वात, पित्त, कफः आयुर्वेदमा तपाईंको शरीर कुन प्रकृतिको ?

A+ A A-

आयुर्वेदबारे यसअघि मेरा दुई लेख पढेर थुप्रैले प्रतिक्रिया दिनुभयो । धेरै जनाले वात, पित्त र कफबारे जिज्ञासा राख्नुभएको छ । उहाँहरूमध्ये अधिकांशले ‘आफ्नो शरीर वात, पित्त वा कफमध्ये कुन प्रकृतिको हो भनेर कसरी थाहा पाउने भनेर सोध्नुभएको छ ।

हुन पनि आयुर्वेदमा त्रिदोष भनिने वात, पित्त, कफका बारेमा मैले यसअघिको लेखमा विस्तारमा खुलाएकी छैन । त्यसैले यो लेखमा मैले यिनै त्रिदोषबारे चर्चा गर्दै तपाईंको शरीर कुन प्रकृतिको हो, तपाईंले कस्तो खानपान र जीवनशैली अपनाउनुपर्छ भन्ने कुरा संक्षिप्तमा बुझाउने प्रयास गरेकी छु ।

०००

कुनै समस्या लिएर तपाईं आयुर्वेद अस्पताल जानुभयो भने डाक्टरले तपाईंको त्रिदोष (वात, पित्त, कफ) हेरेरै उपचार गर्छन् । आयुर्वेदअनुसार, मानव शरीर वायु, जल, अग्नि, आकाश र पृथ्वी मिलेर बनेको हुन्छ । वात दोष वायु र आकाश, पित्त दोष अग्नि र कफ दोष पृथ्वी र जलतत्त्वको संयोजन हुन् । यिनै त्रिदोषले हाम्रो शरीर, व्यवहार, प्रवृत्ति, मन र भावनालाई प्रभावित गर्छन् । अर्थात् शारीरिक र मानसिक गतिशीलता त्रिदोषमै निर्भर हुन्छ ।

त्रिदोषकाे असन्तुलन मौसम र उमेरसँगै आउने परिवर्तनका कारण पनि हुन सक्छ । तर, धेरैजसो असन्तुलित जीवनशैली र खानपानले त्रिदोषलाई प्रभावित गरेकाे पाइन्छ । उमेरअनुसार कुरा गर्दा बच्चामा कफ, युवा अवस्थामा पित्त र बुढेसकालमा वात बढेको हुन्छ ।

त्रिदोष शरीरका सबै ठाउँमा हुन सक्छ । मूलतः टाउकोदेखि छातीसम्मकाे समस्या कफ दोष असन्तुलित हुँदा देखिने गर्छ । छातीमुनिदेखि नाइटाेसम्मकाे समस्या पित्तका कारण र त्यहाँदेखि पैतलासम्म देखिने समस्या वात दोष असन्तुलित हुँदा देखिन्छ ।

सबैभन्दा पहिला तपाईंहरूको जिज्ञासा, जसले हाम्रो शरीर कुन दोष प्रकृतिको भनेर कसरी थाहा पाउने भनेर सोध्नुभएको छ, यसबारे संक्षिप्तमा बुझाउने प्रयास गरेकी छु ।

वात प्रकृतिकाे शरीर

‘अल्पकेशः कृशो रूक्षो वाचालश्च मानसः ।
आकाशचारी स्वप्नेषु वातप्रकृतिको नरः ।।’

कम कपाल, दुब्ला पातला, रुखोपन, धेरै बोल्ने स्वभाव, मनबाट चञ्चल, सपनामा आकाशमा उड्नेजस्ता लक्षण/विशेषता भएका मानिस वात प्रकृतिका हुन् । आयुर्वेदअनुसार, वातयुक्त शरीरको स्वामी वायु हाे । वात प्रकृतिका शरीर भएका मानिसको तौल बढी हुँदैन । उनीहरू अक्सर पातला हुन्छन् । उनीहरूको मेटाबोलिज्म राम्रो हुन्छ तर चिसाे लाग्ने सम्भावना बढी रहन्छ । सामान्यतया उनीहरूको छाला सुक्खा हुन्छ ।

