इजरायलमा २ लाखको जागिर छोडेर नेपाल फर्केकी वैज्ञानिक डा. हेमु काफ्ले (भिडियाेसहित)

इजरायलमा २ लाखको जागिर छोडेर नेपाल फर्केकी वैज्ञानिक डा. हेमु काफ्ले (भिडियाेसहित)

A+ A A-

महात्मा गान्धीले भनेका छन्, ‘एक पुरुषलाई पढाइयो भने केवल एक व्यक्ति शिक्षित हुन्छ तर एक महिलालाई पढाइयो भने पूरै परिवार शिक्षित हुन्छ ।’

यद्यपि, हाम्रो पितृसत्तात्मक व्यवस्थाले महिलाहरूलाई उच्च शिक्षा प्राप्त गर्न पर्याप्त अवसर नै दिँदैन । यस्ता यावत् चुनौतीका माझ कतिपय नेपाली महिलाले ‘हामी पुरुषभन्दा कम छैनौँ’ भनेर आफूलाई प्रमाणित गरेका छन् । तिनैमध्ये एक हुन् वैज्ञानिक डा. हेमु खरेल काफ्ले, जसलाई सन् २०१८ मा ओडब्लूएसडीले ‘अर्ली करिअर फेलोसिप’ मार्फत ५० हजार अमेरिकी डलरका साथ पुरस्कृत गरेको थियो ।

काठमाडौं इन्स्टिच्युट अफ एप्लाइड साइन्सेस (कियास) की संस्थापक तथा निर्देशक रहेकी उनी अर्गनाइजेसन अफ वुमन साइन्टिस्ट इन नेपालकी अध्यक्ष पनि हुन् । उनको नेतृत्वमा रहेको संस्थामा करिब २ सय महिला वैज्ञानिक सदस्य छन् । उनले वातावरणीय विज्ञानमा जापानको नागोय विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि गरेकी छन् ।

बुटवलको सामान्य परिवारमा जन्मेर काठमाडौंहुँदै इजरायलमा एमएस्सी अनि जापानमा पीएचडी गरेर स्वदेश फर्केकी उनी ‘खडेरी’ विषयकाे अनुसन्धानमा सक्रिय छिन् । हामीले उनै डा. काफ्लेलाई नेपालमा महिला वैज्ञानिकहरूको अवस्था, आविष्कार र चुनौतीबारे केही प्रश्न गरेका थियौँ । भिडियोमा उनले ती सबै प्रश्नको जवाफ दिएकी छन् ।

०००

एक वैज्ञानिकका रूपमा काम गर्न नेपालमा कम चुनौती छैन । यद्यपि, यस्ता चुनौती चिरेर अघि बढ्नेहरूका लागि उपलब्धि पनि टाढा छैन । म आफ्नै अनुभवबाट महिला वैज्ञानिकका लागि नेपालमा अवसर र चुनौतीबारे कुरा थाल्छु । एसएलसीसम्म बुटवलमै पढेकी मैले काठमाडौंको पद्मकन्या क्याम्पसबाट आईएस्सी र त्रिचन्द्र क्याम्पसबाट बीएस्सी गरेँ । एमएस्सी पढ्न नपाउँदै २४ वर्षको उमेरमा मेरो विवाह भयो । धन्न श्रीमान् शिक्षित र बुझ्ने हुनुहुन्थ्यो । उहाँले चाहिँ एमएस्सी गरिसक्नुभएको थियो ।

विवाह भएको वर्ष दिनपछि नै म आमा बनेँ । अब पढाइलाई अगाडि बढाउन झन् सकस भयो । लामो समय ‘हाउस वाइफ’ भएरै बसेँ । केही वर्षपछि श्रीमान् अर्को विषयमा डिग्री गर्न इजरायल जानुभयो । मैले पनि थप अध्ययनका लागि आवेदन दिएँ र श्रीमान्‌लाई पछ्याउँदै इजरायल पुगेँ ।

त्यहाँ छात्रवृत्तिमा मैले बेन-गुरिअन विश्वविद्यालयबाट क्लाइमेट स्टडिजमा स्नातकोत्तर गरेँ । मेरा श्रीमान्‌ले पीएचडी गर्नुभयो । त्यसपछि मैले जापान गएर विद्यावारिधि गरेँ । अनि फेरि श्रीमान् भएको ठाउँ इजरायल नै फर्किएँ । इजरायल फर्किएपछि मैले पाेस्ट डक्टरेट पनि गरेँ । मेरा श्रीमानले मलाई पर्खिँदाको बखत नै पोस्टडक गर्नुभएको थियो ।

याे पनि..

