चैतन्य सरको अनलाइन क्लास (पहिलाे घन्टी)

A+ A A-

समाज र संसारमा जे कुरा व्याप्त छ, त्यसलाई समाजशास्त्रीय आँखाले हेर्नुपर्छ भन्ने मान्यताअन्तर्गत चर्चा सुरु गरौँ ।

यो कोभिड कुन हदसम्म प्राकृतिक, कुन हदसम्म भौतिक, कुन हदसम्म रासायनिक, कुन हदसम्म चिकित्सकीय, कुन हदसम्म रोगशास्त्रीय र कतिसम्म सामाजिक कुरा हो भन्ने निर्क्याेल गर्न खोज्दै छु । समाजशास्त्रीय मात्रै नभएर सामाजिक शास्त्रका आँखाले पनि हेर्ने प्रयास गर्दै छु ।

धेरैैजसोको राय छ – ‘भाइरस आएर हामीलाई गाँजेकाले यो रोगको महामारी प्राकृतिक कुरा हो ।’ यो कुरो एक किसिमले साँचो पनि होला । म भने अलि पृथक् धारणा राख्छु– यस्ता भाइरस त अर्बौं, खर्बौं छन्, संसारभरि । तर, ती सबैले हामीलाई छोएका छैनन् । यद्यपि इतिहासमा विफर र प्लेगजस्ता महामारीबारे हामीले पढेका छौँ । नेपालकै सन्दर्भमा हेर्दा पनि यस्ता महामारी पटक–पटक आएको हामीलाई थाहा छ । साढे ३ सय वर्षको इतिहास समेटिएको ‘गोपालराज वंशावली’ मात्रै हेर्दा पनि मल्लकालमा चलेको महामारी साे वंशावलीमा उल्लेख भएकाे पाइन्छ ।

अहिले व्याप्त भाइरसलाई एउटा नाम दिइएको छ– सार्स सीओभी–२, जसले कोभिड रोग ल्यायो । त्यो भाइरसको पहिले नामै थिएन । तर, संसारको कुनै प्राणीमा उक्त भाइरस त थियो नै । यो जैविक वा प्राकृतिक पक्ष भयो । यतातिर पनि नजाऔँ ।

मुख्य कुरा– त्यो भाइरस अहिले किन प्रकट भो ? कारण– खास किसिमको सामाजिक संरचना, संस्था र व्यवहारअन्तर्गत हामी छौँ । यही खाले सामाजिक व्यवहारका कारण उक्त भाइरस र समाजबीच समागम भयो । अब यो भाइरस समाजजनित (सोसल स्ट्रक्चर्ड) भयो । यसलाई प्राकृतिक रूपमा मात्रै लिनु हुँदैन । सम्भवतः त्यस्तो कुनै रोग छैन, जुन प्राकृतिक होस् । सबै रोग सामाजिक पनि हुन् ।

जनघनत्वको चापसँगै व्यापकस्तरमा जंगलको फडानी गर्न थालियो । जंगलकै बीचबाट फराकिला सडक तथा रेलको लिक हाल्न थालियोे, जसका कारण एउटा जनावर एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जान सकेन पनि ।

अर्को कुरा– सम्भवतः कहिल्यै भेट नहुने जनावरलाई पनि एकै ठाउँमा भेला पारेर त्यही सडक हुँदै ढुवानी गरियो र एकै ठाउँमा राखियो । हामीले काठमाडौंमै पनि यस्ता कैयौँ उदाहरण फेला पार्न सक्छाैँ । लोकल कुखुराको बोर्ड झुन्ड्याइएका कति ठाउँमा अनेक पशुपन्छी सँगै राखिएका हुन्छन् ।

शंकरदेव क्याम्पसछेउ यस्तै दृश्य देख्दा मलाई चीनको वुहान सम्झना आएको थियो । वुहान पनि चीनकाे सानो शहर हो, जहाँ जनघनत्व, मानिसको आय र उपभोग्य हैसियत पनि बढोत्तरी भयो । परिणाम– विभिन्न प्रजातिका पशुपन्छी र मानिसबीच समागम हुन गयो । गाईवस्तुबाट पनि रोग सर्ने कुरा सामान्य जानकारीकै कुरा भयो । तर, जब जंगली जनावर, घरपालुवा जनावर र मान्छेबीच समागम हुन्छ, त्यस्तो बेला केही खतरनाक रोग सर्छ । त्यसैले अहिलेको रोग जैविक अर्थात् प्राकृतिक होइन भन्ने मेरो प्रारम्भिक भनाइ छ ।