उनीहरू निकै ऊर्जावान र फिट हुन्छन् । वात प्रकृतिको शरीर भएका मानिसलाई खासै निद्रा आउँदैन । उनीहरूमा कामेच्छा बढी हुन्छ । यस खालका मानिस धेरै बोल्ने खालका हुन्छन् । बहुमुखी प्रतिभाका धनी हुन्छन् । आफ्ना भावनाहरू तुरुन्तै अभिव्यक्त गर्छन् । यद्यपि, उनीहरूको स्मरणशक्ति कमजोर हुन्छ भने आत्मविश्वास उच्च हुँदैन । उनीहरू निकै छिटो तनावमा आउँछन् । वात प्रकृतिको शरीर भएका मानिसले भोजनमा धेरैभन्दा धेरै फल, बिन्स, दूग्धजन्य पदार्थ, नट्स आदि खानु राम्रो हुन्छ ।

त्रिदोषमध्ये पहिलो वात दोष हुँदा शरीरमा वायु बढी हुन्छ । कतिपय मानिसको तौल बढेन भने उसकाे वात दाेष असन्तुलित छ भन्ने हाे । नाइटोभन्दा मुनि देखिने अक्सर समस्या वात दोषका कारण हुन्छ । कम्मरको समस्या, घुँडा र पैताला दुखाइजस्ता रोग वात दोषमा गनिन्छन् । आकाश र वायु तत्त्वका साथ जन्मेका मान्छेलाई तातो वा गर्मी मौसम मन पर्छ ।

शरीमा वात दाेष बढ्याे भने...

शरीमा वात दाेष बढी भयाे भने कब्जियतको समस्या हुन्छ वा अनियमित तरिकाले दिसा लाग्छ । हड्डी जोर्नीमा दुखाइ हुन्छ । छाला सुक्खा र रुखो हुन्छ । तौल कम हुन्छ । पेट फुल्छ । डर र छटपटाहट हुन्छ । गर्मी वातावरण वा परिवेश मन पराउने हुन्छ ।

माथिका लक्षणहरूले पनि कुनै न कुनै रोगको संकेत गरिरहेका हुन्छन् । वात दोष असन्तुलित हुँदा मल त्याग, स्नायु प्रणाली, जार्नी विकास आदि प्रक्रियामा अनियमितता हुन सक्छ ।

जस्तै, निद्रा लाग्दैन, टाउको दुख्छ, कान दुख्छ, दाँतको समस्या देखिन्छ, धेरै तनाव महसुस हुन्छ । यसैगरी मांसपेसीमा अवराेध हुन्छ, गर्दनमा अड्चन पैदा हुन्छ, जोर्नी सुन्निएर दुख्छ (गठिया रोग) ।

वात दोषलाई सन्तुलित गर्ने उपाय

बेलैमा सुत्ने, बेलैमा उठ्ने अर्थात राति १० बजेभन्दा पहिल्यै सुत्ने र बिहान ८ बजेसम्म उठिसक्ने । सन्तुलित दिनचर्यामा पनि खास ध्यान दिने । आयुर्वेदअनुसार दिनचर्या कस्तो हुनुपर्छ भन्नेबारे मैले यसअघि नै लेखिसकेकी छु ।

थप बुझ्न याे पढ्नु सक्नुहुन्छः

आयुर्वेदले किन भन्छ- घाम उदाउनुअघि उठ्नू र अस्ताएलगत्तै खानू ?

वात दोषलाई सन्तुलनमा राख्न तातो पेय पदार्थ पिउने, ताजा खानेकुरामा जोड दिनुपर्छ । स्वादमा गुलियो हुने तर अमिलो नहुने खाने कुरा खानुपर्छ । आफ्नौ दैनिक भोजनमा अदुवा, कालो मरिच र जिरा आदि खाने गर्नुपर्छ । रक्सी, क्याफिनयुक्त पेय र चकलेटबाट परै रहनुपर्छ । नियमित रूपमा व्यायाम दिनचर्यालाई ध्यान दिनुपर्छ । वात कम गर्ने जडीबुटीहरू चिकित्सकको सल्लाहअनुसार खानुपर्छ ।

पित्त प्रकृतिकाे शरीर

‘अकाले पलितैर्व्याप्तो धीमान स्वेदी च रोषणः।
स्वप्नेषु ज्योतिषां द्रष्टा पित्तप्रकृतिको नरः ।।’

कपाल समयभन्दा अगाडि नै फुलेका, बृद्धिमान, धेरै पसिना आउने, रिसाहा स्वभाव भएका, सपनामा तेज प्रकाश देख्नेजस्ता लक्षण भएका मानिस वात प्रकृतिका हुन् ।

