नास्टकी वैज्ञानिक डा. टिष्टा, जसले एकै वर्षमा भित्र्याइन् दुई अन्तर्राष्ट्रिय अवार्ड (भिडियाेसहित)

नास्टकी वैज्ञानिक डा. टिष्टा, जसले एकै वर्षमा भित्र्याइन् दुई अन्तर्राष्ट्रिय अवार्ड (भिडियाेसहित)

A+ A A-

नेपाली वैज्ञानिक डा. टिष्टा प्रसाईं जोशीले सन् २०१९ मा प्रतिष्ठित दुई अन्तर्राष्ट्रिय सम्मान/प्रोत्साहन पाइन् । उनलाई युनेस्कोको ‘अर्गनाइजेसन फर ओमन इन साइन्स फर द डेभलपिङ वर्ल्ड’ ले एसिया प्रशान्त क्षेत्रबाट जीव विज्ञानमा ‘ओडब्लूएसडी एल्सेभिएर फाउन्डेसन अवार्ड’ बाट सम्मानित गर्‍यो । सोही वर्ष उनलाई युनेस्कोबाटै फेलोसिपअन्तर्गत ५० हजार अमेरिकी डलर मिल्यो । त्यसअघि सन् २०१७ मा डा. टिष्टालाई युनिभर्सिटी अफ चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसले ‘एक्सिलेन्ट इन्टरनेसनल स्टुडेन्ट अवार्ड’ दिएको थियो ।

हालै मात्र डा. टिष्टाले नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा–प्रतिष्ठान (नास्ट) मा बढुवा पाएकी छन् । वैज्ञानिक अधिकृत भएर नास्टमा १८ वर्ष काम गरेकी उनी अब वरिष्ठ वैज्ञानिक अधिकृत भएकी छन् । विज्ञानमा महिला पहुँचको अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको अवसरमा हामीले नास्टकी वरिष्ठ वैज्ञानिक डा. टिष्टाको विज्ञानयात्रा, जीवनका अनुभव र भोगाइबारे चर्चा गरेका छौँ ।

०००

डा. जोशी पानी र यसको शुद्धताबारे अनुसन्धान गरिरहेकी वैज्ञानिक हुन्, जसले सन् २०१७ मा युनिभर्सिटी अफ चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसबाट वातावरणीय इन्जिनियरिङमा विद्यावारिधी गरेकी छन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट वातावरणीय माइक्रोबायोलोजीमै स्नातकोत्तर गरेकी उनी मानवशास्त्रमा पनि स्नातकोत्तर हुन् ।

विद्यावारिधी गर्ने क्रममा उनले चीनका चर्चित वैज्ञानिकहरूसित काम गर्ने अवसर पाइन् । चाहेको भए उनी उतै आकर्षक सेवासुविधा र तलबसहित जागिर गर्दै बस्न सक्थिन् । ‘तर मलाई चीनका वैज्ञानिकले जस्तै आफ्नै देशका लागि केही गर्छु भन्ने लाग्यो’, उनले सुनाइन् ।

त्यसैले विद्यावारिधी गरेलगत्तै उनी सन् २०१७ मा स्वदेश फर्केकी थिइन् । त्यसको दुई वर्षभित्रै उनले प्रतिष्ठित दुई अन्तर्राष्ट्रिय अवार्ड मात्र हात पारिनन्, नेपालको प्रतिनिधित्व गरी विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च चढिन् । संसारका विख्यात जर्नलहरूमा डा. प्रसाईका खोज, अनुसन्धानहरू धेरैपल्ट ‘साइट’ भइसकेका छन् ।

उनका पति डा. देशराज जोशी पनि उम्दा सूक्ष्मजीव वैज्ञानिक हुन् । उनीहरूले चीनबाट एकैसालमा विद्यावारिधी गरेका थिए ।

याे पनि..

विज्ञानसँग प्रेम

डा. टिष्टा ४६ वर्षअघि काठमाडौंमै जन्मेकी हुन् । उनका बुबाआमा पढेलेखेका थिए । बुबा दीर्घराज प्रसाईंका अनुसार टिष्टा सानै उमेरदेखि पढाइलेखाइप्रति उत्सुक थिइन् । आफूले कहिल्यै उनलाई यसो गर, उसो गर भन्नु नपरेको दीर्घराज बताउँछन् । उनी सम्झिन्छन्, ‘टिष्टा खोज, अनुसन्धानमा सानैदेखि रुचि राख्थिन् । यो स्वभाव देख्दा हामीलाई लाग्थ्यो, उनी मेडिकल डाक्टर हुनेछिन् तर वैज्ञानिक बनिन् ।’

याे पनि..

