(तेस्रो घन्टी) : डाक्टर मात्रै विशेषज्ञ हुन् भन्ने भ्रमबाट मुक्त हुनुपर्छ

A+ A A-

अगाडिका दुईवटा क्लासमा हामीले कोरोना भाइरस समाज निर्मित समस्याको नतिजाका रूपमा देखिएको, त्यसलाई व्यवस्थापन गर्ने क्रममा भएका देखिएका सबल दुर्बल पक्षहरू आदिका बारेमा विवेचना गर्‍यौँ । आजको तेस्रो घन्टीमा कोरोना भाइरसका कारण उत्पन्न कोभिड-१९ महाव्याधि रोक्न भइरहेका असल प्रयासहरू पनि चर्चा गरौँ । खासगरी स्थानीय सरकारहरूको भूमिका । अनि यसमा समुदायस्तरमा नागरिकले गर्न सक्ने योगदान । हामी यसबारे कुरा गर्नेछौँ ।

कोभिड महामारीबीच सरकार आन्तरिक राजनीतिको जोडघटाउमा लाग्दा प्रमुख प्राथमिकताहरू नै ओझेलमा परे । र, सरकारको मूल्यांकनमा धेरै मानिसले आलोचना गरे । यसमा म पनि सरकारलाई उत्तीर्णाङ्क मात्रै दिन सक्छु । यत्ति भनाैँ- सरकार चुकेकै हो । तर, स्थानीय सरकारले गरेका केही उल्लेखनीय कार्यहरूबाट सिक्ने ठाउँ छन् । अस्ति चितवनको भरतपुर महानगरपालिकाले गरेका कामहरूको विवरण सुन्दा मलाई खुसी पनि लाग्यो । तर, एक पटक पनि चुक्ने छुट हामीलाई छैन ।
हामीकहाँ मानव संसाधनको कमी छैन ।

सित्तैँमा तलब खाएर बस्ने कर्मचारीदेखि युवा विद्यार्थी र स्वयम्‌सेवीहरूलाई सदुपयोग गर्दै जनचेतना जगाउने काममा उत्प्रेरित गर्न सकिन्थ्यो । त्यसका लागि अझै पनि समय छ । विश्वसनीय ढंगले काठमाडौंमै मात्र रकम संकलन गर्न सकियो भने भोकै बस्नु पर्ने विकराल स्थितिबाट श्रमिकहरूलाई बाहिर ल्याउन सकिन्छ ।

अब हामीले विचार गर्नैपर्ने कुरा- यो महामारीको अन्त्य अझै भइनसकेकाले हिजोका गल्ती र अपुगलाई एकातिर पन्छाएर आगामी दिनका चुनौतीसँग जुध्न विवेकपूर्ण ढंगले काम गर्नुको विकल्प छैन । सिक्ने र सिकेका कुरालाई लागू गर्दै गएमा सकेसम्म अहिलेको संक्रमण घटाउने, नसके अहिलेकै स्थितिलाई स्थिर राख्न सकिने समय छ । यसका लागि केही सुझाव राख्न सकिन्छ :

यो सामाजिक कारणबाट फैलिएको संक्रमण भएकाले सामाजिक व्यवहारबाटै यसलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ भन्ने कुरालाई आत्मसात् गर्ने । यसको अर्थ सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक, प्रशासनिक र चिकित्सकीय प्रणालीबाट नियन्त्रण गर्न सकिने पाटोलाई आत्मसात् गर्नुपर्छ ।

मार्क्सवादी भाषामा भन्दा हाम्रो उत्पादनको संगठन घरघरमा साँघुरिएको छ, जसले सार्वजनिक संलग्नता खुम्चियो । उद्योग तथा व्यापार ठूलो नभएका कारण हामी ससाना कुवामा बाँडिएर बसेजस्ता भयौँ । तर, यस्ता महामारी भविष्यमा पनि आउन सक्ने भएकाले एक्लै लड्न सकिँदैन । विशेषगरी नयाँ पुस्तालाई नै परिचालन गर्नुपर्छ किनकि उनीहरू सिक्ने/सिकाउने काममा दत्तचित्त भए आगामी प्रकोपसँग जुध्न सकिन्छ । यसको अर्थ समुदाय नै जागरुक भएको सामूहिक प्रयत्नबाट मात्रै रोगको निदान सम्भव छ ।

