जब टीकाकै दिन महिनावारी भयो

A+ A A-

यसअघिको लेखमा मैले आयुर्वेद संहितामा वर्णित ‘दिनचर्या’लाई संक्षिप्तमा बुझाउने प्रयास गरेकी थिएँ । ‘दिनचर्या’ र ‘ऋतुचर्या’ सँगै कतिपय विशेष अवस्थामा पनि हाम्रो दिनचर्या कस्तो हुनुपर्छ भनेर आयुर्वेदले सुझाएको छ । महिलाको हकमा रजस्वला भएको बेला के गर्ने, के नगर्ने भनेर ‘रजस्वला परिचर्या’ मा विस्तारमा भनिएको छ ।

यो लेखमा रजस्वलाबारे सामाजिक धारणा र आयुर्वेद विज्ञानमा यसको वर्णनलाई संक्षिप्तमै प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेकी छु भने आफ्नै केही अनुभव पनि बाँडेकी छु ।

आयुर्वेदको क्षणभंगुरवाद सिद्धान्तअनुसार, निर्जीव वा सजीव प्रत्येक वस्तु परिवर्तनशील हुन्छ । अर्थात् एउटा समय जस्तो हुन्छ, अर्को समय त्यस्तै रहँदैन, केही न केही फेरिएकै हुन्छ । हामी मान्छे पनि विभिन्न परिवर्तनहुँदै गुज्रिरहेका हुन्छौँ । जस्तो कि, जन्मदेखि मृत्युसम्म हाम्रो जीवनलाई मूलतः तीन चरणमा विभाजन गरिएको छ- बाल्यावस्था, युवावस्था र वृद्धावस्था ।

बाल्यावस्थादेखि किशोरावस्थामा प्रवेश गर्दाको समय केटा होस् वा केटी, दुवैका लागि खास मानिन्छ । हामी केटीहरूको हकमा यो समय अझै खास महत्त्वको हुन्छ । किनभने यसबेला केटीहरूमा कैयौँ परिवर्तनहरू देखा पर्छन् । तिनै परिवर्तनमध्ये एक हो– रजस्वला ।

यो एक प्राकृतिक शारीरिक परिवर्तन हो । हरेक महिना (२१–३५ दिनको अन्तरालमा) ३ देखि ६ दिनसम्म योनिबाट रगत बग्नु असामान्य होइन । बरू यसो नहुनुचाहिँ असामान्य हो । किनकि सृष्टि यही चक्रअनुसार विस्तारित हुन्छ ।

केटी मान्छे प्रजनन्‌योग्य हुने चरणमा प्रवेश गरेको संकेत रजस्वलाले नै दिने हो । रजस्वला सुरु हुनुलाई रजोदर्शन (मेनार्च) भनिन्छ । किशोरीहरूमा करिब ११–१५ वर्षको उमेरदेखि रजस्वला सुरु हुन्छ । यो अवस्था रजस्वला सुरु हुने मात्र नभएर विभिन्न विकासात्मक र मानसिक परिवर्तनको समय पनि हो । जस्तो कि, लैङ्गिक लक्षणको प्रादुर्भाव, स्तन, प्रजनन् प्रणालीको विकास, मनोवैज्ञानिक परिवर्तनलगायत किशाेरावस्थामा देखिने बदलाव हुन् ।

अपव्याख्या

धर्म, संस्कृतिको नाममा लामो समय रजस्वलालाई ‘पाप’ भनेर अपव्याख्या गरियो । कतैकतै अझै यो अन्धविश्वास कायम छ । यसैको जगमा हामी छोरीहरूप्रति नेपाली समाजमा दिग्भ्रमहरू हाबी भए । अनि हुँदै नभएको अनुमान र आक्षेपको सिकार हुन अभिशप्त बन्यौँ हामी । म सुदूरपश्चिममा जन्मेकी हुँ । कर्णाली, सुदूरपश्चिमका विभिन्न जिल्लामा छाउगोठबाट छोरीहरूको आर्तनाध समाजले धेरै लामो समयसम्म सुनेन, सुन्न चाहेन । अचेल यसमा केही कमी आएको छ । यद्यपि, निवारण भइसकेको छैन ।

