(दाेस्राे घन्टी) याे भाइरस समाजले नै आविष्कार गरेकाे हाे

हिजोको शिलापत्रअनलाइन क्लासमा कोरोना भाइरस र यसबाट उत्पन्न कोभिड- १९ लाई बृहत्तर सामाजिक अर्थमा बुझ्ने प्रयास गरिएको थियो । यो केवल चिकित्सा विज्ञानले मात्रै व्याख्या गर्न नसक्ने, बरु यसको समाजशास्त्रीय पाटो पनि बेवास्ता गर्न नमिल्ने भनी छलफल गरेका थियौँ । त्यस अर्थमा पुँजीवादी संरचनाकै जटिल पक्षको रूपमा यो भाइरस पनि एक हो । यो फुत्त आएर मान्छेको नाकमा छिरेको होइन, स्वाट्ट छिरिहाल्न यसको आफ्नै पखेटा छैन । यो धेरै चीजको उपज हो भनेर कक्षा टुंगिएको थियो ।

आजको दोस्रो घन्टीमा भाइरसको उत्पत्ति र त्यसको कार्यकारण सम्बन्धहरूबारे चर्चा गरौँ ।

कोरोना भाइरसको उत्पत्तिबारे हामी धेरैले पढ्दै आएकै छौँ । चमेरोबाट सुरु भएर सालक हुँदै वुहान क्षेत्रमा संक्रमित भएकोे व्याख्या पुरानै हो । एउटा प्राणीबाट अर्को प्राणीमा कसरी पुग्यो र कसरी बाँचिरह्यो भन्ने कुराचाहिँ महत्त्वपूर्ण हो ।

पहिले–पहिले हाम्रो गाउँघरमा पनि हुन्थ्यो, यस्तो प्रक्रिया । एउटा घरको मान्छे मर्थ्याे तर कारणबारे अनभिज्ञता रहिरहन्थ्याे । गाउँमा मान्छे मर्नु कुनै अनौठो कुरा थिएन र भाइरस सरेको पनि थाहा हुँदैनथ्यो । लेनदेन पनि कम हुन्थ्यो । दैवको लीला भनेर कुरा टुङ्गिन्थ्यो ।

पछि शहरतिर लेनदेन, बसाइँ, सराइ र सामानको ओसारपसार धेरै हुन थाल्यो । सन् १३४० तिरको भेनिसको कथा सबैभन्दा प्रख्यात छ । क्वारेन्टाइन शब्द त्यहाँबाट निस्केको हो । इटालीमा क्वारेन्टाइन भनेको ४० रहेछ । जहाजबाट सामान ओसारपसार गर्दा रोग बोकेर आएको हुनाले त्यहाँ ४० दिनसम्म मानिसलाई अलग्गै राखिने रहेछ ।

पानीजहाजबाट सामान ढुवानी गर्दा मानिस प्रत्यक्ष जोडिने भएकाले रोग ओसारपसारका अनेक कथा पनि हालिन्छन् । यसमा मुख्य कथाचाहिँ समाजले भाइरस कसरी उत्पादन गर्‍यो भन्ने हो । यो भाइरस समाजले नै आविष्कार गरेको हो भनी मैले भन्दै आएको छु ।

यो कुरा धेरैले मन पराउँदैनन् । भन्छन्, ‘जीव त प्राकृतिक प्रक्रियाबाट जन्मने हो । कसरी समाजले आविष्कार गर्छ ?’ कसै–कसैले त दैवी पनि भन्लान् । तर असंख्य भाइरसमध्ये यही भाइरस नै कसरी हाम्रो समीप आइपुग्यो ।

यसमा वुहानको कथा हालेर मुक्ति पाइँदैन । हिजो मात्रै भएको होइन, भोलि पनि हुन सक्छ । बाढीले बगाएर लगेपछि प्राकृतिक विपत्ति आइलाग्यो भनेजस्तै हो यो ।

एकातर्फ प्राकृतिक विपत्ति त हो नै, तर नदीकिनारमा मान्छे घर बनाएर बस्नुपर्ने परिस्थिति कसरी निर्माण भयो ? यसको कार्य–कारण खोज्नुपर्छ । हर प्राकृतिक विपत्ति सामाजिक विपत्ति पनि हो । त्यस कारण भाइरस आफूले नबनाए पनि त्यसलाई हामीभित्र ल्याउने काम कसले गर्‍यो भन्ने प्रश्नलाई खारेज गर्न मिल्दैन ।