हाम्रो निजत्व निकै साँघुरो भयो । टोल र शहरभन्दा पनि यो घर मात्रै मेरो हो भन्ने सोच बलियो भयो । यस्तो चलनमा अभ्यस्त हुने हामी मात्रै हौँ भन्ने पनि होइन । समाजशास्त्रीको नाताले मैले के पाएँ भने कि जीववैज्ञानिक कि मनोवैज्ञानिक पक्षको पेलानमा हामी सोचिरहेका रहेछौँ । यिनै दुई स्तम्भको बलमा समाजशास्त्रलाई उभ्याइएको रहेछ । तर, खास समाजशास्त्र नितान्त निजी कुराबाट माथि उक्लिँदै जान्छ र व्यक्तिलाई वैयक्तिक हुनबाट बचाउँछ । यसले मान्छेलाई सामाजिक हुन लगाउँछ र सामाजिक प्राणी हो भन्ने बोध पनि गराउँछ । मान्छे छुट्टाछुट्टै देखिए पनि हाम्रो अन्तर्वस्तुचाहिँ आधारभूत रूपमा सामाजिक नै हो भन्ने ज्ञान समाजशास्त्रले दिन्छ ।

आखिर मेरो जीउ त छ, जीववैज्ञानिक र मनोवैज्ञानिक पक्षलाई इन्कार गर्ने कुरै भएन । तर सबै कुरा जन्मदै जिन र ब्रेनमै बोकेर आइन्छ भन्ने तर्क पनि निस्किए । बाैद्धिकताचाहिँ समाजले बनाउँछ भन्ने कुरामा विश्वास गरिएन, मान्छेको जन्मजात गुणजस्तै गरी व्याख्या पो गरियो । तर, मेरो जीवनले मलाई त्यसरी विश्वास गर्नै दिएन- अलिकति अनुभवले, अलिकति पढाइले ।

मान्छे भएकैले ऊ स्वार्थी भएको हो त ? होइन । समाजशास्त्रीहरू भन्छन्- समाजशास्त्रको काम व्यक्ति र समाज जोड्नु हो । व्यक्ति सामाजिक रूपले निर्मित हुने भएकाले व्यक्ति र समाज छुट्टै छैन भन्ने बुझाउनु हो । म र विश्व जोडिएको छु भन्ने कुरा सिकाउनु हो । यस्ता दृष्टिकोणलाई बलियोसँग सिकाउनुचाहिँ समाजशास्त्रको काम हो भनिन्छ । ‘म’ मात्रै हेर्ने हो भने मनोविज्ञान पढे भइहाल्छ, जीउ मात्र हेर्ने हो भने जीवविज्ञान वा भौतिकशास्त्र पढेर डाक्टर बने भइहाल्छ । तर आफ्नो वर्ग, परिवार, जात, लिंग वा पेसाका कारणले मेरो व्यक्तित्वको निर्माण गर्छ भन्ने सोच्ने हो भने हामी सामाजिक भइगयौँ ।

त्यसैले मेरो समाजशास्त्रचाहिँ मनोविज्ञान र जीवविज्ञानको विरोधमा उभिन्छ । इतिहास र संरचनाभित्र मान्छे पर्ने हो । यो चेतना अहिलेको पुस्तालाई बुझाउनु पर्छ र बुझाउन सकिन्छ । उपयुक्त संरचना खडा गर्ने हो भने मान्छेलाई अहिलेको भन्दा परोपकारी बनाउन सकिन्छ । अहिले संकटको बेला कोही बाहिरबाट आफ्नो टोलमा आएमा भने विनम्रतापूर्वक सोध्ने र गाह्रो-साह्रो परे सहयोग र हेरविचार गर्न सक्छौँ । एउटा परिवारले अप्ठेरोमा परेको एक जनालाई एक छाक खुवायो भने धेरैलाई राहत मिल्छ । र, यसरी सोच्ने प्रक्रियाले सामुदायिक अर्थात् सामूहिक भावमा लैजान्छ । त्यसकारण हरेक परिवार र हरेक युवाको सहभागिता धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यस्ता काम आगामी दिनमा हामीले गर्नैपर्छ ।