विज्ञानमा तहल्का पिटेका पाँच महिला

डा. टिष्टा सानो छँदा धोवीखोला, बागमतीमा साथीहरूसित माछा मार्ने, पौडी खेल्ने गर्थिन् । त्यो पानी, माछा, चराचुरुङ्गीलाई देखेपछि उनका मनमा अनेकौँ प्रश्नहरू मडारिन्थे । ‘शायद यही जिज्ञासाले मलाई विज्ञानतिर धकेल्दै थियो’, शिलापत्रसितको साक्षात्कारमा डा. प्रसाईं भन्छिन्, ‘बुबाआमा पनि शिक्षित हुनुहुन्थ्यो । भाइ काँगडा र मबीच एक इन्चको विभेद गर्नुभएन । विज्ञानसम्म जोडिन मलाई अभिभावकको यो साथले पनि सहयोग गर्‍यो ।’

विज्ञानमा भिज्न उनले गरेको मिहिनेतलाई एक ‘तपस्या’ मान्न सकिन्छ । पीएचडी गर्न चीन जाँदा घरमा उनको सातवर्षे छोरा थियो । अध्ययनका कारण कहिलेकाहीँ हप्तौँसम्म नाबालक छोरासँग उनी कुरा गर्न पाउँदिनथिन् ।

सन् २००४ मा नास्टसँग जोडिएकै वर्ष टिष्टा र देशराजको विवाह भएको थियो । विवाहको ८ वर्षपछि सन् २०१२ मा जोशी पीएचडी गर्न चीनतिर उडे । त्यसको एक वर्षपछि छोरालाई काखबाट छुटाएर टिष्टा पनि चीन गइन् ।

उनी सम्झिन्छिन्, ‘छोरा पनि जिज्ञासु थियो । मलाई पीएचडी नगरी नफर्किनू भन्थ्यो ।’

नास्टमा हुँदा उनी पानी र यसको शुद्धताबारे अनुसन्धान गरिरहेकी थिइन् । यस क्रममा विभिन्न जिल्ला पुग्थिन् । मानिसहरूसँग अन्तर्क्रिया गर्थिन् । ‘पानीसम्बन्धी अनुसन्धान गर्ने वैज्ञानिक भन्नासाथ धेरैले मलाई धेरै खालका प्रश्न गर्नुहुन्थ्यो । कतिपय प्रश्नको जवाफ हुन्थ्यो, कतिको हुँदैनथ्यो । त्यसैले पीएचडी गर्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । श्रीमान् पनि सहयोगी भएकाले मलाई खासै अप्ठेरो परेन ।’

पहिलोपल्ट नास्टमा छिर्दा

उनको नास्ट प्रवेश कम रोचक छैन । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट इन्भाइरोन्मेन्टल बायोलोजीमा स्नातकोत्तर गरेपछि सन् २००१ मा पहिलोपल्ट उनी प्रशिक्षार्थीका रूपमा नास्ट छिरेकी थिइन् । नेपालको विज्ञान, प्रविधिको क्षेत्रमा नास्ट सर्वोच्च निकाय हो, जसकाे स्थापना चार दशकअघि नै भएकाे थियाे ।

उनलाई नास्ट पुगेपछि लाग्यो रे, ‘मैले समाउने हाँगो भेट्टाएँ ।’ विज्ञानलाई थप बुझ्न उनले त्यहाँ ल्याब देखिन्, आफूले चाहेअनुसार अनुसन्धान गर्न पाउने प्लेटफर्म अर्थात् समाउने हाँगो ।

अनुसन्धान सहायकको वृत्ति पाएर नास्ट प्रवेश गरेकी उनले ६ वर्षजति करारमै काम गरिन् । पछि लोकसेवा भिडेर नास्टकै स्थायी वैज्ञानिक बनिन् । यो निकायमा काम थालेको १८ वर्षपछि उनले बढुवा पाएकी छन्, वरिष्ठ वैज्ञानिक अधिकृतका रूपमा ।

‘खुसी लागेको छ । ममाथि नास्ट र नेपालका लागि थप केही गर्ने जिम्मेवारी वा दायित्व थपिएको आभास भएको छ’, डा. टिष्टाले सुनाइन् ।

नास्टमा अहिले उनी पानी प्रशोधन, यसको गुणस्तर र शुद्धीकरणसम्बन्धी अनुसन्धानमा संलग्न छिन् । नास्टको प्रयोगशालामा स्थानीय पानीको परीक्षण गरी खान योग्य छ/छैन भनेर उनले उपभोक्तालाई परामर्श सेवासमेत दिने गरेकी छन् ।

