आफ्नो जग्गा कसले मिच्यो थाहा छैन, ठाउँ नपुगेर भीरपाखा हेर्दै टेकु अस्पताल

A+ A A-

काठमाडौंको टेकु अस्पताल कसले सुरु गर्‍यो होला ?

थाहा छैन ।

उनी कुनै शासक हुन्थे भने आफ्नो इतिहास शिलापत्रमा लेख्थे होलान् । अथवा किताबको ठेली नै तयार पार्थे होलान् । तर, उनको तस्वीर त धेरैपरको कुरा, नामसम्म पनि कहीँ कतै उल्लेख भएको पाइँदैन ।

अक्सर कथा तिनैको लेखिन्छ जो शक्तिमा छ, जो सत्तामा छ ।

कुनै पात्र यस्ता पनि हुँदा रहेछन्, जसले इतिहास बनाउँछन् तर उसको नाम कहीँ गुमनाम भइदिन्छ । भनिन्छ, चर्चा काम गर्नेको भन्दा गफ गर्नेको ज्यादा हुन्छ । सायद ती पात्र पनि यसैको सिकार भएको हुनुपर्छ । नहोला भन्न सकिन्न, उनको नाम मेटाइएको पनि हुन सक्छ ।

०००

१९९० साल, महाभूकम्प गएको वर्ष । त्यतिखेर टेकु अस्पताल भएकाे क्षेत्र कुनै घना जंगल थियो ।

स्यालको एकोहोरो हुँहुँ..... आवाज ! दिउँसै मानिस घरबाहिर निस्कन डराउँथे ।

न्युरोड, असन, इन्द्रचोकलगायत आसपासका मानिसहरू लास पोल्न बागमती किनारमा ल्याइ पुर्‍याउँथे । दिउँसै लुटेराहरूको बिगबिगी हुन्थ्यो ।

आज ?

त्यो घना जंगल कङ्क्रिट सहरमा परिणत भएको छ । हिजोआज स्याल दौडिने ठाउँमा गाडी दौडिन्छन्, स्यालको आवाजको सट्टा गाडी र हर्नको आवाज सुनिन्छ । मान्छेका लास पोलिने बागमती किनारमा भने भीमकाय घर बनेका छन् ।

०००

त्यस बेलाको डरमर्दो ठाउँ, जहाँ अहिले शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल खडा छ । अस्पतालमा रहेको ढड्डा पल्टाउँदा कसैको नाम फेला परेन । त्यो समयमा संक्रामक रोगबारे उपचार कसले गर्‍यो होला ?

उनी कुनै डाक्टर थिए वा वैद्य ? जाे हुन्, अस्पतालका चिकित्सक र कर्मचारी ती अञ्जान व्यक्तिप्रति अनुगृहीत छन् ।

अस्पताल कति क्षेत्रफलमा फैलिएको थियो/छ, त्यो पनि यकिन छैन । अस्पतालको नाममा करिब ५२ रोपनी जग्गा रहेको अस्पतालका निर्देशक डा. सागर राजभण्डारी बताउँछन् ।

त्यसो त टेकु परिसरको जग्गा भने कति राणाहरूले दिएको र कति त्यहीँका स्थानीयलाई मुआब्जा दिएर लिइएको जानकारहरू बताउने गर्छन् ।

‘हामी जग्गाको यकिन गर्दै छौँ । लालपुर्जा छैन तर मालपोत र नापीको ढड्डामा टेकु अस्पतालको नाम छ’, उनी भन्छन्, ‘कसले कहाँ मिचेको छ, हेर्दैछौँ ।’

हैजाले जन्माएको अस्पताल

९० सालमा भूकम्प गएपछिको कुरा हो । त्यसताका हैजा (कलेरा) ले मुलुक आक्रान्त बनेको थियो । बालबालिकादेखि ज्येष्ठ नागरिकसम्म सबै हैजाको सिकार बन्न बाध्य भए ।

