सपूतको गीतमाथि उठेका प्रश्नको जवाफ दिने सर्वोच्चको त्यो फैसला

A+ A A-

‘माओवादीको पक्षमा लेख्नेले माओवादीको देवत्वकरण गरे, विपक्षमा लेख्नेले दानवीकरण गरे,’ माओवादी सशस्त्र संघर्षका बारेमा लेखिएका विषयमाथि टिप्पणी गर्दै माओवादी पूर्वलडाकु तथा राष्ट्रियसभाका पूर्वसांसद जीवन बुढाले भनेका थिए ।

बुढाले यस्ताे अभिव्यक्ति दिँदा ‘विवादास्पद’ बनेको प्रकाश सपूतको ‘पिर’ गीत सार्वजनिक भइसकेको थिएन ।

सपूतको गीत ‘पिर’को पक्ष–विपक्षमा आएका तर्कले पूर्वसांसद बुढाको भनाइलाई धेरै हदसम्म पुष्टि गरिदिएको छ । माओवादी पक्षधरहरूले सपूतको गीति भिडियोमा देखाइएका दृश्यमाथि चर्को आलोचना गरिरहेका छन् । माओवादी भ्रातृ संगठन वाईसीएलका पूर्वसंयोजक ‘दीपशिखा’ले गीत युट्युबबाट हटाउन चेतावनी दिएका छन् ।

भिडियाेमा एक जना पूर्वलडाकु जीवन गुजाराका लागि देहव्यापारमा लाग्न बाध्य भएकाे दृश्य छ । यही दृश्यप्रति माओवादी खेमा रुष्ट भएकाे हाे । माओवादीले विराेध गरेसँगै कला, सिर्जनामाथि राजनीतिक अंकुश लागेकाे समेत आराेप लाग्न थालेकाे छ ।

साहित्य, सिर्जनामाथि उठ्ने यस्ता विवादकाे जिम्मेवारी भने राज्यले लिनुपर्ने सर्वाेच्च अदालतले तीन वर्षअघि नै व्याख्या गरिदिएकाे थियाे ।

सरस्वती प्रतीक्षाको उपन्यास ‘नथिया’, विवेक ओझाको ‘ऐलानी’ र दीपक ओलीले निर्देशन गरेको ‘पण्डित बाजेको लौरी’ फिल्ममा वादी समुदायका महिलाकाे चरित्रमा दाग लाग्ने गरी चित्रण गरिएको भन्दै अधिकारकर्मीले सर्वोच्चमा रिट हालेका थिए ।

याे विवाद छिन्दै सर्वाेच्चले ५ फागुन ०७५ मा गरेको फैसलामा साहित्य, सिर्जनाका कारण कसैकाे चित्त दुख्नुमा सर्जकभन्दा राज्य उत्तरदायी हुनुपर्ने बताइएकाे छ । न्यायाधीशद्वय ईश्वरप्रसाद खतिवडा र बमकुमार श्रेष्ठकाे इजलासले गरेकाे फैसलामा भनिएकाे छ, 'साहित्यमा देखाइने विषयले कुनै समुदाय विशेषको चित्त दुख्छ भने सर्जकभन्दा राज्य उत्तरदायी हुनुपर्छ ।' सरकारले वादी समुदायसँग गरेका वाचा पूरा नगरेको, वादी समुदायको जीवनस्तर र सामाजिक मर्यादा उकास्न नीतिगत काम नगरेको हुँदा साहित्य, सिर्जनामा आएको वादी समुदायको प्रसंगले उनीहरूको चित्त दुखेको सर्वोच्चले ठहर गरेकाे थियाे ।

‘सहमति भएको दशकपछिसम्म पनि परिस्थितिमा आशातित परिवर्तन नहुनु शोभनीय कुरा देखिँदैन । वादी समुदायको हितरक्षा र कल्याणका लागि सरकारको तर्फबाट सुनिश्चित गरिनुपर्ने नीतिगत स्पष्टता र कार्यक्रमको प्रभावकारिता अझै देखा नपरेको प्रतीत हुन्छ,’ फैसलामा लेखिएकाे छ ।

साहित्य सिर्जनाको आफ्नै विशिष्ट शैली हुने, कुनै साहित्यमाा कल्पनाशीलताको प्रचुरता हुने र कुनैले सामाजिक जीवनमा देखिएका कथाव्यथालाई जीवन्त रूपमा उजागर गर्ने भएकाले सिर्जना मानिसकाे वास्तविक जीवनसँग मेल खाने भएकाले त्यसलाई अन्यथा भन्न नमिल्ने समेत सर्वाेच्चले व्याख्या गरिदिएकाे छ । 'सर्जकले प्रयोग गरेको शब्द, भाषा वा शैलीलाई खास सामाजिक सन्दर्भमा हेरी मूल्याकंन गरिनुपर्छ,' फैसलामा लेखिएकाे छ ।

