आयुर्वेद के हो, के होइन ?

A+ A A-

पहिले ब्रह्मा, पछि दक्ष प्रजापति, अश्विनी कुमार, देवराज इन्द्रहुँदै सुरु भएको मानिने आयुर्वेद विद्या ऋषिमुनिहरूहुँदै आजको आधुनिक युगमा आइपुगेको छ । ज्ञाताहरू भन्छन्, ‘भारतमा आयुर्वेद ६ हजार वर्ष पुरानो चिकित्सा पद्धति हो ।’ पश्चिमा उपचार विधिभन्दा पहिलादेखि नै आयुर्वेद थियो ।

प्राचीन् नेपालमा पनि आयुर्वेदलाई रोगहरूको उपचार र स्वस्थ जीवनशैली कायम गर्ने सर्वोत्तम तरिकामध्ये एक मानिन्थ्यो । आधुनिक युगमा समेत हामीले आयुर्वेदका सिद्धान्त र अवधारणाको उपयोग उत्तिकै गरिरहेका छौँ ।

मानव जीवनमा आयुर्वेदको दायरा विस्तृत छ । यद्यपि, अचेल यसलाई व्यवस्थित गर्दै एलोपेथीझैँ निश्चित वर्षको कोर्समा पनि समेट्न खोजिएको छ । जस्तो कि मसहितका साथीहरू अहिले ब्याचलर अफ आयुर्वेदिक मेडिसिन एण्ड सर्जरी (बीएएमएस) अन्तिम वर्षमा अध्ययनरत छौँ । बीएएमसलाई एमबीबीएससरहको तह मानिन्छ । यो पनि साढे चार वर्ष (अभ्याससहित साढे ५ वर्ष) को कोर्स हो ।

थर्ड प्रोफेसनल (१८ महिनाको १ प्रोफेसनल) पढ्दापढ्दै हामीलाई एलोपेथीका आधारभूत व्यावहारिक ज्ञानसमेत बुझ्ने उद्देश्यले तीन महिना एलोपेथिक अस्पतालमा अभ्यास गराइँदै छ । थर्ड फ्रोफेसनल उत्तीर्ण गरेपछि समेत एक वर्ष आयुर्वेद अस्पतालमा अभ्यास गर्नैपर्छ । अनि मात्रै आयुर्वेद चिकित्सा परिषद्बाट स्थायी नाम दर्ता लाइसेन्सको परीक्षा दिन पाइन्छ । पास भएपछि बिरामी जाँच्ने अनुमति हुन्छ । भारतमा पोस्ट ग्र्याजुएट आयुर्वेद विद्यार्थीलाई औपचारिक तालिमपछि ५८ किसिमका शल्यक्रिया गर्न अनुमति छ । यसको अर्थ के हो भने, व्यापक दायरालाई साँघुर्‍याएर भए पनि यसलाई थप वैज्ञानिक, व्यवस्थित र समयानुकूल बनाउने प्रयास भइरहेको छ ।

के हो आयुर्वेद ?

‘आयु’ र ‘वेद’ शब्द मिलेर आयुर्वेद बनेको हो । आयुको अर्थ ‘जीवन’ र वेदको अर्थ ‘विज्ञान’ वा ‘जान्नु’ हो । अर्थात् जीवनका बारेमा जान्नु । आयुर्वेदको प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘अष्टाङ्गहृदयम्’मा यसका रचयिता महर्षि वाग्भट लेख्नुहुन्छ, ‘आयुषो वेदः आयुर्वेदः । अर्थात् यो आयुको वेद हो ।

आयुर्वेद चिकित्सा मात्र होइन, यो शल्यक्रिया मात्र होइन, यो जीवन पद्धति मात्र होइन, आयुर्वेद शारीरिक र मनोचिकित्सा मात्र पनि होइन, यो त जीवन जिउने समग्र वैज्ञानिक सार्वभौमिक पद्धति हो ।