‘१ सय जना हैजाका बिरामी आउँदा ५० जनाको प्राण जान्थ्यो त्यतिखेर भने ५० जनालाई बागमतीमा जलाइन्थ्यो’, निर्देशक राजभण्डारी भन्छन्, ‘तातो पानीमा नुन चिनी हालेर खुवाउनुको विकल्प थिएन ।’ टेकु अस्पतालको कथन भन्दै गर्दा डा. सागर भावुक हुन्छन् ।

अस्पतालमा उपलब्ध भएको ढड्डाअनुसार हैजा रोक्न १९९० सालमा डाइरेक्टर अफ मेडिकल सर्भिसेजअन्तर्गत रोप–वे टर्मिनल (जहाँ हाल साल्ट ट्रेडिङको भवन रहेको छ) रहेको टेकुस्थित पाटीमा ‘कलेरा अस्पताल’ स्थापना भएको हो ।

तत्कालीन समयमा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर जंगबहादुर राणा थिए । हुन त भूकम्पपछि देशैभर राहत वितरण तथा मर्मतसम्भार भयो । तर, त्यो राहत टेकु अस्पतालसम्म पुग्यो कि पुगेन, कहीँ कतै उल्लेख भएको पाँइदैन । यद्यपि, टेकु अस्पताल नेपालको जेठो अस्पतालमध्येको एक हो ।

करिब ९ दशकको यात्रामा अस्पतालको नाम भने पटकपटक फेरियो । नेतृत्व फेरिए । अस्पतालको बोर्डमा मात्रै २४ जना निर्देशकको नाम झुण्ड्याइएको छ ।

नाम र नेतृत्व फेरिए पनि अस्पतालको मुहार भने फेरिन सकेको छैन । टेकु परिसर हेर्दा लाग्छ, दिनप्रतिदिन यसको स्तर खस्कँदै गएको छ ।

२००७ सालमा भने रोप–वे टर्मिनलको प्राङ्गणबाट टेकु अस्पताल अहिलेको प्राङ्गणमा सरेको हो । तर, टेकु अस्पताललाई वीर अस्पतालको एउटा शाखाको रूपमा मात्रै राखिएको थियो त्यतिखेर । सुरुवाती चरणमा अस्पताल भवन भने हालको इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाको भवनमा थियो ।

२०३४ सालमा भने टेकु अस्पताल स्वायत्व हुन पुग्यो । वीर अस्पतालको शाखा नभएर देशकै केन्द्रीय सरुवा रोग अस्पताल बन्न पुग्यो । टेकुक्षेत्रमा रहेकाले २०४२ सालमा यसलाई टेकु अस्पताल नामकरण गरियो । तर, राजनीतिक परिवर्तनसँगै अस्पतालको नाम पनि परिवर्तन हुँदै गएको देखिन्छ ।

२०५३ सालमा टेकु अस्पताल एकाएक ‘शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल’ बन्न पुग्यो । राणा शासनविरुद्ध बोलेको भन्दै शुक्रराज शास्त्रीलाई टेकुमा फाँसी दिइएकाले सम्मानस्वरुप तत्कालीन सरकारले उनको नाममा अस्पतालको नाम नै परिवर्तन गरिदियो ।

अस्पतालको नाम पटकपटक फेरियो तर हाल पनि यस अस्पताललाई हैजा र झाडापखालाको अस्पताल भनेर सर्वसाधारणले चिन्छन् ।

०००

अस्पताल छिर्नेबित्तिकै बायाँ भागमा जीर्ण बनेका दुईवटा भवन छन् । एउटा सेतो भवन र अर्को एआरटीको भवन । दुवै भवन हाल चर्किएका छन् । भवनमा रातो स्टिकर टाँसिएको छ । २०७२ सालको विनाशकारी भूकम्पले रुग्ण बनेको भवन पाँच वर्ष बितिसक्दा पनि हालसम्म पुनःनिर्माण हुन सकेको छैन । यद्यपि, स्वास्थ्य मन्त्रालयले डेढ करोड बजेट छुट्याएको छ ।

‘अस्पताल पनि यस्तो हुन्छ ?’