त्यही बेला हाम्राे छोरा पनि भयो । अब हामीसित दुई बच्चा भए । अनि मैले देश सम्झिएँ । हाम्रो ज्ञानसीप यहाँ (इजरायल) लाई भन्दा ज्यादा नेपाललाई आवश्यक रहेको ठानेँ । श्रीमान्‌लाई यो कुराभन्दा उहाँले इजरायलमै धेरै अवसर रहेको तर नेपालमा अझै समस्या रहेको बताउनुभयो । ‘हामीसित धेरै पैसा पनि छैन, नेपालमा पर्याप्त अवसर पनि छैन’ भन्दै उहाँले अहिले नजाऔँजस्तो कुरा गर्नुभयो । तर, मैले मानिनँ । म छोराछोरी लिएर नेपाल आएँ । त्यसको ६ महिनापछि श्रीमान् पनि आउनुभयो ।

यहाँ आएपछि सुरु भयो कठिन संघर्ष । केही समयपछि श्रीमान् काठमाडौं युनिभर्सिटीमा पढाउन थाल्नुभयो । म घरमै बसेँ ।

इजरायलमा हुर्केका छोराछोरीलाई नेपालमा घुलमिल हुन कठिन थियो । त्यसैले केही समय घरमै बसेर छोराछोरीलाई सघाउने विचार गरेँ । तर, बस्दाबस्दै धेरै नै बसिएछ क्यारे । दुई वर्षपछि एक दिन श्रीमान्‌ले सम्झाउनुभयो, यत्रो पढेकी तिमी यसरी घरमा बसेको सुहाएन भनेर ।

उसो भए काम गर्नुपर्‍यो । त्यही बेला नास्टले रिसर्च फेलो पोस्टमा आवेदन मागेको थियो । मैले आवेदन दिएँ । इजरायलमा महिनाको २ लाख तलब पाइन्थ्यो, नास्टमा २० हजारको जागिर सुरु गरियो । यो सन् २०१२ को कुरा हो ।

दुई वर्षको ग्यापपछि गएकाले सुरुमा अलि गाह्रो भयो । आफैँ कमजोर भइएछ कि जस्तो लाग्यो । त्यही बेला दिनकै १८ घण्टासम्म लोडसेडिङ हुन्थ्यो तर नास्टमा वैकल्पिक ऊर्जाको व्यवस्था थिएन । हामी चिया खाएर टाइमपास गर्थ्यौं । नास्टकै लागि भनेर मैले ल्यापटप किनेकी थिएँ । त्यसको चार्जले ७ घण्टा धान्थ्याे । त्यसपछि काम बन्द ।

याे पनि..

विज्ञानमा तहल्का पिटेका पाँच महिला

काम थालेको दोस्रो वर्ष रिसर्च फेलोबाट वैज्ञानिक अधिकृतमा बढुवा भएँ । नास्टमा गएर मैले केही सिकिनँ भन्दिनँ, केही त सिकेँ । दुःखको कुराचाहिँ के भने, मैले आफ्नो क्षमताअनुसार त्यहाँ काम गर्ने अवसर पाइनँ । यस्तो भएपछि सुखद नतिजा के आउँथ्यो । त्यहाँ काम गरिरहँदा मलाई आफ्नो पूरापूर समय सदुपयोग भएजस्तो लागेन । त्यहाँ हाजिर गरेबापत तलब पाइन्थ्यो । म उत्साहित हुन सकिनँ । इजरायलबाट फर्केकी छोरी यहाँ घुलमिल गर्नुपर्ने संघर्षमा थिइन् । बरु तिनै किशोरी छोरीलाई सघाउँछु, एक असल आमाको भूमिका निर्वाह गर्छु भन्ने ठानेर घरै बस्ने निधो गरेँ ।

नास्टले मलाई मात्रै निराश पारेको थिएन, अरु साथीहरू पनि हुनुहुन्थ्यो । सबैले समूह बनायौँ र अनुसन्धान केन्द्र खोलेर अघि बढ्यौँ ।