५० हजार डलर भित्र्याउँदा

उनले सन् २०१९ मा युनेस्कोअन्तर्गत अर्गनाइजेसन अफ वुमन साइन्स इन डेभलपिङ वर्ल्ड (ओडब्लूएसडी) बाट अर्ली करिअर फेलोसिप अवार्ड पाएकी थिइन् । विकासोन्मुख देशका महिला वैज्ञानिकलाई हरेक वर्ष दिइने यो अवार्ड ५० हजार डलरको थियो । उनीसँगै डा. प्रतिभा पाण्डेले पनि अवार्ड पाएकी थिइन् । सन् २०१८ मा चाहिँ वैज्ञानिक हेमु काफ्ले र ज्योति भण्डारीले यही अवार्ड जिते । २०२० को अवार्ड ज्योति भण्डारीले पाइन् भने २०२२ को अवार्ड सुभाङ्गी सुवेदी र सुप्रिया शर्माले पाएका छन् ।

वैज्ञानिकले पठाएको प्रस्ताव नवीनतम विषयमा छ/छैन, त्यसमा समस्या र समाधान औँल्याइएको छ/छैन भन्ने यकिन गरेर अवार्ड दिने गरिएको छ । डा. टिष्टाले नेपालमा ‘एरोमेटिक अर्ग्यानिक आरसोजेनिक’ (पानी शुद्धीकरण गर्ने विधि) बारे अनुसन्धान गर्ने प्रस्ताव पठाएकी थिइन् । उनले यही विषयमा पीएचडी गरेकी थिइन् । अन्य देशका महिला वैज्ञानिकको भन्दा फरक र समाधानसहित भएकाले उनको प्रस्ताव छानियो, जसले ५० हजार डलर दिलायो ।

नास्टलाई उपकरण

उनकै भनाइमा प्रशिक्षार्थीका रूपमा पहिलोपल्ट नास्ट छिर्दा उनले यही संस्थाका लागि काम गर्ने र उन्नत वैज्ञानिक संस्था बनाउन भूमिका खेल्ने अठोट गरेकी थिइन् । हुन पनि धेरै अवसरहरू आउँदा समेत उनले नास्ट छोडिनन् । बरू अन्तर्राष्ट्रिय परियाोजनामार्फत नास्टमा उपकरण थप्ने प्रयास गरिरहेकी छन् ।

ओडब्लूएसडीबाट पाएको परियाोजनामार्फत भित्राएको ‘नानोपार्टिकल एनालाइजर- जेटा पोटेन्सियल’ नास्टको वातावरणअनुसन्धान प्रयोगशालामा छ । कणहरू (नानो-मटेरियल्स) को आकार मापन गर्न सकिने यो उपकरण कुनै पनि वस्तुको चार्ज पत्ता लगाउन पनि उपयोगी हुने उनको भनाइ छ । यो महत्त्वपूर्ण उपकरणले नास्टको अनुसन्धान क्षमता अभिबृद्धि गरेको छ ।

यही परियाोजनाअन्तर्गत अर्को एक उपकरण पनि निकट भविष्यमै आइपुग्ने टिष्टाले बताइन् । नानोपार्टिकल एनालाइजर-टा पोटेन्सियल’ उपकरणको प्रयोग गरी महत्त्वपूर्ण अनुसन्धान भइरहेको र यसबाट केही पीएचडी र अनुसन्धानरत विद्यार्थी लाभान्वित भएका छन् ।

खुमलटारमा सानदार बिल्डिङ भएको, विज्ञान, प्रविधि क्षेत्रको सर्वोच्च निकाय नास्टलाई त्यहीँका वैज्ञानिककाे पहलमा उपकरण जडान गरेको सुनेर तपाईंलाई अचम्म लाग्यो होला । नेपालको ‘नासा’लाई सरकारले बनाएको नै त्यस्तै छ, पेण्डुलम । ‘नास्टमा पनि अब्बल वैज्ञानिकहरू हुनुहुन्छ तर उहाँहरूले आफ्नो क्षमताअनुसार काम गर्न पाउनुभएको छैन’, ५ वर्षजति नास्टमा काम गरेर छोडेकी वैज्ञानिक डा. हेमु काफ्ले भन्छिन् ।

यो कुरा टिष्टा पनि स्वीकार्छिन् । तर, निराशाले समाधान नदिने उनको भनाइ छ । भन्छिन्, ‘सरकारले गरेन भने मैले पनि काम गर्न छोडेँ भने झन् बिग्रने भयो ।’

tista prasain 011676016048.jpg

निराश हुनु समस्याकाे समाधान हाेइन- टिष्टा प्रसाईं जोशी । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र ।

‘तपाईंलाई विदेशीले पत्याए, देशले पत्यायो कि पत्याएन ?’

