बजेट छुट्याउँदा ५ हजार वर्ष पुरानो आयुर्वेदलाई ‘टोकन अफ लभ’ दिएजस्तो मात्र गरिन्छ ।’

भन्दा र सुन्दा तीतो लाग्न सक्छ, खासमा भइरहेको यही नै हो । त्यसैले अब नेपालमा छुट्टै आयुर्वेद मन्त्रालयको आवश्यकता छ । भारतमा आयुष मन्त्रालय हुनुअघि आयुर्वेद क्षेत्रको विकास र आयुष मन्त्रालय गठनपछिको विकासक्रम नियालौँ, परिणाम छर्लङ्ग हुन्छ । त्यहाँ आयुर्वेद क्षेत्रमा प्रशस्त अनुसन्धान भइरहेको छ । आयुर्वेदसँग तालुक राख्ने निकायहरू सशक्त छन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय शल्य चिकित्सा विभाग प्रमुख डा. विजेन्द्र साह भारत केरलाको उदाहरण दिँदै भन्छन्, ‘त्यस्तो गर्मी ठाउँ आयुर्वेदको केन्द्र बनेको छ । पञ्चकर्मका लागि संसारभरका मान्छे त्यहाँ आउँछन् । केरलाको तुलनामा नेपालको मौसम, वातावरण कैयौँ गुणा राम्रो छ । त्यहाँ पञ्चकर्म गर्नुभन्दा यहाँ धेरै नै सहज हुन्छ । हामी पछाडि रहेकाले प्रतिकूल ठाउँ भए पनि भारतमा केरलाजस्ता शहर आयुर्वेदको हब बन्न पुगेका छन् ।’ यसबाहेक औषधिका लागि पनि नेपाल हब हुन सक्ने उनी बताउँछन् । योग र ध्यानका लागि विदेशबाट डाक्टर, सेलेब्रिटिज नेपाल नै आउने गरेका प्रशस्त उदाहरण छन् ।

विज्ञहरूले बारम्बार भन्दै आएका छन्, नेपाललाई आयुर्वेदको ‘हब’ बनाउन सकिन्छ । तर, यो यत्तिकै आएर हातमा बस्दैन । यसका लागि काम गर्नुपर्छ । सरकारले अग्रसरता देखाउनुपर्छ । अहिले हामीकहाँ पर्याप्त अनुसन्धान र प्रशोधनको व्यवस्था भएन । यहाँ पाइने र खेती भएका आयुर्वेदिक औषधि भारत वा अन्य देशमा प्रशोधन गर्नुपर्ने अवस्था छ । यसको अर्थ आयुर्वेदिक जडीबुटीलाई महत्त्व दिइएको छैन ।

सरकारले बेवास्ता गरे पनि आयुर्वेदप्रति नेपालीको विश्वास र प्रयोग घटेको छैन, बरु बढेको छ । नागरिक आयुर्वेदको विकास भएको देख्न चाहन्छन् । ७ सय ५३ वटै स्थानीय तहमा आयुर्वेदको विस्तार गरेर हेरौँ, यो कुरा पुष्टि भइहाल्छ । तर, भएको एउटा सरकारी वैद्यखानालाई समेत स्वस्थ चल्न दिइएन । हाम्रा पुर्खाहुँदै आजपर्यन्त हाम्रो जीवनशैली बनेको आयुर्वेद प्रणाली आजको विज्ञानसँग गाँसिएर आउँदा पनि बेवास्ता गरेको देख्दा स्वास्थ्यमन्त्री र प्रधानमन्त्रीलाई सोध्न मन छ- के तपाईंहरूलाई आयुर्वेदको माया लाग्दैन ? यसमा तपाईंहरू अपनत्व पाउनुहुन्न ? यसको कुनै सम्भावना र भविष्य छैन ? योसँगै तपाईंहरूको कुनै साइनो छैन ?

आयुर्वेद विकास पछि पर्नुमा सबै दोष सरकारको मात्र छ भन्न खोजेको भने होइन । यसै क्षेत्रमा काम गर्नेहरूको पनि कमजोरी छ । डा. साह भन्छन्, 'हामीले कमजोरी नस्वीकारे पनि यो देखिने कुरा हो । हामीले आफ्नो भूमिका, अनुसन्धानको दायरा फराकिलो बनाउन बाँकी नै छ । हाम्रो सरकारले जानेर वा आवश्यकता ठानेर दिँदैन भन्ने जानेपछि आफ्नो क्षमता वा योजना देखाएर हामीले लिन सक्नुपर्थ्यो ।'

आयुर्वेदको विषयगत अनुसन्धान तथा प्रयोग हुनुपर्छ । विज्ञहरूमाझ संवाद, छलफल, संशोधनसहित विशिष्ट शोधका साथै सामाजिक तथा संस्थागत प्रतिबद्धतासहित कार्ययोजना, आर्थिक व्यवस्थापनसमेत आवश्यक हुन्छ । विशेषज्ञता तथा क्षमता अभिवृद्धिको आदानप्रदानमार्फत आयुर्वेदमा नेपाल र भारतबीचको सहकार्य प्रभावकारी बनाउन पहल गर्नुपर्छ । किनकि भारतसँग आयुर्वेदमा सहकार्य गर्ने अर्को देश छैन, हामीले यो अवसर सदुपयोग गर्न सक्नुपर्छ ।