यदि रोग सामाजिक हो भने त्यसको निदान पनि धेरै हदसम्म सामाजिक नै हुन्छ । अहिलेकै सन्दर्भमा हेर्दा ८५ प्रतिशतलाई घरमै उपचार गर्न सकिन्छ । बाँकी १५ प्रतिशत बिरामीलाई पनि अस्पताल लान नपरोस् भन्नका लागि पहिले नै मास्क, भौतिक दूरी र स्यानिटाइजेसन आदि सामाजिक व्यवहारमा ध्यान दिनुपर्छ । साथै, भीडभाडमा जान नदिनु त छँदै छ । यसमा लागि नीति–निर्माण कसरी बनाइन्छ भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

यहाँ मात्रै होइन, संसारैभरि स्वास्थ्यनीति स्वास्थ्यमन्त्रीले किन हेर्छ ? अर्थमन्त्री, गृहमन्त्री, परराष्ट्रमन्त्री या अरु राजनीतिज्ञले किन हेर्दैनन् ? यो प्रश्नलाई विचार गर्नुपर्छ । यस्ता प्रश्नहरूमाथि घोरिँदा २००८/०९ तिर बनेको समलैङ्गिक विवाहसम्बन्धी विधेयक सम्झन्छु ।

सर्वोच्च अदालतले आदेश दिएपछि मन्त्रिपरिषद्ले कमिटी बनाउने भयो । त्यसको प्रमुखचाहिँ स्वास्थ्य क्षेत्रका व्यक्ति अर्थात् डाक्टरलाई बनाइयो, जुन कमिटीमा म आफैँ पनि संलग्न थिएँ । जब कि यस्ता विषय सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक हुन् । यसरी सबै कुरालाई ‘मेडिकलाइज्ड’ या व्यापारीकरण गर्ने अभ्यासले दूरगामी असर पुर्‍याउँछ ।

अहिलेको समस्यालाई सही सम्बोधन गर्न चिकित्सक, भेन्टिलेटरविज्ञहरू पक्कै चाहिन्छन् । तर सँगसँगै टास्क फोर्समा खटिँदा क्वारेन्टाइन बनाएका गाउँ–शहरमा विपद्‌का बेला ठूलो समूहलाई खाना खुवाउनेहरूका अनुभव पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छन् । नीति निर्माण र त्यसलाई लागू गर्न सम्बन्धित क्षेत्रमा विज्ञका सुझावसँगै सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक क्षेत्रलाई सम्मान गरेर मात्रै यस्ता व्याधिहरूलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

पृथ्वी र प्राणीहरूको इतिहासक्रममा एककोषीय जीवको उत्पत्ति भएको ४ लाख वर्ष र मानवजातिको अस्तित्वमा आएको २ लाख वर्ष भयो भन्छौँ । अनि, एउटा प्रश्न उब्जिन्छ– संसारको द्रुततर परिवर्तनलाई कसरी हेर्ने र आज भौतिक जगत् नै एन्थ्रोपोसेन (मानवजनित) मा कसरी पुग्यो ?

मान्छेले पृथ्वीमा ठूलो मात्रामा हस्तक्षेप गर्न र पृथ्वीको चरित्र–निर्माणमा वर्चस्वशाली भूमिका खेल्न थालेको छ । वायुमण्डल, तापक्रम, नदीनाला, चट्टान, जंगल र अरु जनावरका कारण नभई मान्छेकै कारण पृथ्वीको स्वभाव निर्माण र स्वभाव परिवर्तन हुन थालेको समयमाथि पनि विवाद छ । कतिपयले शिकारी युगदेखि नै तानेर व्याख्या गर्छन् । तर, कृषियुगमा घना जंगल फडानी गरेर पृथ्वीको अनुहारै परिवर्तन गर्न थालेदेखि मानवजनित भएको दाबीप्रति धेरैको व्याख्या मिल्छ । त्यसयता सामाजिक रूपमा अगाडि बढ्दै गएपछिको राज्य, राजनीति र सेनाबारे हामी धेरैले पढेकै छौँ ।