हामीकहाँ आयुर्वेदको विकास र विस्तारमा राज्यले खासै ध्यान दिएको पाइँदैन । हुन पनि, हामीलाई हरेक चीज युरोप वा पश्चिमाले अनुमति दिएपछि मात्रै आधिकारिक र विश्वसनीय ठान्ने बानी परिसकेको छ ।

शास्त्रहरूमा लेखिएअनुसार, जीवको विद्यमानता नै जीवन हो तर ऊ अनेक कारणले रोगावास हुन्छ । र, रोगको निदान वा निराकरणको विधि जुन ज्ञानुशासनमा छ, त्यो आयुर्वेद हो । आयुर्वेदलाई जीवनको सच्चा सहयोगी भनिएको छ । यो जीवनोपयोगी विज्ञान हो, जसले आदर्श जीवन शैलीमा जोड दिन्छ ।

धेरैले आयुर्वेदलाई जडीबुटी वा झारफुक वा सामान्य चूर्णका रूपमा मात्रै बुझेको पाइन्छ । कतिपयले प्रचार पनि यसरी नै गरिरहेका हुन्छन् । तर, यो चिकित्सा प्रणालीसँग मात्रै नभएर हाम्रो जीवनशैलीसँगसमेत जोडिएको छ । जीवनको आरोग्यतालाई यसले आत्मसात् गरेको छ । ‘स्वस्थस्य स्वास्थ्य रक्षणं, आतुरस्य विकार प्रशमनं ।’ अर्थात् स्वस्थ व्यक्तिको स्वास्थ्यको रक्षा गर्नु र आतुर वा रोगी व्यक्तिको रोग हटाउनु नै आयुर्वेदको उद्देश्य हो ।

आयुर्वेदिक चिकित्सालाई सयौँ वर्षपहिले नै वेद र पुराणमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । भनिन्छ, आयुर्वेद ब्रह्माजीले स्मरण गर्नुभएको थियो । स्मरण त्यही चीजको गरिन्छ, जो पहिल्यैदेखि हुन्छ । ब्रह्मापछि यो विद्या दक्ष प्रजापतिले पाएको पुराणहरूमा उल्लेख छ । यसपछि देउताहरूका डाक्टर मानिने अश्विनी कुमारहुँदै देवराज इन्द्रले पनि आयुर्वेद विद्या लिनुभयो । पछि भूमण्डलमा रोग देखिन थाल्यो । यहाँ पनि आयुर्वेदको आवश्यकता महसुस भयो र हाम्रा ऋषिमुनिहरूको तपस्याको फलस्वरुप पृथ्वीलोकमा आयुर्वेद विद्या ल्याइएको मानिन्छ ।

आयुर्वेद अथर्ववेदबाट प्रेरित छ । कतिपय आचार्यले यसलाई पञ्चवेदका रूपमा पनि मान्छन् । अर्थात् चार वेदपछि यसलाई पाँचौँ वेद भनिन्छ । आयुर्वेदको खोज भारतमा भएको थियो । भारतीय उपमहाद्वीपमा व्यापक रूपमा आयुर्वेदको अभ्यास गर्ने गरिएको छ । ९० प्रतिशतभन्दा बढी भारतीयहरू आयुर्वेदिक चिकित्साको कुनै न कुनै रूपमा उपयोग गर्छन् ।

युनिभर्सिटी अफ मिनेसोटाको सेन्टर फर स्पिरिचुअलिटी एण्ड हिलिङको एक प्रतिवेदनअनुसार, पछिल्ला केही वर्षयता यो परम्परा पश्चिमा जगत्‌मा समेत निकै लोकप्रिय बनेको छ । यद्यपि, आयुर्वेद उपचारलाई वैकल्पिक चिकित्सा उपचार नमान्नेहरू पनि छन् ।