आयुर्वेदका अनुसार, पित्त दोष भएका मानिसमा अग्नि तत्त्व धेरै हुन्छ । यस्ता व्यक्ति सामान्यतः सक्रिय, गतिशील र बुद्धिमान हुन्छन् । उनीहरूसँग नेतृत्व गुण हुन सक्छ । सँगै छालासम्बन्धी रोग, डण्डिफोर र कपाल झर्नेजस्ता समस्या झेलिरहेका हुन सक्छन् । यस प्रकृतिको शरीर भएका मानिस सामान्यतया मध्यम कदका हुन्छन् । उनीहरूलाई धेरै गर्मी लाग्छ । उनीहरूकाे छाला कमलो हुन्छ । पित्त प्रकृतिको शरीरमा ऊर्जाको स्तर धेरै हुन्छ । यस खालका मानिसलाई विचलित गर्न सजिलो हुँदैन । उनीहरू गहिरोसँग निदाउँछन् भने कामेच्छा र भोक तीव्र हुन्छ । सामान्यतया उनीहरूको आवाज ठूलो हुन्छ । पित्त प्रकृतिका मानिसमा आत्मविश्वास र महत्वाकाङ्क्षा धेरै हुन्छ । उनीहरू सधैँ आकर्षणको केन्द्र बन्न रुचाउँछन् । पित्तयुक्त शरीरका लागि भोजनमा सब्जी, फल, आँप, हरियो सागसब्जी धेरै खानु राम्रो मानिन्छ, जसले शरीरमा पित्त दोष बढ्नबाट जोगाउँछ । किनकि त्रिदोषमध्ये दोस्रो पित्त दोषको असन्तुलन पेटमा हुने धेरैजसो रोगको कारण बन्छ । पित्तबाट शरीरलाई बृद्धि र बल दुवै मिल्छ । डायरिया, एसिडिटी, निद्रा नलाग्नु, क्रोध, चिडचिडापन वा हेपेटाइटिस आदिजस्ता समस्या पित्त दोष असन्तुलित हुँदा देखिने लक्षण हुन् ।

पित्तमा असन्तुलन हुँदा देखिने अन्य लक्षणहरू

चिसो चिज पिउने, खाने इच्छा हुनु, कमजोरी हुनु, चक्कर लाग्नु, छालाको रङ पहेंलो हुनु, निद्रामा कमी, धेरै रिसाउनु, जलनको महसुस हुनु, धेरै भोकतिर्खा लाग्नु, मुखमा तितो, टर्रो स्वाद आउनु, सास गन्हाउनुजस्ता समस्या देखिए शरीरमा पित्त दाेष बढेकाे बुझ्नुपर्छ ।

पेटसम्बन्धी रोग पित्त दोषकै असन्तुलनले हुने गर्छ । त्यसैले विशेषतः खानपानमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । यसबाहेक सुत्ने र नियमित कामसँगै स्वस्थ दिनचर्यालाई जीवनमा लागू गर्नुपर्छ । तपाईं धेरै मसालेदर खाना खानुहुन्छ वा लामो समयसम्म भोकै बस्नुहुन्छ भने तपाईंको शरीरमा पित्त बढ्न सक्छ ।

पित्त दाेष बढेमा यी राेगकाे सामना गर्नुपर्ने हुन्छः

पेप्टिक अल्सर, पेटमा समस्या वा अन्ननली सुन्निने, छालाको विकार जस्तै; चर्मरोग, थकान, माइग्रेन, एसिड रिफ्लक्स टेन्डोनाइटिस, बाघेखटिरा, जन्डिस, सास गन्हाउने, अन्न नलीको रोग, असन्तुष्ट महसुस गर्ने, पेट दुखाइ पित्त दाेष बढेमा लाग्ने बिमार हुन् ।

पित्त दोष सन्तुलित गर्ने उपाय

तिर्खा लागेअनुसार हरेक दिन ४ देखि ५ लिटर पानी पिउनुपर्छ । खुसी र सकारात्मक मानिससँग संगत गर्नुपर्छ । ध्यान गर्दा क्रोध, चिडचिडापनजस्ता भावनालाई नियन्त्रित गर्न मद्दत मिल्छ । आयुर्वेदनमा वर्णित दिनचर्यालाई पछ्याउनुपर्छ ।

कफ प्रकृतिकाे शरीर

‘गम्भीर बुद्धि स्थूल अंग स्निग्ध केशो महाबलः ।
स्वप्ने जलाशय लोकी कफप्रकृतिको नरः।।’