सर्जकले विषयवस्तुलाई रोचक, पठनीय र सन्देशमूलक बनाउन आलंकारिकता, प्रतिकात्मकता भर्ने शैलीसमेत अपनाउने गरेकाले कला साहित्यको विचरण गर्ने खुल्ला परिवेशमा संकुचन ल्याउन नसकिने भन्दै रिट खारेज गरिदिएकाे थियाे । बरु राज्यले वादी समुदायको हित, रक्षा र सामाजिक पुन:स्थापनामा विशेष ध्यान नदिँदा साहित्यले उनीहरूको चित्त दुखाएको सर्वोच्चकाे ठहर थियाे ।

सम्भवत: सपूतकाे गीति भिडियाे विवादमा आउनुकाे कारण पनि राज्यकाे बेवास्ता नै हाे । शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आएपछि तीन पटक माओवादीले सरकारकाे नेतृत्व गरे पनि पूर्वलडाकूकाे व्यवस्थापन गर्न भने चुक्याे । ०६३ मा माओवादी र सरकारबीच शान्ति सम्झाैता हुँदा माओवादीसँग ३२ हजार ४ सय ५० जना लडाकु थिए । लडाकु प्रमाणीकरण हुँदा १५ हजार ३ सय ९८ जना लडाकु शिविरबाट बाहिरिए । ०६९ मा १३ सय ५२ जना माओवादी लडाकु नेपाली सेनामा समायोजन भए भने बाँकी घर फर्के । स्वेच्छिक अवकाश रोज्ने लडाकुको संख्यासमेत जोड्ने हो भने माओवादी शिविरबाट बाहिरिने लडाकुको संख्या ३१ हजार २२ जना हुन आउँछ ।

यीमध्ये अधिकांश लडाकुको आर्थिक जीवन कष्टकर छ । उनीहरू आफूलाई अलपत्र पारेको भनेर नेतृत्वसँग रुष्ट छन् । माओवादी पार्टीको झण्डा र विचारमुनि बसेर हतियार बोकेका पूर्वलडाकुको एउटा समूह नेकपा एमालेतिर गएको छ ।

सायद, त्यसैले सपूतले बनाएको गीतले भन्दा बढ्ता आफ्नै पार्टी नेतृत्वकाे बेवास्तापूर्ण व्यवहारप्रति पूर्वलडाकुहरू आक्राेशित छन् । सशस्त्र संघर्षका दौरानमा ‘कसले भन्छ क्रान्ति यहाँ सफल हुँदैन ?’ जस्ता चर्चित गीत गाएका मोहित श्रेष्ठ सपूतको गीत र त्यसमा देखाइएका दृश्यलाई पूर्वलडाकु तथा कार्यकर्ताले भन्दा माओवादी नेताहरूले गम्भीर रुपमा लिनुपर्ने सुझाउँछन् ।

‘त्यो भिडियोले मलाई गम्भीर बनायो,’ श्रेष्ठले शिलापत्रसँग भने, ‘त्यसमा हामीजस्ता आन्दोलनमा छाडिएका मान्छेलाई नराम्रो तरिकाले देखाइए पनि प्रश्न भने नेतृत्वतिर सोझिएको छ ।’

उनी माओवादी नेतृत्वलाई आफ्ना लडाकु र कार्यकर्तालाई सम्मानजनक जीवन दिलाउन नसकेकोमा प्रश्न गर्नुपर्ने ठान्छन् । माओवादी नेतृत्वले गरेका कमजोरीका कारण आफूहरू बारम्बार बदनाम भएको उनको बुझाइ छ । ‘लडाकु, कार्यकर्तालाई अलपत्र पारेर नेतृत्वले कमजोरी गरेको हो,’ श्रेष्ठ भन्छन्, ‘तर, यस्ता भिडियोबाट बदनाम भने हामी भयौँ ।’ उनी पनि भिडियोमा वेश्यावृत्ति गरेको दृश्य नराखेको भए हुन्थ्यो भन्छन् ।

नेतृत्वले आफ्ना लडाकु व्यवस्थापनमा कमजोरी गरेको स्वीर्काछिन् माओवादी सांसद तथा पूर्वलडाकु कमला रोका । ‘लडाकु तथा कार्यकर्ताको व्यवस्थापनमा कमजोरी भएकै हो,’ रोका भन्छिन्, ‘तर, सपूतको गीतमा देखाइएजस्तो ‘वेश्यावृत्ति’मा लडाकु लागेका छैनन् ।’

पूर्वलडाकु नारायणी शर्मा ‘प्रतीक्षा’ पनि सपूतको गीतमा नभई त्यसमा देखाइएका दृश्यले आफूहरूको चित्त दुखाएको बताउँछिन् । ‘संघर्ष र विद्रोहको चेतना बोकेका महिलालाई त्यसरी (वेश्यावृत्ति) चित्रण गरेकोमा हाम्रो आपत्ति हो,’ प्रतीक्षाले भनिन्, ‘सपूतको सिर्जनाले हामीलाई नराम्रो रूपमा चित्रण गर्‍यो ।’