आयुर्वेदले मूलतः तीन प्रकारका ऊर्जा वा कार्यात्मक सिद्धान्तलाई देखाउँछ । आयुर्वेद दर्शनका अनुसार, हाम्रो शरीर पञ्चमहाभूत (जल, पृथ्वी, आकाश, अग्नि र वायु) मिलेर बनेको हुन्छ । वात, पित र कफ पञ्चमहाभूतकै संयोजन र क्रमपरिवर्तन हुन् । यो हरेक व्यक्ति वा हरेक चीजमा हुन्छ । यसलाई त्रिदोष सिद्धान्त भनिन्छ । हाम्रो शरीर यिनै तीन दोषका कारण बनेको आयुर्वेदले बताउँछ ।

त्रिदोष सन्तुलित हुँदा शरीर स्वस्थ हुन्छ, असन्तुलित हुँदा रोगी हुन्छ । स्वस्थ रहन शरीर, मन र चेतनालाई सन्तुलनमा राख्नुपर्नेमा आयुर्वेदले जोड दिन्छ । शरीर, मन र चेतनाको असन्तुलित अवस्थालाई विकृति भनिन्छ । सारमा यसको उद्देश्य जुनसुकै उमेरका मानिस भए पनि स्वास्थ्यलाई राम्रो राख्नु हो ।

एलोपेथीले जस्तै तुरुन्तै लक्षण हटाएर आराम गराउन आयुर्वेदिक पद्धति पर्याप्त छैन । बरु रोगको मूल कारण पहिल्याएर त्यसलाई समाप्त गर्ने प्रयास आयुर्वेदले गर्छ । रोगको कारण नै नष्ट भएपछि रोग पनि सधैँका लागि नष्ट भइजान्छ ।

आयुर्वेदले हामीलाई हजारौँ वर्षदेखि स्वस्थ जीवनको मार्ग देखाइरहेको छ । हाम्रो जीवनशैलीलाई सही दिशा दिन र स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक आदत विकास गर्न यसले सहायकको काम गर्छ । जडीबुटीसहित अन्य प्राकृतिक वस्तुका उत्पादन, औषधि र दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने पदार्थ आयुर्वेदका औषधीय तत्त्व हुन् ।

आयुर्वेदको अभिप्राय जप, योग गर्नु वा तेल लगाउनु मात्र होइन, यसको महत्त्व ज्यादै व्यापक छ । आयुर्वेदमा कुनै पनि खालको स्वास्थ्य समस्याको मूल कारण पत्ता लगाएर त्यसलाई समाप्त गर्ने गरी काम गरिन्छ । आयुर्वेदलाई बुझ्ने मान्छेले विभिन्न रोगबाट आफूलाई ९९ प्रतिशत जोगाउन सक्ने आयुर्वेदका विशेषज्ञ डाक्टरहरू बताउँछन् ।

ध्यान दिएर हेरौँ, हाम्रो चारैतिर आयुर्वेद छ । सदियौँदेखि हामीले आफ्नो जीवनलाई आयुर्वेदसँगसँगै अघि बढाइरहेका छौँ । जसले आयुर्वेदलाई बुझेर अघि बढ्यौँ, स्वस्थ छौँ, ज-जसले बुझ्न सकेनौँ, अस्वस्थ्य भयौँ । हामीमध्ये धेरैले आफ्नो प्राचीन् सिद्धान्तबाट प्रेरित भएर गरिरहेका कामबारे त्यति ध्यान पनि दिएका हुँदैनौँ । जस्तो कि हामी बिहानै उठेर पानी पिउँछौँ । आयुर्वेदमा यो भनेको ’दिनचर्या’मा वर्णित उषापानको एक हिस्सा हो । सुन्दरताका लागि अनुहारमा लेपन गर्नु, कपालमा तेल लगाउनुजस्ता काम हामी दैनिक जीवनमा गरिरहेका हुन्छौँ । यसलाई हामीले आयुर्वेदसँग जोडेर हेर्‍याैँ, गर्‍याैँ भने यसको फाइदा दुई/तीन गुणा बढी लिन सकिन्छ ।