अलग-अलग अनुभव

रजस्वलाबारे नेपालको सन्दर्भमा ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा बस्ने महिलाको अलग-अलग अनुभव हुन सक्छ । किनकि स्रोत, साधन, आर्थिक सामाजिक बनोट, शिक्षा र सूचनाको पहुँचले व्यक्ति र परिवारको सुविधा तथा प्रभाव निर्धारण गरेको हुन्छ । गामीण क्षेत्रमा रजस्वलाबारे अझै पनि विभिन्न अन्धविश्वास र मिथक गाँसिएका छन् । यसले किशोरीहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक, भावनात्मक जीवन, जीवनशैली तथा स्वास्थ्यमा असर पारिरहेको हुन्छ ।

हाम्रा प्राचीन् धर्मग्रन्थहरूमा किशोरीमा रजस्वला आरम्भबारे धेरै खालका चर्चा भएको पाइन्छ । वेदमा यो इन्द्रद्वारा ब्रह्मज्ञानीकाे हत्यासँग जोडिएको छ, जहाँ भनिएको छ, 'ब्रह्महत्याको यो अपराध हरेक महिना रजस्वलाका रूपमा प्रकट भएको हाे, किनकि महिलाहरू स्वयम्‌ले इन्द्रले गरेको अपराधको हिस्सा मान्थे ।’

यही विश्वासमा किशोरीहरूलाई रजस्वलाको अवधिमा विभिन्न प्रतिबन्ध, जस्तो कि मन्दिरको पूजास्थलमा प्रवेश गर्न, खाना बनाउन, सम्भाेग गर्न, पवित्र भनिएका पुस्तकहरू पढ्न र देउताको मूर्ति छुन प्रतिबन्ध लगाएकाे छ ।

११ कक्षामा पढ्दा मसँग पनि एउटा तीतो अनुभव छ । काठमाडौंमै दसैँको टीकाको दिन रजस्वला भएपछि कुनामा बसेर मैले त्यो दसैँ 'मिस' गरेकी थिएँ । टीकाकै दिन हुनुपर्ने भन्दै मैले आफैँलाई दोषी ठानेँ । परिवारमा अरुले टीका लगाइरहँदा म पल्लोछेउमा बसेर टुलुटुलु हेर्न विवश थिएँ । अहिले त मेरो परिवारमा यसबारे भ्रमहरू बाँकी छैनन् । तर, त्यो बेलासम्म समाजले फैलाएको भ्रमको धङधङी परिवारमा पनि थियो र ममा पनि थियो ।

मैले माथि नै चर्चा गरेँ, पश्चिम पहाडतिर त रजस्वलाका बेला छाउगोठमा लगेर एक्लै राख्ने निर्मम प्रचलन अझै छ । रजस्वला अवधिमा किशोरीलाई अशुद्ध मान्ने गरिन्छ, किनकि यस अवधिमा उनको शरीरबाट केही विषाक्त पदार्थको स्राव हुन्छ ।

केही संस्कृतिमा किशोरीहरूलाई खराब आत्माको प्रयोगबाट जाेगाउन रजस्वलाका बेला प्रयोग गरिएका कपडा गाड्नुपर्छ भन्ने मान्यता राखेको पाइन्छ । सुरिनाममा रजस्वला रगतलाई खतरनाक मानिन्छ र एउटा पुरुषले कालो जादुको प्रयोग गरी रजस्वला भएकी केटीलाई हानि पुर्‍याउने मान्यता राखिएको पाइन्छ । यहुदी धर्मले महिनावारीलाई अपवित्र मान्छ । यस बेला महिलाले कसैलाई छुन, श्रीमान्‌सँग सुत्नजस्ता कुराहरूमा निषेध गरिएको छ । यो बेला महिला एकान्तमा बस्नुपर्छ भनिएको छ । कुरानमा महिनावारीको समयमा पुरुष महिलाबाट टाढै रहून् भनिएको छ ।

आयुर्वेदिक चिकित्सालाई सयौँ वर्षपहिले नै वेद र पुराणमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । भनिन्छ, आयुर्वेद ब्रह्माजीले स्मरण गर्नुभएको थियो । त्यसैले धर्म र संस्कृतिसँग त आयुर्वेदको साइनो रहने नै भयो । तर, यसमा कतै पनि मासिक स्रावलाई पाप भनिएको छैन ।