उनीसँग सिधा जवाफ छ, ‘हाम्रा दलहरूले विज्ञानको महत्त्व बुझेनन् । वैज्ञानिकको क्षमता हेर्न वा परीक्षण गर्न चाहेनन् । म मात्र होइन, विदेशीले पत्याएका थुप्रै वैज्ञानिक नेपालमै हुनुहुन्छ तर राज्यलाई मतलबै छैन ।’

राज्यको यही कमजोरीले वैज्ञानिकहरू केही समय नेपालमा काम गर्ने र सानोतिनो ‘प्रोफाइल’ बन्नासाथ विदेशिने गरेको डा. टिष्टाले देखेकी छन् ।

‘विज्ञानको क्षेत्रमा तपाईंको सपना के छ त ?’

यो प्रश्न सुनेपछि उनी देखावटी तर व्यङ्ग्यात्मक हाँस्छिन् । उनको हाँसोमा ठूलो असन्तुष्टि झल्किन्थ्यो । उनले भनिन्, ‘सपनामा मोतिया बिन्दु लागिसक्यो । आज होला कि, भोलि होला कि भनेर कुर्दाकुर्दै उमेर गइसक्यो । विज्ञानको क्षेत्र हो, अनुसन्धान गर्न महँगा उपकरणहरू चाहिन्छन्, पर्याप्त स्रोतहरू चाहिन्छन्, प्रोत्साहन चाहिन्छ । तर खै... ?’

उनले बोलिभियाली राष्ट्रपति इभो मोरालेसको एउटा ट्विट आफ्नो डेस्कटपमा सुरक्षित राखेकी छन्, जसमा राष्ट्रपतिले सन् २०१९ मा डा. टिष्टाले जस्तै अवार्ड जितेकी बोलिभियाकी वैज्ञानिक नरेल पानीयागुआ-जम्बरानासँग खिचेको फोटो शेयर गर्दै बधाई दिएकी छन् । उक्त फोटोमा नेपाली वैज्ञानिक डा. टिष्टा पनि देखिन्छिन् ।

‘नेतृत्वले यो क्षेत्रको महत्त्व बुझेकै कारण आज बोलिभियामा विकासोन्मुख देशमध्ये सबैभन्दा धेरै ६३ प्रतिशत महिला वैज्ञानिक छन्’, उनी भन्छिन् ।

यसो भनेर आफू निरुत्साहित भएर नबस्ने डा. टिष्टाको अठोट छ । भन्छिन्, ‘म एउटा खास विधामा पीएचडी गरेकी वैज्ञानिक हुँ । मेरो कर्म आफ्नो विधामा खोज, अनुसन्धान गर्ने र मानव जीवनलाई त्यसको असर र समाधान देखाइदिने हो । म यो काम गरिरहन्छु’, उनले भनिन्, ‘नास्टलाई नै अब्बल र प्रभावकारी बनाउन मेरो तहबाट गर्न सक्ने सबै काम गरिरहन्छु ।’

अध्ययन, अनुसन्धानबाहेक सामाजिक काममा पनि डा. प्रसाईंको खास रुचि छ । सन् २०१८ मा उनले मुटुरोगी आमा गुमाइन् । सन् २०२१ मा उनका बुवा र भाइ मिलेर डा. भगवान कोइरालाले बनाइरहेको अस्पताल 'काठमाडौं इन्स्टिच्युट अफ चाइल्ड हेल्थ' लाई २६ लाख रुपैयाँ सहयोग गरे । ‘उपचार नपाएर कसैले अकालमा मर्न नपरोस्, बाल अस्पताल बन्न सहयोग पुगोस् भनेर हाम्रोतर्फबाट सकेको सहयोग गरेका थियौँ’, उनले भनिन् ।

पानीको गुणस्तर अध्येता भएकाले हामीले सोध्यौँ, ‘काठमाडौंवासीले कस्तो पानी पिइरहेका छन् ?’