अस्पतालको छतमा गएर हेर्दा लाग्छ, यो कुनै कवाडी कारखाना हो । अत्यन्तै पुराना भवन । थोत्रा सामग्री छरपस्ट छन् । पुरानो एम्बुलेन्स लुगा सुकाउन प्रयोग गरिएको छ । मर्मतसंहार पर्खिरहेझैँ खण्डहर देखिन्छ, टेकु अस्पताल ।

‘उ त्यो पहेँलो घरसम्मको जग्गा टेकु अस्पतालकै हो’, डा. राजभण्डारीले छतबाट देखाउँदै भने, ‘यहाँ सास फेर्न पनि गाह्रो छ । जमिन घट्दै गएको छ । बाहिर बनेका घर कसका हुन्, थाहा छैन । हरेक पक्षबाट अपहेलित अस्पताल हो यो ।’

जाडो मौसममा २ बजेपछि सुनसान हुने टेकु अस्पतालमा एक वर्षयता भने मानिसको चहलपहल बाक्लो छ । शनिबारसमेत मान्छेको भीड लाग्छ । कारण, कोरोना भाइरस (कोभिड–१९) । कोरोना परीक्षण गराउन तथा खोप लगाउन टेकु नपुगी धरै छैन ।

कोरोना फोकस अस्पताल बनेपछि हो सबैको नजर टेकुमा परेको । नत्र यहाँ पुग्ने बिरामी न्यून थिए । एचआईभी भएका, कुकुरले टोकेका, सर्पदंशका बिरामी, हैजा, झाडापखाला लागेका, डेंगु, कालाजार, टिटानस, स्वाइनफ्लू, जापनिज इन्सेफ्लाइटिसलगायतका बिरामी मात्र पुग्ने गन्तव्य बन्थ्यो टेकु अस्पताल ।

१ सय शय्याको अस्पताल कोभिडका कारण ६० शय्यामा झरेको छ । अस्पतालको शय्या बढाउनुपर्ने ठाउँमा झन् घटाइएको छ । तर, अब भने ३ सय शय्याको अस्पताल बनाउन स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले जग्गा खोज्न भनेको छ । यतिबेला निर्देशक डा. राजभण्डारीको टिम जग्गाको खोजीमा छ ।

‘जग्गा खोजिरहेका छौँ । तीन ठाउँमा गएर जग्गा हेर्‍यौँ । भीरपाखा देखाए । डाँडामा अस्पताल बनाएर बिरामीले कसरी आउने ? बिरामी जान सक्ने ठाउँ त हुनुपर्‍यो नि’, उनी भन्छन्, ‘सरुवा रोगका बिरामी सिकिस्त हुन्छन् । काठमाडौंभित्रै बनाउन खोजिरहेका छौँ ।’

सरकारले बेवास्ता गरेकाे अस्पताल

टेकु अस्पतालसँग पर्याप्त जग्गा नभएको भने होइन । भएको जग्गा स्वास्थ्य मन्त्रालयमातहतका अन्य निकायले ओगटेका छन् ।

स्वास्थ्य सेवा विभाग, राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला, इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखा, तालिम केन्द्र, लजिस्टिक, आयुर्वेद, परिवार स्वास्थ्य महाशाखालगायतका कार्यालय परिसर ओगटेर बसेका छन् ।

त्यसो त टेकु अस्पताल पनि स्वास्थ्य मन्त्रालयअन्तर्गतकै हो । कति जग्गा सडकले खायो । कति व्यक्तिले प्रयोग गरेका छन्, त्यसको गिन्ती नै भएको छैन ।

‘टेकु अस्पतालले आफ्नो जग्गा भोगचलन गर्न पाउने हो भने भीरपाखामा जग्गा खोज्नै पर्दैन’, अहिले भएको ठाउँलाई नै व्यवस्थित गर्ने हो भने ३ सय शय्याको अस्पताल बन्ने डा. राजभण्डारी बताउँछन् ।

‘भूकम्पले भत्किएको संरचनामा नयाँ पाँच र छ तलाको डेढ सय शय्याको भवन बनाउन सकिन्छ । विभाग मन्त्रालयमा सर्‍यो भने त्यो प्रयोग गर्ने सोच छ । अर्को डेढ सय शय्याको भवन ईडीसीडी भएको ठाउँमा बनाउन मिल्छ’, डा. राजभण्डारी भन्छन्, ‘यहीँ बनाउन सकियो भने राम्रो हुन्थ्यो ।’