फेरि पनि, आयुर्वेद क्षेत्रमा निराशा मात्र छ भन्न खोजेकी होइन, केही आशा पक्कै छन् । तमाम नेपालीमाझ यसप्रतिको विश्वास कायम छ । यो पारम्परिक र प्रयोगसिद्ध विधिसहित विज्ञानको समेत दायरामा फस्टाइरहेको छ । तन्त्रमन्त्र विद्या होइन, एउटा व्यवस्थित चिकित्सा प्रणालीका रूपमा यसको विकास भइसकेको अवस्था छ । आयुर्वेद नेपालको स्वास्थ्य सेवाको मान्यताप्राप्त प्रणाली हो । हामीसित जनशक्ति बढ्दै छ । यसको भविष्य राम्रै छ । राम्रो नभएको भए ५ हजार वर्षदेखि यो किन टिकिरहन्थ्यो । कतिपय प्रदेशले आधुनिक चिकित्सा र आयुर्वेद गरी एउटै अस्पतालमार्फत संयुक्त सेवा सञ्चालन गरिरहेका छन्, यो अनुकरणीय छ । यस्तो अभ्यासलाई बढाउनुपर्छ ।

केही वर्षअघि भारतीय हृदयरोग विशेषज्ञ डा. देवीप्रसाट शेट्टी र सद्गुरुबीचको एक पोडकास्टको प्रसंग सुनाएर म यो लेखेको बिट मार्न चाहन्छु । त्यो पोडकास्टमा डा. शेट्टीले आफ्नो अनुभव सुनाएका छन्, जसमा उनले आयुर्वेदको प्रभावकारिता स्वीकारेका मात्र छैनन्, यसप्रति नतमस्तक भएको समेत बताएका छन् ।

डा. शेट्टीकी श्रीमतीको कम्मरमा तीव्र दुखाइ सुरु भएपछि छटपटाउन थालिन् । उनले तुरुन्तै न्युरोलोजिस्टकहाँ लगे । एमआरआई गर्दा सबै ठीक देखियो । तर, दुखाइ वास्तवमै ज्युँका त्युँ थियो । शेट्टीका आफन्तले एक अकुपंचरविज्ञ भएको ठाउँमा लैजान सुझाव दिए । डाक्टरले अरु उपाय देखेनन् । त्यसैले अकुपंचर गराउन लिएर गए । ती व्यक्तिले केही मिनेट डा. शेट्टीकी श्रीमतीसँग कुरा गरे र उपचार थाले । १० मिनेट ढाडदेखि कम्मरसम्म चलाएपछि डा. शेट्टीकी श्रीमतीलाई घर लगियो, त्यसपछि कहिल्यै उनले कम्मर दुखेको गुनासो गरिनन् । ‘म मुग्ध भएँ । उनले त्यो गरिदिए, जुन मैले ३२ वर्षमा गर्न सकेको थिइनँ’, डा. शेट्टीले सद्गुरुसँग भनेका छन् ।

यस्ता थुप्रै घटना छन्, जहाँ आयुर्वेद प्रभाव झल्किन्छ ।

आयुर्वेद सम्मेलनमा यस्तो थुप्रै घटना डाक्टरहरूले सुनाए । सँगै आयुर्वेदको प्रभाव भारतमा कसरी फैलिँदै गयो भन्ने पनि खुलाए । त्यहाँ सरकारले आयुर्वेदलाई राष्ट्रिय प्राथमिकतामा राखेको छ । आवश्यक बजेट दिएको छ । सरकारी प्रोत्साहनले विज्ञहरूमा पनि जाँगर भरिएको छ । विद्यार्थीहरूमा सपनाले स्थान पाएको छ । आयुर्वेदलाई लिएर विश्वमा भारतको फरक पहिचान बनेको छ ।

यही सम्भावना नेपालसँग पनि छ । तर, हामीसँग ज्यादा निराशा छ । आयातीत धारणा हाबी छ । आयुर्वेदलाई एलोपेथीसँग तुलना गरेर अवमूल्यन गर्न आवश्यक छैन । बरु सँगसँगै विकास गरेर अगाडि बढाउँदा फाइदा हुन्छ । किनकि दुवैका आ-आफ्नै खासियत छन् । नेपालमा आयुर्वेदको विकास आरोग्यतामा मात्रै सीमित छैन, हाम्रो संविधानले अंगीकार गरेको समृद्धिहुँदै समाजवादसम्म पुग्ने बाटोका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ ।

तन्त्रमन्त्र र झारफुकलाई आयुर्वेद मानेर यहाँ यसको विकास मागिएको पक्कै होइन । आजको युगमा कसैले यस्तो झारफुक र तन्त्रमन्त्रको कुरा गर्छ भने ऊ कमजोर धरातलमा छ । आयुर्वेदमा अनुसन्धान गरी आधुनिक विज्ञानसँग जोड्ने अग्रसरताको माग हो । नागरिकको स्वास्थ्य र मुलुकको समृद्धिसँग जोडिएको माग हो । आज पाठ्यक्रममा तय गरिएका विषयहरूमा विज्ञता हासिल गरेर निश्चित समय अभ्याससमेत गरेपछि मात्र आयुर्वेदको मान्यताप्राप्त उपचारक बन्न पाइन्छ । त्यसैले आयुर्वेदलाई बुझ्ने र सम्झिने तौरतरिका पनि विस्तृत बनाउनुपर्ने देखिन्छ ।

(सुष्मा साउद धुलिखेलस्थित पतञ्जलि आयुर्वेद मेडिकल कलेज एण्ड रिसर्च सेन्टरमा बीएएमएस थर्ड प्रोफेसनलमा अध्ययनरत छिन्)

लेखकबाट अन्य लेखहरू:

आयुर्वेद के हो, के होइन ?
आयुर्वेदले किन भन्छ- घाम उदाउनुअघि उठ्नू र अस्ताएलगत्तै खानू ?
वात, पित्त, कफः आयुर्वेदमा तपाईंको शरीर कुन प्रकृतिको ?
जब टीकाकै दिन महिनावारी भयो

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ १३, २०८० ०८:०३