नेपाली महिला वैज्ञानिकबारे यी तथ्य तपाईंलाई थाहा नहुन सक्छ

A+ A A-

नेपालमा कति छन् महिला वैज्ञानिक ? उनीहरू कहाँ छन् ? के गर्दैछन् ?

आउनुस्, विज्ञानमा महिला पहुँच दिवसको अवसर पारेर विज्ञान तथा प्रविधि क्षेत्रमा काम गरिरहेका नेपाली महिला वैज्ञानिकका बारेमा संक्षिप्तमा जानौँ । यो सामग्री हामीले नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा–प्रतिष्ठान (नास्ट) ले सन् २०२० मा प्रकाशन गरेको निर्देशिका ‘हु इज हु’ बाट लिएका हौँ । उक्त निर्देशिकाबाट पनि महिला वैज्ञानिकहरूको विवरणको सटिक विश्लेषण वरिष्ठ वैज्ञानिक टिस्टा प्रसाईंले गरेकी छन् ।

युनेस्कोको एक तथ्याङ्कअनुसार संसारमा केवल २९ प्रतिशत महिला वैज्ञानिक अनुसन्धानमा संलग्न छन् । यीमध्ये सबैभन्दा बढी मध्य एसियामा ४८.१ प्रतिशत महिला वैज्ञानिक छन् भने दक्षिण तथा पश्चिम एसियामा सबैभन्दा कम १८.५ प्रतिशत छन् ।

देशको हकमा बोलिभिया नै सबैभन्दा बढी महिला वैज्ञानिक भएको मुलुक हो । इथियोपियामा सबैभन्दा कम ८ प्रतिशत महिला वैज्ञानिक छन् ।

अब हाम्राे मूल शीर्षकतिर फर्किऔँः

नेपालको विज्ञान तथा प्रविधि क्षेत्रमा १६.४ प्रतिशत महिला संलग्न छन्, जबकि पुरुष ८३.६ प्रतिशत छन् ।

कुल ८ सय ७३ वैज्ञानिकमध्ये १ सय ४३ जना मात्रै महिला वैज्ञानिक रहेको नास्टको निर्देशिकामा उल्लेख छ । महिला वैज्ञानिकमध्ये पनि स्वास्थ्य विज्ञान र जीवविज्ञान अनुसन्धान गरिरहेकाहरूको संख्या समान १६.७ प्रतिशत छ । विज्ञान संकायअन्तर्गतका विधामध्ये यो नै सबैभन्दा बढी हो । सबैभन्दा कम जुलोजी पढ्नेहरू छन् । यद्यपि, काठमाडौं इन्स्टिच्युट अफ एप्लाइड साइन्सेस (कियास) की संस्थापक तथा निर्देशक एवं अर्गनाइजेसन अफ वुमन साइन्टिस्ट इन नेपालकी अध्यक्ष डा. हेमु काफ्लेका अनुसार नास्टले संकलन गरेकाे संख्याभन्दा महिला वैज्ञानिककाे संख्या बढी नै छ । 'हुन सक्छ कतिपय छुट्नुभएकाे छ', उनले भनिन्, 'किनकि हाम्राे संगठनमा मात्रै २ सय जना महिला सदस्य हुनुहुन्छ ।'

नेपालमा विभिन्न संघसंस्थामा काम गर्ने महिला वैज्ञानिकको संख्या यस्तो छ:

विश्वविद्यालयहरूमा ३९.१६ प्रतिशत
सरकारी सेवामा ५.५९ प्रतिशत
निजीक्षेत्रमा १२.५९ प्रतिशत
विदेशमा १५.३८ प्रतिशत
नास्टमा ८.३९ प्रतिशत र स्वास्थ्य क्षेत्रमा १८.८८ प्रतिशत वैज्ञानिक कार्यरत छन् । विश्वविद्यालयमध्ये पनि त्रिभुवन युनिभर्सिटीमा मात्रै ८२.१४ प्रतिशत वैज्ञानिक काम गर्छन् भने १७.८६ प्रतिशत अन्य विश्वविद्यालयमा पढाउँछन् ।

नेपालमा सबैभन्दा बढी ३५ देखि ४४ वर्षको उमेरमा विद्यावारिधि गर्ने वैज्ञानिक महिला ४४.७ प्रतिशत छन् । ३.५ प्रतिशतले ५५ देखि ६० वर्षको उमेरमा पनि पीएचडी गरेका छन् ।

२५ देखि ३४ वर्षको उमेरमा पीएचडी गर्ने महिलाहरू ३२.१ प्रतिशत छन् भने १९.५ प्रतिशत महिलाले ३४ देखि ५४ वर्षको उमेरमा विद्यावारिधि गरेका छन् । वैज्ञानिकका रूपमा सक्रिय उमेरसमूहमा सबैभन्दा बढी ३६ प्रतिशत ४० देखि ५० वर्षका महिला वैज्ञानिक छन् । ७० देखि ८० वर्षको उमेरमा पनि २ प्रतिशत महिला वैज्ञानिक सक्रिय छन् ।

सबैभन्दा बढी बागमती प्रदेशमा ९३.३ प्रतिशत वैज्ञानिक सक्रिय छन् । जबकि सुदूरपश्चिममा कुनै पनि वैज्ञानिक नरहेको हु इज हुको विवरणले बताउँछ ।

नास्टमा रहेका एकेडेमिसियनमध्ये ८१ प्रतिशत पुरुष छन् भने १९ प्रतिशत मात्र महिला छन् । एसोसिएट एकेडेमिसियनमा ७६.५ प्रतिशत पुरुष छन् भने २३.५ प्रतिशत महिला छन् ।

संयुक्त राष्ट्रसंघीय शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक संगठन (युनेस्को) ले विकासोन्मुख देशका महिला वैज्ञानिकलाई आविष्कारमा सघाउन एवं एकापसमा जोड्न अर्गनाइजेसन फर ओमेन इन साइन्स फर द डेभलपिङ वर्ल्ड (ओडब्लूएसडी) संस्था बनाएको छ । सोही संस्थाले सन् २०१८ मा पहिलाेपल्ट नेपालकी वैज्ञानिक डा. हेमु काफ्लाे र शाेभा पाैडेललाई जनही ५० हजार डलरको फेलोसिप दिएको थियाे । काफ्लेले एस्ट्रोनमी, स्पेस एन्ड अर्थ साइन्समा र पाैडेलले सोसिअल एन्ड इकोनोमिक साइन्समा याे अवार्ड पाएका थिए ।

सन् २०१९ मा नास्टकै वैज्ञानिक टिस्टा प्रसाईं जोशी र प्रतिभा पौडेलले पाए । २०२० मा ज्योति भण्डारीले पाइन् । २०२१ फेलाेसिपमा आवेदन खुलेन । सन् २०२२ को अवार्ड सुवाङ्गी सुवेदी र सुप्रिया शर्माले जितेका छन् ।

अरू पनि..

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ २८, २०७९ ०६:५५