माओवादी नेता दामा शर्मा पार्टीले घाइते, अपाङ्ग र शहीद परिवारलाई व्यवस्थापन गर्न नसकेकाे बताउँछिन् । 'तर, यसको अर्थ उनीहरू पेट पाल्न वेश्यावृत्तिमा लागेकाे भन्ने होइन,’ उनी भन्छिन् ।

साभार : मार्टिन चौतारी, मिडिया अध्ययन १०, २०७२

हुन पनि सेनामा समायाेजन हुन नसकेका र स्वेच्छिक अवकाशमा गएका पूर्वलडाकुहरू आर्थिक रुपमा जर्जर अवस्थामा रहेको मार्टिन चौतारीको अनुसन्धानात्मक आलेख ‘राजनीतिक जोखिम र पूर्वलडाकु’ मा उल्लेख गरिएको छ । ‘पूर्वलडाकुमा व्यापक निराशा र बढ्दो छटपटी देखाइएको छ,’ त्यसमा लेखिएको छ, ‘उनीहरूको मुख्य सरोकार हातमुख जोर्नु, बालबच्चालाई शिक्षा, दीक्षा दिलाउनु र ओखतीमुलोको खर्च जोहो गर्नु देखिन्थ्यो ।’

चौतारीले माओवादी लडाकुको जर्जर आर्थिक अवस्थाबारे लेखेको पाँच वर्षपछि उपचारको माग गर्दै पूर्वलडाकुहरूको एउटा ठूलो समूह २७ मंसिरदेखि ९ पुस ०७५ सम्म काठमाडाैंकाे माइतीघर मण्डलामा अनशन नै बसेको थियो ।

अनशन सकिएको एक वर्षपछि वैशाख ०७६ मा महिला लडाकु तथा सांगीतिक कार्यकर्ताको टोलीले काठमाडौंको अनामनगरमा पत्रकार सम्मेलन गरेर आफ्नो दयनीय अवस्था सुनाएका थिए ।

सपूतको गीत माओवादीको त्यही कमजोरीको प्रतिबिम्ब भएको ठान्छन् गायक श्रेष्ठ । भन्छन्, ‘सदनमा बस्नेहरूको गल्तीले गर्दा हामी सडकमा बस्नेहरू बदनाम भयौँ ।’ जीवनका उर्वर समय माओवादी सशस्त्र संघर्षमा बिताएका अधिकांश लडाकु र कार्यकर्ता अहिले जीवनयापनका लागि संघर्ष गरिरहेका छन् । ‘एकाधबाहेक अधिकांश लडाकु, कार्यकर्ता जीवनयापनका लागि संघर्ष गरिरहेका छन्,’ पूर्वलडाकु प्रतीक्षा भन्छिन् ।

आर्थिक अवस्था कमजोर भएकै कारण उपचार गर्न नसकेपछि माओवादी लडाकु कुलप्रसाद भट्टराई ‘कुसुम’ले ५ मंसिर ०७५ मा माओवादीकै पूर्वकमाण्डर तथा तत्कालीन गृहमन्त्री रामबहादुर थापाको कार्यकक्षमा विष पिएर आत्महत्याकाे प्रयास गरेका थिए । मार्टिन चौतारीको अनुसन्धानले पनि लडाकुका लागि आर्थिक समस्या नै सबैभन्दा ठूलो चुनौती रहेको देखाएकाे थियाे । ‘गतिलो आर्थिक भविष्यको अभावमा पूर्वलडाकु शहरी गरिबमा रुपान्तरित हुने सम्भावना ठूलो छ,’ चाैतारीकाे आलेखमा लेखिएको छ । सपूतको गीतमा पनि शहरिया गरिब बनेका लडाकुको कथा देखाइएको छ ।

अहिले माओवादी पङ्क्तिबाट सपूतको गीतमाथि उठाइएका प्रश्न र आलोचना पनि राज्यले उनीहरूका समस्या सम्बोधन नगरेकै कारण उब्जिएको आक्रोश हो । गायक श्रेष्ठले भने, ‘बाटैमा छाडिएका हाम्रा कुरा संसदमा पुगेकाले पनि सुन्दैनन्, सपूतले पनि सुन्दैनन् ।’

सरुभक्तले आफ्नो चर्चित उपन्यास ‘तरुनीखेती’को डिस्क्लेमरमा लेखेका छन्, ‘यसलाई पुरुषहरूले गलत नबुझून्, नारीहरूले बुझ्न इन्कार नगरून् ।’ र, पूर्वलडाकुहरूकाे वर्तमान अवस्थाले उही सरुभक्त सम्झाउँछ, 'सपूतको गीति भिडियो माओवादी पङ्क्तिले बुझ्न इन्कार नगरून्, गैर-माओवादी पङ्क्तिले गलत नबुझून् ।’

यी पनि पढ्नुस् :

प्रचण्डको हवाला दिँदै विप्लवले भनेः युद्ध हार्यौ भने गण्डकीमा हाम फालेर मर्नू

प्रचण्डका ‘अयोग्य लडाकु’ विप्लवका शक्ति !

क्रान्तिको जोसमा बारुदको दाग

प्रकाशित मिति: आइतबार, फागुन २९, २०७८ २०:१९