अहिलेदेखि विचार गर्नुपर्ने अर्को कुरा हो- सरसफाइ । घरपालुवा जनावरले गर्ने फोहाेरको व्यवस्थापनदेखि मासुका लागि ल्याइने पशुपन्छीको सरसफाइमा अत्यन्तै ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ । नत्र हाम्रो स्वास्थ्य गडबड हुने र अनेक खाले रोग उत्पन्न हुन्छन् ।

खासगरी जहाँ जीवित पशुपन्छीलाई एकै ठाउँ राखिन्छ, त्यहीँ खतरा बढ्छ । वुहानमा संक्रमित हुन्छ भने यहाँ किन हुँदैन भन्ने प्रश्नको वरिपरि रहेर सोच्नुपर्छ । कतिपय विदेशी नेपालमा खुला ठाउँमा बिक्री गर्न राखिएको मासु नै उपभोग गर्दैनन् । यसलाई हामीले एकदमै मनन गर्नु पर्छ, जसलाई सिकाइको हिस्सा बनाउनु सकिन्छ ।

सरकारले हरेक प्रान्तमा ‘सिकाइ समूह’ खडा गर्दा राम्रो हुन्छ । त्यसमा खटिएका युवाले प्राप्त उपलब्धिहरूलाई बुँदागत संश्लेषण गरी आफ्नो समूहमा राख्छ । अनि एकअर्कामा बुझाएर सकारात्मक पक्षहरूलाई राष्ट्रव्यापी बनाउँदै लैजान्छ । नकारात्मक पाटोलाई पन्छाएर र अरूलाई सावधान गराउँदै पनि जान्छ ।

दोहोर्‍याएर भन्दै छु- चिकित्सक वा संक्रमण रोगविज्ञ मात्रै विशेषज्ञ हुन् भन्ने भ्रमबाट मुक्त हुनुपर्छ । उनीहरू एउटा विषय र विधाका विशेषज्ञ हुन् तर सिंगो कोभिडको विशेषज्ञ होइन । यस्तो बेला अर्थ र प्रशासनका विज्ञहरूबाट ठूलो सहयोग लिन सकिन्छ । गएको छ महिनामा धेरै मान्छेले धेरै योगदान पनि गरिसके र धेरै सिकिसके पनि । उनीहरूले अरूलाई बताउन सक्छन् ।

माओवादी जनयुद्धका बेला ‘एक घर, एक जन’ भन्थे । त्यो एउटा सन्दर्भमा प्रयोग भयो । आज हामी त्यसलाई रचनात्मक ढंगले प्रयोग गर्न सक्छौँ । यो महामारीविरुद्धको युद्धमा प्रत्येक घरबाट एक जना कम्तीमा खटिने । त्यो प्रत्येक जागरुक व्यक्तिको भूमिकाले हाम्रो समाजलाई अहिलेको सन्त्रासबाट ढुक्कले बाहिर निस्कन पाइने नयाँ स्थितिमा पुर्‍याउनेछ । यस्तै केही रचनात्मक कुरा अहिले पनि गर्न सकिन्छ कि ? अहिले समाजको मूल्य बोध गर्ने मोडमा आइपुगेका छौँ ।

यो पनि...