नेपालमा ३३.९२ प्रतिशत जनसंख्याको बसोबास ग्रामीण क्षेत्रमा छ । यी गाउँमा सूचनाको पहुँच, साधनको अपर्याप्तता, रूढिवादी मान्यतालगायतका कारण किशोरीहरूले दुःख पाइरहेका छन् । महिनावारी भएका बेला केटीहरूलाई स्कुल जान समस्या पर्छ । यसो हुँदा पढाइसँगै उनीहरूको मानसिक स्थितिसमेत प्रभावित हुन सक्छ । उनीहरू केटा सहपाठीको तुलनामा पढाइमा पछि पर्न सक्छन् ।

नेपालका कतिपय ग्रामीण क्षेत्रमा त रजस्वलापछि केटीहरूको पढाइ नै छोडाइन्छ । घरबाट पनि उनीहरूलाई मानसिक रूपमा विवाहका लागि तयार गरिन्छ, खासगरी नेपालको तराई मधेशमा । त्यसैले त्यहाँ 'बेटी पढाऊ' अभियान नै सञ्चालन गर्नुपरेको छ ।

किशोरीहरूले लाजका कारण घरबाहिर हुँदा प्याड वा कपडा बदल्न सक्दैनन्, वा हिम्मत गर्दैनन् । यसो हुँदा योनिमा संक्रमण हुन पुग्छ । कपडा नफेर्दा त्यसमा मासिक रगतका टाटाहरू देखिन्छन्, जसले उनीहरूलाई थप लज्जित महसुस गराउँछ ।

प्राचीन् समाजले महिनावारीबारे हाउगुजी फैलाएको छ । यसलाई पाप, धर्म, सस्कृतिसँग गाँसेर महिलालाई खुम्च्याउने, हियाउने भाष्य बनाइएको छ । यसको प्रभाव गाउँसमाजमा अहिले पनि व्याप्त रहेकाले महिनावारीबारे कुरा गर्न किशोरीहरू लजाउने गर्छन् । र, लाजको मूल्य पनि उनीहरूले नै चुकाउनुपर्ने हुन्छ । लाजका कारण उनीहरूले घरबाहिर हुँदा प्याड वा कपडा बदल्न सक्दैनन्, वा हिम्मत गर्दैनन् । यसो हुँदा योनिमा संक्रमण हुन पुग्छ । कपडा नफेर्दा त्यसमा मासिक रगतका टाटाहरू देखिन्छन्, जसले उनीहरूलाई थप लज्जित महसुस गराउँछ । त्यसैले सार्वजनिकस्थलमा जान लजाउने, डराउने गर्छन् । खानपिन र जीवनशैलीबारे पर्याप्त जानकारी नहुँदा पनि ग्रामीण किशोरीहरू विभिन्न समस्याको सिकार भइरहेका हुन्छन् ।

शहरमा अर्कै समस्या

शहरी भेगमा मूलतः अनियमित रजस्वलाको समस्या बढी हुन्छ । कुनै पनि महिलामा पछिल्लोपटक महिनावारी भएको ६ हप्तादेखि सोही क्रम नदोहोरिनुलाई ‘मिस पिरियड’ अर्थात् अनियमित महिनावारी भन्ने गरिन्छ । महिनावारी अनियमित हुनुमा कुनै सामान्य र कुनै गम्भीर कारण हुन सक्छन् । विज्ञापनका आधारमा जथाभावी प्याडहरू किन्ने चलन बढ्दो छ । यसो हुँदा पनि संक्रमणको जाेखिम बढ्छ । खानपिन र दिनचर्या महिनावारी प्रभावित हुने प्रमुख कारणमध्ये एक हो । त्यसैले आहार एवं जीवनशैली सन्तुलित भएमा यो समस्या २–३ वर्षपछि ठीक भइजान्छ ।