चियामा पनि हामी तेजपत्ता, अदुवा, ल्वाङ, मरिच, सुकुमेल, दालचिनीमध्ये केही न केही हालेर पिउन स्वादिलो वा फाइदाजनक मान्छौँ । यी सबै आयुर्वेदिक औषधि हुन् । तरकारीमा हामीले प्रयोग गर्ने हल्दी, जिरा, धनियाँ, आयुर्वेदिक औषधि नै हुन् । हामी फिटनेस मेन्टेन गर्नका लागि रनिङ, जगिङजस्ता व्यायाम गर्छौं । यो पनि आयुर्वेदमा वर्णित व्यायामकै हिस्सा हो । चौतर्फी रूपमा हामी आयुर्वेदसँग गाँसिएका छौँ । नगाँसिऔँ पनि कसरी, यो हाम्रै प्राचीन् पद्धति हो, जुन आजको आधुनिक चिकित्सा नहुँदा हाम्रा पूर्वजको जीवन पद्धति थियो ।

आयुर्वेदविज्ञ वा विद्यार्थीले एलोपेथीलाई दोष लगाउँदैनन्, लगाउन पनि हुँदैन । किनकि, आयुर्वेदजस्तै आजको युगमा एलोपेथी उस्तै महत्त्वपूर्ण छ । यसका लाभार्थी धेरै छन् । एलोपेथीले रोग लागेपछिको उपचारमा जोड दिन्छ । तर, आयुर्वेदले रोग लाग्नै नदिने गरी जीवनशैली अंगीकार गर्न जोड दिन्छ । आयुर्वेदिक पद्धतिमा उपचार गर्दा डाक्टरले रोगग्रस्त अंग वा रोगको लक्षण मात्रै हेर्दैनन् । सँगै बिरामीको आत्मा, मन, शारीरिक प्रकृति एवं वात–पित आदि दोष, मल र सप्तधातुको स्थितिलाई पनि ध्यानमा राख्छन् ।

एलोपेथी पद्धतिले केवल रासायनिक संरचनाका आधारमा काम गर्छ । तर, आयुर्वेदमा यस्तो हुँदैन । एलोपेथीले जस्तै तुरुन्तै लक्षण हटाएर आराम गराउन आयुर्वेदिक पद्धति पर्याप्त छैन । बरु रोगको मूल कारण पहिल्याएर त्यसलाई समाप्त गर्ने प्रयास आयुर्वेदले गर्छ । रोगको कारण नै नष्ट भएपछि रोग पनि सधैँका लागि नष्ट भइजान्छ । त्यसैले आवुर्वेदीय चिकित्सा पद्धति लक्षणमा आधारित (सिप्टोमेटिक) चिकित्सा मात्र होइन, यो त सुव्यवस्थित (सिस्टमेटिक) अर्थात् दोषमा आधारित चिकित्सा पद्धति हो ।

आयुर्वेदको आधुनिक चिकित्सा पद्धतिसँग कुनै संघर्ष छ भन्ने लाग्दैन । तैपनि केचाहिँ हो भने आकस्मिक अवस्थामा चोट वा दुखाइलाई तत्काल नियन्त्रित गर्न आधुनिक चिकित्सा पद्धति नै किफायती हुन सक्छ । किनकि, आधुनिक चिकित्सा पद्धति बिमार बनाउने तत्त्वलाई तत्काल नियन्त्रित गर्नमा प्रभावकारी हुन्छ । यो नै यसको ठूलो विशेषता पनि हो ।

आयुर्वेदमा चाहिँ रोगलाई नियन्त्रण गर्नुका साथै रोगको मूल कारण नै निर्मूल पारिन्छ । यसमा पनि कुनै प्रकारको आनुषंगिक दुष्प्रभाव (साइड इफेक्ट) नपुर्‍याउनेमा ख्याल गरिन्छ । योचाहिँ आयुर्वेदको सबैभन्दा ठूलो विशेषता हो । यसैलाई आधुनिक चिकित्सा पद्धति र आयुर्वेदबीच फरक मान्न सकिन्छ ।

पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जालमा आयुर्वेदबारे भ्रामक विज्ञापन पनि देखिने गरेका छन् । ‘यो औषधिले यो रोग तुरुन्तै निको नभए पैसा फिर्ता’ यस्तैयस्तै । अनि धामीझाँक्रीलाई समेत आयुर्वेद भनेर दौडे, दौडाएको देख्न सकिन्छ । तर, अब आयुर्वेदलाई वैकल्पिक उपचार पद्धतिको व्यवस्थित रूपमा लिएर एलोपेथीजसरी नै पढाउन थालिएको छ । अर्थात् आयुर्वेद पढेर डाक्टर भएकाहरूले अब यो पद्धतिमा उपचार गर्न थालेका छन् । त्यसैले दक्ष आयुर्वेद चिकित्सकको सुझावबिना जथाभावी कुनै पनि औषधि लिन हुँदैन ।

आयुर्वेद चिकित्सा मात्र होइन, यो शल्यक्रिया मात्र होइन, यो जीवन पद्धति मात्र होइन, आयुर्वेद शारीरिक र मनोचिकित्सा मात्र पनि होइन, यो त जीवन जिउने समग्र वैज्ञानिक सार्वभौमिक पद्धति हो ।

अब निचोडमा आऔँ । आयुर्वेदलाई सन् १९७६ मा विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) ले मान्यता दिएको थियो । रिपाेर्ट्सअनुसार,, आयुर्वेद र प्राकृतिक चिकित्सा अभ्यास युरोपमा समेत बढिरहेको छ । जर्मनीले आयुर्वेदलाई अझै धेरै उत्सुक तरिकाले अध्ययन गरिरहेको छ । तर, हामीकहाँ आयुर्वेदको विकास र विस्तारमा राज्यले खासै ध्यान दिएको पाइँदैन । हुन पनि, हामीलाई हरेक चीज युरोप वा पश्चिमाले अनुमति दिएपछि मात्रै आधिकारिक र विश्वसनीय ठान्ने बानी परिसकेको छ ।

आयुर्वेद हाम्रो मौलिक र प्राचीन् चिकित्सा पद्धति हो । यसलाई कुनै अर्को पद्धतिसँग तुलना गरेर निधार खुम्च्याउनुभन्दा यसको अनुसन्धान र विस्तारमा ध्यान पुर्‍याउन सके नागरिकलाई मात्र होइन, समग्र देशलाई नै फाइदा पुग्नेछ ।

कोभिडका बेला भारतमा त्यहाँको आयुष मन्त्रालय, अल इन्डिया इन्स्टिच्युट अफ मेडिकल साइन्ससहित अन्य ठूलाठूला अनुसन्धान केन्द्रसँग मिलेर त्यहाँका आयुर्वेद विज्ञहरूले संयुक्त रूपमा अनुसन्धान गरे । आयुर्वेदसँग सम्बन्धित ३० भन्दा बढी रिसर्च प्रकाशित गरिए । तर, नेपालमा अझै अनुसन्धान गर्न जाँगर वा यसका लागि राज्यस्तरबाट उत्प्रेरणा मिलेको पाइँदैन ।

पछिल्लो दशक राजनीतिमा हामीले ‘समृद्धि’ भन्ने शब्द खुबै सुन्यौँ/सुनिरहेका छौँ । समृद्धि केवल आर्थिक उन्नति होइन । यो त नागरिकको आरोग्यता पनि हो । धनी भइयो तर नागरिक आरोग्य भएनन् भने त्यस्तो समृद्धि के समृद्धि ? आयुर्वेदले हामीलाई आर्थिक र आरोग्यता दुवै दिन सक्छ । तर, केही पाउन केही गुमाउनुपर्छ । यसका लागि आयुर्वेद अनुसन्धानमा लगानी गर्नुपर्छ । आयुर्वेद चिकित्सादेखि सम्बन्धित संस्थाहरूलाई बलियो र चुस्त पार्नुपर्छ ।

(लेखक धुलिखेलस्थित पतञ्जलि आयुर्वेद मेडिकल कलेज एण्ड रिसर्च सेन्टरमा बीएएमएस थर्ड प्रोफेसनलमा अध्ययनरत छिन्)

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २७, २०८० ०९:००