उनले पानीमा विभिन्न रोगका कारक जीवाणुहरू भेटिएकाले सकेसम्म उमालेर पिउन सुझाइन् । ‘मेलम्चीको पानी सबैतिर पुगिसकेको छैन । त्यसैले मानिसहरू टयाङ्कर, जारको पानी पिउनुपरिरहेको छ । खासगरी ट्याङ्करको पानी सिधै पिउनु हानिकारक छ । त्योभन्दा जार अलि अथवाचाहिँ छ तर पूर्ण सुरक्षित भने छैन । मेलम्चीकै पानी पनि उमालेर सेलाएपछि पिउनु सुरक्षित हुन्छ ।

‘के बागमतीमा उसैगरी माछा मार्न, पौडी खेल्न सकिन्छ ?’

डा. प्रसाईंले बागमतीमा पानीको अवस्थाबारे पनि अनुसन्धान गरेकी छन् । बागमतीमा शुद्ध पानी बगाउन सकिने उनको भनाइ छ । ‘बृहत् ट्रिटमेन्ट प्रविधिको प्रयोगले बागमतीको पानीलाई सङ्लो पार्न सकिन्छ’, उनले भनिन्, ‘यसबारे अझ गहिरोसँग डा. देवराज (टिष्टाका श्रीमान्) ले अनुसन्धान गर्नुभएको छ ।’

'कस्तो छ नेपाली वैज्ञानिकको जीवनशैली ?'

‘सामान्य’, डा. टिष्टाले भनिन्, ‘मेरो हकमा त अत्यन्तै सामान्य । अनुसन्धानमा डुबेका बेला आफैँलाई भुलिन्छ । मलाई तपाईंले कतिघण्टा काम गर्नुहुन्छ भनेर सोध्नुभयो भने म ठ्याक्कै भन्न सक्दिनँ । किनकि म ल्याबमा छिरेपछि निस्कने समयको टुङ्गै हुन्न ।’

वैज्ञानिक बन्न चाहने र विज्ञान, प्रविधिका क्षेत्रमा पाइला चाल्दै गरेका अनुजहरूलाई उनी मिहिनेत, लगनशील र धैर्य भएर अघि बढ्न सुझाउँछिन् ।

परिवारको सहयोग

नेपाली समाजमा खासगरी महिलाहरूको हकमा विवाहपछाडि पढाइलाई निरन्तरता दिनु चुनौतीपूर्ण नै छ । यो कुरा डा. प्रसाईं स्वीकार्छिन्, ‘प्रकृतिले नै हामीलाई यो जिम्मेवारी सुम्पेको छ, बच्चा हामीले पाउनुपर्छ, स्तनपान गराउनुपर्छ तर यसले नै हाम्रो करिअर रोक्नचाहिँ सक्दैन । पुरुषभन्दा धेरै जिम्मेवारी पूरा गर्दै अघि बढ्न सकिन्छ ।’ यद्यपि, जीवनसाथी वा परिवारको सहयोग यसमा महत्त्वपूर्ण हुने उनको अनुभव छ ।

उनी पनि विवाहको ९ वर्षपछि पीएचडी गर्न चीन गएकी थिइन् । ‘मेरो बुबाआमा शिक्षित हुनुहुन्थ्यो । श्रीमान् पनि सहयोगी पर्नुभयो । त्यसैले मलाई केही सजिलो भयो’, उनी सुनाउँछिन् । विज्ञान वा अनुसन्धानले चाहिँ महिला वा पुरुष भन्दैन । जोकसैले अरुभन्दा अब्बल खोज, अनुसन्धान गर्न सक्छ ।

पाठ्यक्रम सुधारौँ

उनी सम्झिन्छिन्, धोवीखोलामा माछा देख्दा उनका मनमा अनेकौँ प्रश्न खेल्थे । तिनै प्रश्नलाई उनी विज्ञानको रोमाञ्चकतासँग जोड्छिन्, ‘विज्ञान विषय भन्नासाथ पट्यारलाग्दो, कठिन ठान्ने गरिन्छ । तर, यसलाई अझ नजिकबाट हेरौँ त, त्यो माछाबारे उब्जेका जिज्ञासा, त्यो पत्ता लगाउन गरिने प्रयास कति रोमाञ्चक हुन्छ । यसरी नै पाठ्क्रम निर्माण गरिनुपर्ने र अध्यापकले विद्यार्थीले बुझ्ने र रुचाउने गरी पढाउनुपर्नेमा उनको जोड छ । साथै, सरकारले विज्ञानका विद्यार्थीहरूका लागि विद्यालयमा आवश्यक उपकरणहरू पनि उपलब्ध गराइदिनुपर्ने डा. टिष्टाको भनाइ छ ।

हेर्नुहोस् डा. टिष्टा प्रसाईं जोशीको अन्तर्वार्ता भिडियोमा:

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ २८, २०७९ १०:००