चैतन्य सरको अनलाइन क्लास (पहिलाे घन्टी)

अहिलेको सन्दर्भमा कोभिड-१९ समाजशास्त्रको गुरु भएको छ । यसले हाम्रो छिमेकी र समाज बुझाएको छ । यसले बताउँदै छ कि हामी पारस्परिकतामा बाँचेका छौँ । हामी मास्क किन लगाउँछौँ भने अरू बिरामी नहोस् । र, हामी भन्दै पनि छौँ- ‘तिमी मास्क लगाइदेऊ, मेरो जीवन बचाइदेऊ ।’

मास्क र भौतिक दूरी जीवनको प्रतीक र मृत्युबाट बचाउने हतियारजस्तो भएर उभिएको छ । भीडमा नजाने र नबोलाउने कुराले बताउँदै छ- ‘मेरो जीवन तिमीमा आश्रित छ, जसरी तिम्रो जीवन ममा आश्रित छ ।’ यस सिकाइलाई व्यापक अर्थ दिनु पनि अति आवश्यक छ । कर उठाइन्छ, बच्चा स्कुलमा सित्तैँ पढ्न जान्छ । हेल्थपोस्टमा डाक्टरको सेवाशुल्क लिँदैन । यो पारस्परिकताको अभिव्यक्ति हो । यही पारस्पारिकता र हार्दिकतालाई कोभिडले पुनर्ताजगी र विस्तार गर्ने मौका दिएको छ ।

लकडाउनपछि ध्वस्त भएको आर्थिक संकटले मनोसामाजिक समस्या उब्जाएकै छ । लघु उद्योगी, शहरी श्रमिक र ज्याला मजदुरीमा आश्रितको जीवन तहसनहस भएको छ । साना व्यापारीले केही राहत पाए होलान् । तर, मजदुरको दैनन्दिनको भोकलाई बेवास्ता गरिएको देखिन्छ ।

सरकार एक्लैले सबै काम नगर्न सक्छ । यस्तो विपद्‌मा शक्ति/अहम् प्रदर्शन गर्नुभन्दा आफूले नसक्ने कुरालाई सार्वजनिक रूपमा स्वीकारेर उदार मन र सहयोगी हातहरूलाई आह्वान गर्न सकिन्छ । सरकार नम्र र हार्दिक रूपमा निरन्तर प्रस्तुत भयो भने त्यसले केही सकारात्मक परिणाम दिन सक्छ ।

अर्काे समस्या हो- मनोसामाजिकता । विशेषगरी एक्लोपन र अवसादमा फसेकामध्ये कतिपयलाई आर्थिक सहयोग र धेरैलाई साथ, सहयोग र परामर्शको खाँचो छ । यसको लागि सबैले सोचेर काम गर्नुपर्छ ।

यो पनि...

(दाेस्राे घन्टी) याे भाइरस समाजले नै आविष्कार गरेकाे हाे

कोभिडकालमै अन्योलग्रस्त देखिएको एउटा क्षेत्र शिक्षा हो । अनलाइनबाट वैकल्पिक शिक्षण थालिए पनि सबै विद्यार्थीमा पुग्न सकेको छैन । यसमा पनि राज्य जति जिम्मेवारीपूर्वक आउनुपर्थ्याे, त्यो देखिएन । ५ सय रुपैयाँमा एउटा रेडियो किन्न पाइन्छ । यो ठूलो कुरै थिएन । अब छ महिना त बितिनै सक्यो । योजना बनाएर जाने हो भने एक महिनामै विकल्प दिन सकिन्थ्यो । वैशाखमै शैक्षिक सत्र सुरु गर्नुपर्छ भन्ने पनि छैन । असारमा सुरु गरेर समायोजन गर्न सकिन्छ ।

अर्को कुरा- स्कुलमै गएर मात्र सिकिन्छ भन्ने पनि होइन । गाउँघरमै गएर जीवनका बारेमा विद्यार्थीलाई सिकाउन सकिन्छ । पाठ नै पढाउनुपर्छ भन्ने पनि होइन । वरपरका वातावरण र अनुभव लेख्न लगाउन सकिन्छ । हिज्जेदेखि सूचना सुसंगठित ढंगले लेख्न प्रेरित गरेर मूल्यांकन गर्दा पनि हुन्छ । प्रमाणपत्रमा मात्रै ध्यान नदिएर जनजीवनलाई बुझ्नु ठूलो कुरा हो भन्ने बुझाउन सकिन्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज १७, २०७७ १७:५०