यति मैले किन भनेकी भने, विज्ञान प्रविधिको क्षेत्रमा देशकै ठूलो मानिने निकायलाई नै राज्यले यति कमजोर पारेको छ भने केही गरौँ भनी स्वदेश फर्केका वैज्ञानिकहरू कुन अवस्थासँग जुधिरहेका होलान् ? म यो भन्दिनँ, नास्टका सबै हाजिर लगाउन मात्र कार्यालय जान्छन् । यतिचाहिँ भन्छु, त्यहाँ क्षमता भएका वैज्ञानिकहरूले आफ्नो गति र क्षमताअनुसार काम गर्न सकिरहनुभएकाे छैन ।

तर, नेपालमा विज्ञानको क्षेत्रमा निराशा मात्रै छैन । निजीस्तरमै हामीले थालेको अनुसन्धान केन्द्रबाट हामीले थुप्रै कामहरू गरेका छौँ । महिला वैज्ञानिकहरूको संगठनमा हामीसँगै थुप्रै सदस्यहरू जोडिनुभएको छ । उहाँहरूले पनि महत्त्वपूर्ण आविष्कारहरू गर्नुभएको छ । विज्ञानलाई बिजनेससँग जोड्नेहरू पनि हुनुहुन्छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघीय शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक संगठन (युनेस्को) ले विकासोन्मुख देशका महिला वैज्ञानिकलाई आविष्कारमा सघाउन एवं एकापसमा जोड्न अर्गनाइजेसन फर ओमेन इन साइन्स फर द डेभलपिङ वर्ल्ड (ओडब्लूएसडी) संस्था बनाएको छ । सोही संस्थाले सन् २०१८ मा मलाई एस्ट्रोनमी, स्पेस एन्ड अर्थ साइन्समा ५० हजार डलरको फेलोसिप दिएको हो । २०१८ मै इएसडब्लुएस फिलाेसिप पाएकी थिएँ ।

सोसिअल एन्ड इकोनोमिक साइन्समा वैज्ञानिक शोभा पौडेलले सन् २०१८ मा ओडब्लूएसडीकाे अवार्ड पाउनुभएको थियो । २०१९ मा नास्टकै वैज्ञानिक टिस्टा प्रसाईं जोशी र प्रतिभा पौडेलले पाउनुभयो । २०२० मा ज्योति भण्डारीले पाउनुभयो । २०२१ मा खुलेन । २०२२ को अवार्ड सुवाङ्गी सुवेदी र सुप्रिया शर्माले पाउनुभएको छ ।

उम्दा वैज्ञानिकहरूलाई सहयोग गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू छन् । तर, अचम्म के भने, पहिलोपल्ट हामीले सन् २०१९ मा अवार्ड पाएका थियौँ । सञ्चारमाध्यमले बल्ल २०२० तिर मात्रै यसबारे स्टोरीहरू गरे । जसले गर्नुभयो, हामी अनुगृहीत छौँ तर त्यो हामीले पुरस्कार पाएलगत्तै आएजस्तो आनन्ददायी भएन । हाम्रा सञ्चारमाध्यमले पनि प्रतिभाशाली व्यक्ति, उम्दा वैज्ञानिकहरूलाई स्थान दिऊन् भनेर आग्रह गर्छु ।

आशा, निराशा सबै क्षेत्रमा हुन्छन् । तर, नयाँ पुस्ताले विज्ञानको क्षेत्रमा आउन कुनै हिचकिचाउनुपर्दैन । सरकारले केही गरिदेला कि भन्ने आस बोकेरचाहिँ आउनुहुँदैन । जे गर्छु, मै गरेर देखाउँछु भनेर आउनुपर्छ ।

मेरो विशेषज्ञताको क्षेत्र ‘खडेरी’ हो । अहिले म यसैमा अनुसन्धान गरिरहेकी छु । संसार नै जलवायु परिवर्तनको असरसँग जुधिरहेको छ । यस्तोमा मैले अध्ययन, अनुसन्धान गरिरहेको विषय झन् सान्दर्भिक हुन पुगेको छ । (शिलापत्रकर्मी नवराज कुँवरसितकाे कुराकानीमा आधारित)

डा. हेमु खरेल काफ्लेलाई हेर्नुहोस् भिडियोमाः

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ २८, २०७९ २०:५५