अस्पतालका पूर्वनिर्देशक डा. लक्ष्मीराज पाठक टेकु अस्पतालको जग्गा सरकारले नै मिचेको बताउँछन् ।

‘जग्गा खुम्चँदै–खुम्चँदै गएको छ । मन्त्रालयले डिसिजन गरेर उद्योग वाणिज्य महासंघलाई पनि जग्गा दियो । मन्त्रालयका अन्य कार्यालय त्यहीँभित्र छन् । वरिपरिका पसल र सडकमा परेको जग्गा पनि अस्पतालकै हो’, उनी भन्छन्, ‘सरकारले नै मिचेको देखिन्छ ।’

अस्पताल कमजोर हुनुमा भने नेतृत्व दोषी रहेको उनको भनाइ छ ।

नेतृत्व कमजोर भएर हो वा नेतृत्वको दूरदृष्टि नभएर, अस्पताललाई सीमित घेरामा राखिएको डा. लक्ष्मीराजको बुझाइ छ । ‘झाडापखलाका लागि मात्र हो भन्ने भयो । भविष्यमा कहाँ पुर्‍याउने, कस्तो बनाउने योजना भएन । अस्पताल पनि दातृ निकाय र मन्त्रालय कुरेर बस्ने मात्र भयो’, उनी भन्छन्, ‘नेतृत्वमा आएकाहरूले पनि जागिरको रूपमा मात्र लिए ।’

टेकु अस्पतालमा जति निर्देशक आए, उनीहरूको काम औषधि किन्ने र भवन बनाउनेबाहेक केही भएन । भवन पनि नयाँ होइन । कमजोर जग भएको भवन टाल्ने, ट्रस्ट हाल्नमै सीमित रहेको पुराना कर्मचारीहरू बताउँछन् ।

अर्काेतिर नेतृत्वमा आएकाहरूले लामो समय काम गर्न नपाउँदा अस्पताल धराशयी बनेको पूर्वनिर्देशक पाठकको बुझाइ छ ।

‘नेतृत्वलाई धेरै समय टिक्न दिइँदैन । ल्याएको योजना कार्यान्वन गर्न पाइँदैन । सही मान्छेको छनोट गरिँदैन’, उनी भन्छन्, ‘नाै महिनामै नेतृत्व फेरिन्छ । मेरो कार्यकालमा टेकुलाई इन्स्टिच्युट बनाएर अध्ययन अनुसन्धान गर्ने प्रक्रिया अगाडि बढाएको थियो । त्यो अहिलेसम्म पूरा भएको छैन ।’

‘जनतामाझ सबै रोगकाे उपचार हुन्छ भन्ने सन्देश पुर्‍याउन सकिएन । त्यहीअनुसारको जनशक्ति पनि राखिएन । सरुवा रोग धेरै देखिन थालेको छ । पहाडमा पनि देखिन थालेको छ । जति जे छ, त्यसलाई अधिकतम उपयोग गरेर रिसर्च सेन्टर बनाउनुपर्छ’, उनी भन्छन् ।

टेकु अस्पताललाई कसले हेर्ने ?

चिकित्सक र कर्मचारी पनि अस्पतालको अवस्था देख्दा चिन्तित छन् । विगत १२ वर्षदेखि टेकु अस्पतालमा कार्यरत प्रमुख कन्सल्टेन्ट डा. अनुप बाँस्तोलाले यसबीचमा ११ जना निर्देशकसँग काम गरे । तर, कसैको पनि प्राथमिकतामा अस्पताल नपरेको उनको ठम्याइ छ ।

‘टेकु उपेक्षित अस्पताल हो । यसको भ्याल्यु के हो ? कस्तो संस्था बन्नुपर्ने हो ? यसको अवधारणा के हो ? भविष्यमा कस्तो बनाउने भन्नेमा कसैको ध्यान नगएको उनको बुझाइ छ ।

‘नेतृत्वमा पनि रिटायर्ड हुने समयमा मात्रै आउने, अर्को संस्थामा जान टेकुको पदलाई भर्‍याङ बनाउने, नाै महिना बस्ने जाने । भिजन, मिसन, गोल केही देखिएन’, उनी प्रश्न गर्छन्, ‘टेकु अस्पताललाई खास कसले हेर्ने हो ?’