एक कार्यक्रममा टम रोबर्टले मानवनिर्मित मलेरियाको कुरा गरे । कतिले यस्ता तर्कलाई पत्याउँदैनन् । सबै मलेरिया मान्छेले बनाएको त होइन तर मानव समाजकै कारण त्यो कसरी विस्तार भयो भन्ने महत्त्वपूर्ण पक्ष हो ।

अहिले कोरोनाको सन्दर्भमा नेपालभित्र धेरै नै आलोचना सुनिन्छन् । केही कुरामा आलोचना पनि आवश्यक हुन्छ । तर, यो कुरा पनि भुल्नु हुँदैन– कोभिड विश्वव्यापी महामारी हो । साथै, हामी भारतसँग जोडिएका छौँ । आलोचनाको पनि सीमा हुन्छ, शायद ।

तर, देशभित्र सबै राम्रा काम भएका छन् भन्दिनँ । पहिलो कुरा–क्वारेन्टाइन व्यवस्थित भएन नै । त्यसमा प्रशस्त समय खेर फालियो । वुहानबाट आएको नेपालीमा संक्रमण देखिनु र नेपालमा संक्रमण फैलिनुबीच दुई/तीन महिनाको समय थियो । त्यो समयमा जति काम गर्नु पर्थ्याे, हुन सकेन ।

सीमाक्षेत्रमा सरकारले क्वारेन्टाइन व्यवस्थित गर्न सकेको भए मान्छेहरू निको भएर पनि जान्थे । भारतमा भोकमरी भएपछि महाकाली नदी ट्युबबाटै पार गरे, कति हेलिएरै/पौडिएरै आइपुगे भने कोही हिँडेरै आइपुगे ।

हडबडमै रहेका उनीहरूलाई पनि के भन्ने ? नागरिक सबैभन्दा कमजोर हुने र मानसिक रूपले बडो थलिएको बेला पर्‍यो त्यो । सोची–सम्झी राम्रो/नराम्रो छुट्याउन सक्ने अवस्थै थिएन ।

अर्को समस्या हो– ट्रेसिङको । रोगलाई व्याप्त हुन नदिन टेस्टिङभन्दा सही ढंगले कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ गर्नुपर्थ्याे । कन्ट्याक्ट ट्रेसिङको ट्रेनिङ नै ढिला भयो । जति हुनुपर्ने, त्यति भएन । संसारभरि नै अहिले जति रिपोर्टेड छन्, त्योभन्दा १० गुणा बढी संक्रमित हुन सक्ने आँकलन गरिन्छ ।

छ महिनायता दुई शब्द प्रचलित भएका छन्– भयावह र चेतावनी । तर, भयावह भनेको कति हो ? अन्य देशसँगको तुलनामा के कति भयावह हो ? यदि भयावह भएको भए अर्को दुई हप्तामा भयङ्कर हुनुपर्छ । र, त्यसको मापदण्ड तय हुनुपर्छ । त्यसैले हाम्रो सन्दर्भमा भयावह भन्ने विशेषण उपयुक्त हो भन्ने ठान्दिनँ । चेतावनी त ससर्त कुरा होला । आफ्नो उत्तरदायित्त्व पूरा नगर्ने तर चेतावनी मात्रै दिने कुरालाई कसरी स्वीकार्न सकिन्छ ?

क्वारेन्टाइन व्यवस्थित गर्न सकेको भए एक महिना लकडाउन ठीक हुन्थ्यो । व्यवस्थित हुन नसक्दा थप एक महिनासम्म पनि तर्कसंगत हुन सक्थ्यो । तर, बाँकी समयको लकडाउन सम्भवतः अनावश्यक नै हो ।

सिनेमाघर र स्कुल नखुलाए पनि जनजीवनका अन्य निकायहरूलाई खुलाउनुपर्थ्याे तर क्वारेन्टाइन राम्रो गरेरै मात्रै । कोरिया, सिंगापुर या अस्ट्रेलियालाई हेरे पनि सरकारले राम्रो गर्न सक्थ्यो । लामो समयसम्म चल्ने महामारी हाे । यसैले ठूलो संख्यामा शिक्षकहरूलाई परिचालन गर्न सकिन्थ्यो ।