अर्को समस्या प्याडको उचित निस्तारण र सरसफाइ नहुनु हो । खासगरी ग्रामीण नेपालमा रजस्वलाका क्रममा किशोरीहरूका लागि आवश्यक चीज उपलब्ध हुँदैन । यसले योनिमा विभिन्न प्रकारका संक्रमण निम्त्याउँछ । जस्तो कि श्वेतप्रदर, योनि र मूत्रमार्ग क्षेत्रमा चिलाउने, योनि पोल्ने आदि । पुरानो, फोहोर र एउटै कपडाको बारम्बार प्रयोग गर्दा यस्ताे समस्या आइपर्छ । ग्रामीण क्षेत्रमा जागरुकताको अभावमा यस्तो भएको पाइन्छ । ती क्षेत्रमा स्यानिटरी प्याड सहजै पाइँदैन वा सामाजिक आर्थिक अवस्था राम्रो नभएकाले किन्न सक्दैनन् ।

खानपान र जीवनशैली

रजस्वला सुरू हुँदै गर्दा शारीरिक पीडा हुन्छ । यसले किशोरीको दिनप्रतिदिनका गतिविधिलाई प्रभावित गर्छ । दुखाइ सहन नसकेर किशोरीहरू दुखाइ कम हुने औषधि खान्छन् तर यसका कैयौँ दुष्प्रभाव हुन सक्छ । अनि प्रि मेन्स्टुअल सिन्ड्रोम नामक बिमारले किशोरीको स्वास्थ्यलाई प्रभावित गर्छ । यसमा रजस्वला सुरु हुनुअघि किशोरीको पेटको तल्लो भागमा दुखाइ, टाउको दुखाइ, चक्कर लाग्ने र मनोदशामा परिवर्तन, उल्टी हुनु, भोक–निद्रा नलाग्नु, कब्जियत आदिजस्ता समस्या आउन सक्छन् । यो विभिन्न हार्मोनल परिवर्तनका कारणले हुन्छ, जुन रजस्वलाको सुरुवात हुनुभन्दा अगाडि हुँदैन तर रजस्वलासँगै सुरु हुन्छ । कुनै पनि डाक्टर वा स्त्री रोग विशेषज्ञसँग परामर्श नगरी विज्ञापन हेरेर योनि सफा राख्न विभिन्न प्रकारका एन्टिसेप्टिक प्रक्षाल आदिको प्रयोग किशोरीहरूले गरेको पाइन्छ । यसो गर्दा योनिमा विभिन्न प्रकारका संक्रमण हुन सक्छन् ।

आयुर्वेदमा रजस्वलालाई एक प्राकृतिक शारीरिक घटना भनिएको छ । यसले उनीहरूलाई केटाहरूभन्दा निम्न बनाउँदैन । बरु किशोरीहरूलाई अद्वितीय बनाउँछ । रजस्वलाको अवधिमा किशोरी वा महिलाले स्वच्छ खाना र सन्तुलित दिनचर्या पालना गर्नुपर्छ । यसलाई रजस्वलाका रूपमा मात्रै नभएर विभिन्न प्रकारका स्त्री रोग रोक्ने एक दीर्घकालीन प्रभाव भएको परिचर्याका रूपमा बुझ्न आवश्यक छ । आधुनिक व्यस्त जीवनशैलीमा गर्भाशय फ्राइब्राएड, एडेनोमायोसिस, अनियमित रजस्वला आदि समस्या एवं ‘बाँझोपन’लाई यही परिचर्याले रोक्न सक्छ । किशोरीहरूले आयुर्वेदमा उल्लेखित रजस्वला परिचर्याको पालना गरेमा थुप्रै समस्याबाट जोगिन सक्छन् ।

ब्रम्हचर्याको पालना

रजस्वला भएको अवधिमा बह्मचर्या (शारीरिक एवं मानसिक संयमता) को पालना गर्नुपर्छ । किनकि रजस्वलाका बेला योनिमार्गबाट रक्तस्राव हुन्छ । यस्तो बेला सम्भोगका लागि उपयुक्त हुँदैन । यसो गरिएमा स्त्रीरोगसम्बन्धी विकार, एन्डोमेट्रियोसिसको कारण बन्न सक्छ । रजस्वला सुरु भएपछि सरसफाइमा विशेष ख्याल राख्नुपर्छ ।