दक्ष जनशक्ति परिचालन गर्नुको विकल्प नभएको अनुभवीहरू बताउँछन् । अबको पाँच/दश/ बीस/पचास वर्षमा सरुवा रोग अस्पताल कस्तो बनाउने ? योजनासहित टेकु अस्पताललाई स्तरोन्नति गर्नुपर्ने डा. अनुप बताउँछन् ।

‘झाडापखाला लाग्यो, सर्पले डस्यो ? कुकुरले टोक्यो ? कहाँ जाने ?’

टेकु अस्पताल ।

‘के टेकु अस्पताललाई यतिमै सीमित राख्ने त ? यसले दिने सेवा यति नै हो त ?’, डा. अनुप टेकु अस्पतालको भविष्यलाई लिएर चिन्तित छन् ।

शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल, टेकु हरेक सरुवा तथा उष्ण रोगको केन्द्रीय अस्पतालका रूपमा विकसित हुनुपर्ने डा. अनुपको परिकल्पना छ । उनी भन्छन्, ‘सामान्य सरुवा रोग मात्रै होइन, रक्तक्यान्सरजस्ता नसर्ने रोगको पनि उपचार हुनुपर्छ । अंग फेरिएकालाई सरुवा रोग लाग्छ । त्यसको अध्ययन अनुसन्धान हुनुपर्छ ।’ टेकु अस्पतालमा भविष्यमा यस प्रकारको विशिष्टिकृत सेवा पनि हुनुपर्ने उनी बताउँछन् ।

‘एचआईभी, सर्पदंश, पखाला लाग्दा मात्रै बिरामी आउने टेकु अस्पतालमा जाडो मौसममा बिरामी नै हुँदैनन् । ‘सरकारले टेकु अस्पतालको काम मौसमी भनेर बुझेको जस्तो देखिन्छ’, उनी भन्छन् ।

‘कालाजार अमेरिकामा देखिँदैन । कालाजार के हो, हामीले देखाउन र पढाउन सक्छौँ । आमसर्वसाधारणको पहुँचमा पुर्‍याउँदै अस्पताललाई स्वदेशी, विदेशीका लागि अध्ययन अनुसन्धानको केन्द्र बनाउन सकिने डा. अनुपको विश्वास छ ।

हाल कोभिडका कारण टेकु चर्चामा छ । प्रश्न यो हो, कोभिड सकिएपछि के गर्ने ? अहिले तातेको बेलामा नै अस्पतालको सेवा र संरचनाको विकास गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ ।

‘टेकुसँग पर्याप्त संरचना हुन्थ्यो भने कोभिडका बिरामी राख्न अरुसँग हारगुहार गर्नुपर्ने नै थिएन’, उनी भन्छन्, ‘कोभिडले अवसर पनि दिएको छ । भवन बनाएर मात्र हुँदैन । सेवा पनि बिस्तार गर्नुपर्छ । संस्थाका लागि पैसा, जनशक्ति र उपकरणहरू चाहिएको छ । चिन्न र बुझ्न सके यो संस्थाको पाइलापाइलामा हीरा छ ।’

यो पनि...

आशाका आधारशिला : महामारीमा टेकु अस्पतालले दिएको टेको

टेकुका चिकित्सक जसले परिवार बिर्सेर कोरोना आशंकित मात्रै हेरिरहे

‘धन्यवाद, डा.अनुप !’

टेकु अस्पतालमा डेढ घण्टा

डाक्टर-नर्सका व्यथा : परिवारको दबाब र जिम्मेवारीक‍ो तनाव

कोरोना फोकस टेकु

टेकु प्रयोगशालाको लोभलाग्दो मनोबल

टेकु अस्पतालमा खोपले ल्याएको खुसी

टेकु आईसीयूकी नर्स, जसले पुरस्कारकाे खुसी काेभिड बिरामीसँगै साटिन्

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन ७, २०७७ १८:११