अर्थात् कफ प्रकृतिका मान्छे गम्भीर स्वभाव भएका, मोटोघाटो, बाक्लो कालो कपाल, शक्तिशाली, सपनामा पानी देख्ने विशेषताका हुन्छन् ।

कफयुक्त शरीरकाे स्वामी जल र पृथ्वी हो । सामान्यतया यस्ताे प्रकृतिको शरीर भएका मानिसको संख्या धेरै हुन्छ । उनीहरूको काँध र कम्मरको भाग चौडा हुन्छ । अक्सर तीव्ररूपले तौल बढ्छ । उनीहरूमा स्टामिना बढी हुन्छ भने शरीर बलियो हुन्छ । यस प्रकृतिको शरीर भएका मानिस निकै साेखिन हुन्छन् । र, थोरै अल्छी पनि हुन्छन् । उनीहरूलाई सुत्न खुब मज्जा आउँछ । सहने क्षमता उनीहरूमा बढी हुन्छ । समूहमा रहन मन पराउँछन् । उनीहरूलाई सिक्न समय लाग्छ । निकै भावनात्मक पनि हुन्छन् ।

कफयुक्त शरीर भएका मानिसले भोजनमा धेरै तेल भएको र हेभी भोजन गर्नबाट जोगिनुपर्छ । मसला जस्तै, कालो मरिच, अदुवा, जीरा सेवन उनीहरूका लागि फाइदाजनक हुन सक्छ । हल्का तातो खाना खानु राम्राे हुन्छ ।

त्रिदोषमध्ये तेस्रो कफ दोष असन्तुलित भयो भने मन अशान्त हुन्छ । तनाव महसुस हुन्छ । कफले जल र पृथ्वी तत्त्वको पूर्वसर्गलाई इङ्गित गर्छ । तीन दोषमध्ये कफ दोषले मान्छेलाई सबैभन्दा कम दुःख दिन्छ । कफ शान्त हुँदा व्यक्तिको कपाल बाक्लाे, कालो र छाला चम्किलो हुन्छ । कफले शरीरलाई ओसिलो राख्छ । तर, असन्तुलन हुँदा लालच र ईर्ष्याजस्ता नकारात्मक भावनाको कारण बन्न सक्छ । तपाईंलाई बारम्बार खोकी लाग्ने समस्या बढेको छ भने यसको मतलव तपाईंको शरीरमा कफ बढेको छ भन्ने हो ।

कफ असन्तुलन हुँदा भोक लाग्दैन, अरुची (एनोरेक्सिया) हुन्छ, खोकी लाग्छ, श्वासप्रश्वासमा समस्या हुन्छ । यसैगरी मोटोपन, अमिलो डकार, रक्त कोशिका कडा हुनु, भोकमा कमी, फ्लुलगायत समस्या कफ असन्तुलित भएका कारण हुने गर्छ ।

कफ सन्तुलित गर्ने उपाय

मसालेदार र कडा स्वाद भएका खानेकुराले कफलाई अनुकूल राख्नका लागि मद्दत गर्छ । शरीरलाई सक्रिय राख्नुपर्छ । सुस्तता वा अल्छी हुन हुँदैन । नियमित योगाभ्यास गर्दा शरीरमा एनर्जी कायम हुन्छ । विषाक्त पदार्थबाट जोगिन शरीरलाई सक्रिय राख्ने कार्यले मद्दत गर्छ । दिउँसो सुत्न हुँदैन ।

वात-पित्त, पित्त-कफ, कफ-पित्त र वात-पित्त-कफ तिनै दोष प्रकृतिका शरीर पनि हुन सक्छ । यीमध्ये वात-पित्त- कफ प्रकृतिका शरीर भएका मानिस निकै कम हुन्छन् । तीनवटै दोष भएका मानिसहरूलाई रोग लाग्दैन ।

तपाईंको शरीरमा जुन दोष बढी छ, त्यही हिसाबले तपाईंले खानपान र जीवनशैली बदल्नुपर्ने हुन्छ । आयुर्वेदले मान्छेलाई मानसिक प्रकृतिअनुसार पनि पहिचान गरेको छ । जसमा तीन प्रकृति छन्ः सात्विक प्रकृति, राजसिक प्रकृति र तामसिक प्रकृति ।