दिवास्वाप वर्जित

दिउँसोको समयमा सुत्न हुँदैन । राति ढिला सुत्दा शरीरमा वात, पित्त दोष बढ्छ । दिनमा सुत्दा कफ दोष बढ्छ । यसरी शरीरमा वात, पित्त, कफ तीनै दोष असन्तुलित हुँदा बिरामी भइन्छ । यसबारे विस्तारमा मैले यसअघिको लेखमा चर्चा गरेकी छु ।

वातवर्द्धक आहारविहारबाट बच्नु

शरीरमा वात दोष बढाउने सम्पूर्ण गतिविधिबाट जोगिनुपर्छ । के भयो भने वात दाेष बढ्छ भन्नेबारे पनि यसअघिको लेखमा मैले उल्लेख गरेकी छु ।

यसैगरी, रजस्वलाको समयमा शरीरलाई दबाब पर्ने गरी कुनै पनि गतिविधि नगर्नू भनिएको छ । यस समय पूर्णतः आराम गर्नुपर्छ । मनलाई उत्तेजित गर्ने गतिविधिलाई रोक्नुपर्छ । गाजलको प्रयोग नगर्न, नरुन, शरीरको मालिस नगराउन, नङ नकाट्न, जोडले नहाँस्न, धेरै नबोल्न, तीव्र हावामा नबस्न, शरीरमा दबाब पर्ने गरी ब्यायाम नगर्न आयुर्वेदले सुझाएको छ ।

यस्तो बेला कुशमा सुत्ने सल्लाह दिइन्छ । किनकि रक्तस्राव अत्यधिक हुँदा यसले कपडालाई रगतले पोतिनबाट जोगाउँछ । यसका अतिरिक्त कुशलाई हिन्दु, जैन, बौद्धद्वारा पवित्र विरुवा मानिन्छ । यद्यपि, वर्तमान युगमा रजस्वलाका लागि धेरै कुरा जस्तै; स्यानिटरी प्याड आदिको राम्रो शोषक क्षमता हुने भएकाले हामी बिनाचिन्ता ओछ्याउनमा सुत्न सक्छौँ ।

यस अवधिमा भोजन हल्का र सजिलै पच्ने खालको हुनुपर्छ । घ्यु, शालि चामल, दूध, जौबाट बनेका खाद्य पदार्थलाई सिधै हातमा वा माटोले बनेको वा नफुटेको भाँडामा राखेर कम मात्रामा खान भनिएको छ । यस अवधिमा पिरो र मसालेदार खाना खान हुँदैन । भोजनमा नुनको अत्यधिक सेवन गर्न हुँदैन । आभूषण नलगाउन भनिएको छ । नाकको माध्यमबाट कुनै पनि औषधिको उपयोग गर्न हुँदैन ।

किशोरीहरूले सधैँ मासिक अवधिका बेला राम्रो र शुभ चीजमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ । मैले माथि पनि भनेँ- आज व्यावहारिक आधारमा यी सबै परिचर्याको पालना गर्न सम्भव नहोला तर फेरि पनि केही आहार र जीवनशैलीमा परिवर्तन गरी हामी शारीरिक एवं मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक जीवनमा रजस्वलाको कारणबाट हुने विभिन्न दुष्प्रभावलाई रोक्न सक्छौँ ।

रजस्वलाको स्वच्छताका लागि आधुनिक चिकित्साशास्त्रका स्त्रीरोग विशेषज्ञले पनि विभिन्न तरिकाहरू सुझाएका छन्, बारम्बार प्याड बदल्ने, (हरेक ४–६ घण्टामा), सुती स्यानिटरी प्याड प्रयोग गर्ने, 'रियुजेबल' प्याडको पुनः उपयोग गर्दा यसलाई ठीकसँग सफा गर्ने, योनि क्षेत्रलाई सफा राख्ने, आरामदायक र सफा अन्डरवेयर लगाउने । प्रयोग गरिएको स्यानिटरी प्याड ठीकसँग निकाल्ने आदि ।

(सुष्मा साउद धुलिखेलस्थित पतञ्जलि आयुर्वेद मेडिकल कलेज एण्ड रिसर्च सेन्टरमा बीएएमएस थर्ड प्रोफेसनलमा अध्ययनरत छिन्)

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २५, २०८० ०८:१५