कालान्तरमा के होला, भन्न सकिन्न । यो संक्रमणको म्याद १५ दिनमा उच्च मात्रामा बढेन भने भयावह भन्नेहरूको दाबी मिल्दैन । तर, ट्रेसिङमा लत्तो छाडेकै यथार्थलाई नियाल्दा आगामी दिन भयावह नहोला भन्नचाहिँ सकिँदैन ।

यस्तोमा साधारणतः दुई कुराले असर गर्छ– शासकीय स्वरूप र सार्वजनिक स्वास्थ्य ।

यसमा नेपाल सरकारले अवलम्बन गरेको शासकीय प्रक्रियामा नेपालको रेकर्ड कस्तो छ ? उत्तर प्रस्टै छ– एकदमै कमजोर । हाम्रो शासकीय स्वरुपमा जिम्मेवारी लिने चलन छैन । हात बाँधेर बसेजस्तो देखिन्छ ।

हाम्रो कति बजेट फ्रिज भएर जान्छन् । भएको स्रोत साधन प्रयोग गर्न पनि डराइरहेको देखिन्छ, अख्तियारको डरले । सीधासीधा काम गर्न सकिनेमा समेत प्रक्रियाको नाउँमा अनेक ठाउँ राय लिएरै समय खेर फालिन्छ । त्यतिन्जेल काम गर्नेको उत्साह मर्छ, द्वन्द्व पनि बढ्दै जान्छ र चुहावटका छिद्रहरू पनि बढ्दै जान्छन् ।

प्राकृतिक प्रकोप रोकथामका लागि काम गर्दा सल्लाह र निरीक्षणका लागि योजना आयोग बनाउने प्रस्ताव आएको अनुभव छ, मसँग । प्राकृतिक विपद् आइलाग्दा २४सै घन्टा तयारी अवस्थाको अड्डा चाहिएला, सुरक्षाकर्मीको सहायता लिनैपर्छ ।

त्यो काम आयोगले गर्न त सक्दैन । आयोगका पदाधिकारीहरूलाई तालिम, विदेश भ्रमणहरूले लोभ्याइहाल्छ । यस्तै प्रकृति, प्रवृत्ति र प्रणाली कोभिडमा पनि देखिन्छ । उत्तरदायित्त्व र तदारुकताभन्दा धेरै नियम र अनुमतिको पर्खाइजस्ता प्रतिकूलताले अल्झाएको देखिन्छ ।

कहिलेकाहीँ पृथ्वीको नर्क नेपाल नै भएको भान हुने गरी व्याख्या गरिन्छ । तर, हाम्रोमा सार्वजनिक स्वास्थ्य उति नाजुक पनि होइन । मातृशिशु मृत्यदर र जनसंख्या घटेको छ भने परिवार नियोजनका साधनको प्रयोगकर्ता बढेको छ । यी तथ्यहरूलाई बेवास्ता गर्दा राम्रो पाठ सिक्न सक्दैनौँ ।

यो पनि...

चैतन्य सरको अनलाइन क्लास (पहिलाे घन्टी)

कतिपय लेखक र मिडियाहरू त उज्यालो छर्नतिरभन्दा ‘खुकुरी हान्न’ बसेजस्तो भान हुन्छ । शब्दलाई उचाल्यो–पछार्‍यो र तरङ्ग ल्यायो । मान्छेहरू पनि रमाए । यता व्यापार पनि भयो । सोसल मिडियामा त झनै बिजोग छ ।

सोसल मिडिया देखिने तीतो पोखाइको प्रभाव मूल धारको अखबारमा पर्नु झनै दुःखलाग्दो छ । सनसनीपूर्ण हेडलाइनको लोभमा अधिकांश मिडिया परेको देखिन्छ, जसले विवेचनात्मक पक्ष गौण हुँदै गयो ।

तर के राम्रा पक्षहरू हामीसँग छँदै छैनन् त ? अनि हामी र हाम्रो समुदायभित्रै विकल्पहरू छँदै छैनन् त ?
अवश्य छन् । यसका बारेमा भोलिको तेस्रो घन्टीमा चर्चा गरौँला ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज १६, २०७७ १७:३०