१५औँ शताब्दीमा पुँजीवादको आरम्भसँगै पृथ्वीको आन्तरिक संरचनादेखि अनुहारसम्म बदलिएको मानिन्छ । मान्छेले खन्दै–भत्काउँदै पृथ्वीलाई नै हुँडलिरहेको छ, जसलाई म पाँच सय वर्षमा समुद्र–मन्थन भयो भन्छु । भागवत् पुराणमा विशाल मन्थनपछि हलाहल निस्किन्छ । हलाहल र भाइरस उही रहेछ । भाइरसको अर्थ ल्याटिनमा पोइजन रहेछ । यो एउटा दृष्टिकोण भयो ।

यसभन्दा अझै साँघुर्‍याएर के भनिन्छ भने औद्योगिक क्रान्तिपछि नै पृथ्वीलाई हुँडल्याइएको हो । कार्बन उत्सर्जनदेखि जलवायु परिवर्तन यसैसँग जोडिएर आउँछ ।

त्यसैले जलवायु परिवर्तन र कोभिडलाई एक किसिमले जुम्ल्याहा पनि भन्न सकिन्छ । जसले जहाँबाट तानेर व्याख्या गरे पनि दोस्रो विश्वयुद्धपछि पृथ्वीको लयलाई ध्वस्त पारेको दाबीमा चाहिँ व्यापक समर्थन गर्न सकिन्छ । र, त्यसयता यो प्रक्रिया द्रुततर गतिमा बढेको हो भन्नेमा धेरैको मतैक्य पनि छ । निर्णायक र दुःसाध्य समय पनि थियो, त्यो । उद्योग, आम्दानीको वृद्धि, उपभोक्तावादी संस्कृति, विश्वव्यापार आदिले गएको ७० वर्षमा यो प्रक्रियामा व्यापक विश्वव्यापीकरण गराएको छ । र, माथि उल्लेख गरेको वुहानको कुरा जोडिन्छ, यहाँ ।

तर, वुहानको मात्रै एक्लो र पहिलो कथा होइन यो । गएको २०/३० वर्षमा सात/आठवटा महाव्याधि त भइसक्यो र कसोकसो नियन्त्रण पनि भयो । र, अर्को महाव्याधि नआउला भन्न सकिन्न । यसरी हुँडल्दै गरिएको यो पृथ्वी–मन्थनको प्रक्रियामा हामी छौँ ।

यो मन्थन प्रमुखतः राजनीतिक र आर्थिक रूपमा सञ्चालित प्रक्रिया हो, प्राकृतिक होइन । अर्थात् भाइरसले चाहेर यो अवस्था सिर्जना भएको होइन । तर, यसो भन्दै गर्दा पुँजीवाद यत्तिले नै सिद्धिन्छ भनेको होइन । सिध्याउनुपर्छ भनेको पनि होइन ।

पुँजीवादले धेरै राम्रा कामहरू पनि गरेका छन्, जुन अरु युगमा भएको थिएन । यही भाइरसकै भ्याक्सिन यति छिटो उत्पादन नै हुँदैनथ्यो थियो । हाम्रो आयु लम्बिएको, मान्छेले पढ्न थालेको र मान्छे स्वतन्त्र भएको लगायत कुरा पुँजीवादसँग गाँसिएको छ ।

त्यस कारण पुँजीवादको दोषैदोष मात्रै छ भन्न पनि हुँदैन । अहिले नेपालमा हामी लोकतान्त्रिक संविधान भन्छौँ, त्यो पनि मोटामाटी पुँजीवादकै उपज हो । तर, त्यसका जटिल पक्षको रूपमा यो भाइरस पनि एक हो । यो फुत्त आएर मान्छेको नाकमा छिरेको होइन, स्वाट्ट छिरिहाल्न यसको आफ्नै पखेटा पनि छैन । यो धेरै चीजको उपज हो ।

(चैतन्य सरको अनलाइन क्लास दोस्रो घन्टी भोलि बिहान शिलापत्रमा प्रस्तुत हुनेछ । सं.)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज १५, २०७७ १८:४६