१. सात्विक प्रकृति
– शान्त
– सन्तोषी
– रिस नगर्ने
– परोपकारी
– अर्कालाई कहिल्यै कष्ट नदिने
– काम, क्रोध, लोभ, मोह, अहंकार नभएको
– सुख, दुःखमा उस्तै
– प्रकृति र दिनचर्याबीच तालमेल राख्ने
– प्रसन्नचित वा मधुर वाणी भएको
– अन्य जीवलाई माया गर्ने ।

२. राजसिक प्रकृति

राजामहाराजाको जस्तो व्यवहार गर्ने
काम, क्रोध, लोभ, मोह, अहंकारजस्ता गुण देखाउने
इच्छा एवं महत्त्वाकाङ्क्षाहरू राख्ने
भौतिक सुख चाहने
सुखमा खुसी र दुःखमा दुःखी हुने ।

३. तामसिक प्रकृति

– बुद्धिविवेकअनुसार काम गर्न नजान्ने
– मासु, मदिरा सेवन गर्ने
– झगडालु प्रवृत्तिको
– अहङ्कारी
– स्वार्थी
– अन्य जीव वा प्रकृतिलाई महत्त्व नदिने
– अपराधी प्रवृत्तिको
– बिनाकारण दुःखी हुने ।

‘आयु’ र ‘वेद’ शब्द मिलेर आयुर्वेद बनेको हो । आयुको अर्थ ‘जीवन’ र वेदको अर्थ ‘विज्ञान’ वा ‘जान्नु’ हो । अर्थात् जीवनका बारेमा जान्नु । आयुर्वेदको प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘अष्टाङ्गहृदयम्’मा यसका रचयिता महर्षि वाग्भट लेख्नुहुन्छ, ‘आयुषो वेदः आयुर्वेदः । अर्थात् यो आयुको वेद हो ।

आयुर्वेद चिकित्सा मात्र होइन, यो शल्यक्रिया मात्र होइन, यो जीवन पद्धति मात्र होइन, आयुर्वेद शारीरिक र मनोचिकित्सा मात्र पनि होइन, यो त जीवन जिउने समग्र वैज्ञानिक सार्वभौमिक पद्धति हो । त्यसैले आयुर्वेदलाई उपचार पद्धति मात्र सोचियो भने यो पूर्ण सही हुँदैन । यसले हाम्रो समग्र जीवनसँग (जन्मेदेखि मृत्युपर्यन्त) सम्बन्ध राख्छ । र, सोहीअनुसार हामीलाई जीवनशैली, दिनचर्या, खानपान, बानीव्यवहार सिकाउँछ ।

माथि मैले शरीरको प्रकृतिअनुसारका विशेषता, दोष असन्तुलित हुँदा आइपर्ने समस्यालाई संक्षिप्त रूपमा बुझाउने कोसिस गरेँ । आयुर्वेदमा तपाईं जीवनको आरोग्य खोज्नुहुन्छ र जीवनशैलीलाई साेहीअनुसार लागू गर्न चाहनुहुन्छ भने तपाईंले आयुर्वेद चिकित्सकसँग थप राय, सल्लाह लिन सक्नुहुन्छ । तर नझुक्किनुस्, 'तुरुन्तै निको नभए पैसा फिर्ता' वा झारफुकजस्ता प्रचार आयुर्वेद हाेइनन् । आयुर्वेद उपचारमा संलग्न हुन अब मेडिकल डाक्टरलेजस्तै कम्तीमा ४ वर्षे काेर्स पढ्नुपर्छ । पढेर मात्रै हुँदैन, एक वर्ष अभ्यास गर्नुपर्छ । अभ्यास गरेर मात्र हुँदैन, आयुर्वेद चिकित्सा परिषद्बाट स्थायी नाम दर्ता लाइसेन्सको परीक्षा दिएर नाम निकाल्नुपर्छ । तब मात्रै बिरामीको उपचार गर्न पाइन्छ ।

ॐ सर्वे भवन्तु सुखिनः ।
सर्वे सन्तु निरामयाः ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु ।
मा कश्चित् दुःख भाग्भवेत् ॥

सबै सुखी रहाैँ, सबै निराेगी रहाैँ, सबैकाे जीवन मंगल रहाेस् र कसैले पनि दुःखकाे भागी बन्न नपराेस् ।

(सुष्मा साउद धुलिखेलस्थित पतञ्जलि आयुर्वेद मेडिकल कलेज एण्ड रिसर्च सेन्टरमा बीएएमएस थर्ड प्रोफेसनलमा अध्ययनरत छिन्)

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २३, २०८० ०९:००