गणितका डाक्टर, जसले झलनाथदेखि बाबुरामसम्मलाई पढाए

A+ A A-

जीवनको उत्तरार्द्धमा पनि जोसिलो आवाज । तेजिलो दिमाग । प्रष्ट बोली । नडगमगाउने । सेतै फुलेका कपाल । चाउरी पर्दै गरेको छालाले सङ्केत गर्छ– जीवनको उत्तरार्द्धको ।

जोसिएर बोल्दा बीचबीचमा उनको गला अवरुद्ध हुन्छ । जब गला अवरुद्ध हुन्छ अनि मलिन स्वरमा बोल्छन् । औषधिभन्दा पनि उनको मानसिक शक्तिले नै उनलाई बोल्ने तागत दिएको छ ।

भित्तामा टाँगिएका छन्, अनेकौँ सम्मानपत्र । सँगालेर राखेका छन् नेपालमा अहिलेसम्म बनेका शिक्षा नीति, राष्ट्रिय पाठ्यक्रमको प्रारूप र शिक्षासँग सम्बन्धित दस्तावेजहरू ।

यो समय उनले आफ्नो शरीरलाई ख्याल गर्नुपर्ने हो तर अहिले पनि उनी नेपालको शिक्षाको विषयमा चिन्तन मनन् गरिहरेका छन् ।

आफ्ना विचार सामाजिक सञ्जाल र ईमेलबाट अरूलाई पनि पठाउँछन् ।

उनी हुन्, त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्वशिक्षाध्यक्ष राममान श्रेष्ठ ।

काठमाडौंको मुटु वसन्तपुर । वसन्तपुरबाट ५ मिनेट हिँडेपछि पुगिन्छ, ओमबहाल टोल । तिनताक ओमबहाल ‘शहरभन्दा अलग्गको टोल’ भनेर चिनिन्थ्यो । दिउँसो १२ बजे मान्छे निस्कनै डराउँथे, भूत लाग्छ भनेर ।

त्यही टोलमा २२ वैशाख १९९५ मा जन्मिएका हुन् राममान । ८२औँ वसन्त पार गरेका राममान अहिले पुरानो बानेश्वरमा बस्छन् ।

बाल्यकालमा ओमबहाल टोलमा बिताएका यादहरू उनको स्मृतिमा अझैै ताजै छन् ।

रातो माटोले लेखेर पढ्दा...

त्यसबेला सर्वसाधारण मानिसले पढ्नै पाउँदैनथे । नेपालमा भर्खरै मात्र दरबार हाइस्कुल खुलेको थियो । त्यहाँ हुनेखानेले मात्र पढ्न पाउँथे । सामान्य नागरिकलाई पढ्न मुस्किल थियो ।

मध्यमवर्गीय परिवार । बुबा सरकारी जागिरे । छोराछोरीलाई पढाउनुपर्छ भन्ने चेत थियो बुबामा । उनका २ दाजुहरूले टोलमै पढ्ने र पढाउने गर्थे । त्यही हुलमा मिसिएर पढ्न सुरु गरे राममानले । दाइहरूबाटै उनले अक्षर चिनेका हुन् ।

त्यतिबेला कागज थिएन । किताब थिएन तर पढ्ने हुटहुटी भने थियो । काठको पाटीमा रातो माटोले लेखेर पढ्न सुरु गरे राममानले । उनी पढ्दै, पढाउँदै हुर्किए । जो जति कक्षा माथि गयो, त्यसमुनिको कक्षाका विद्यार्थीलाई पढाउने जिम्मा उसैको हुन्थ्यो ।

२००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनसँगै सर्वसाधारण पनि पढ्नका लागि दरबार हाइस्कुल जान थालेका थिए । उनी पनि गए पढ्न दरबार हाइस्कुल ।

२०११ सालमा उनले एसएलसी उत्तीर्ण गरे । २००७ सालपछि पढ्ने, पढाउने माहोल बन्यो । पढाइको माध्यमबाट छुवाछुत र भेदभाव घट्दै गयो ।

राममानसँग स्कुले जीवनका रमाइला र अविष्मरणीय याद प्रशस्त छन् ।

बीपीका कारण सोभियत संघ जान नपाउँदा...

एसएलसीपछि उनी त्रिचन्द्र क्याम्पसमा विज्ञान विषय पढ्न थाले । जेठा दाजु डा. रुद्रमान श्रेष्ठ र माहिला दाजु हरिमान श्रेष्ठले विद्यार्थीहरूलाई विज्ञानको प्राक्टिकल गरेर पढाउने गरेका थिए । त्यसैको प्रभाव हो, उनले पनि विज्ञान नै पढेको ।

उनका माहिला दाजु हरिमान नेपालको पहिलो जलस्रोत विज्ञ भनेर अहिले परिचित छन् ।

राममानले त्रिचन्द्रबाट आईएस्सी पास गरे ।

त्यसपछि उच्च शिक्षाका लागि उनी रसिया (तत्कालीन सोभियत संघ) जान चाहन्थे । एसएलसीपछि नै उनी रसिया जान खोजेका थिए तर बीपी कोइरालाका कारण उनी जान पाएनन् ।

राममान विद्यार्थीको हक हितका लागि आवाज उठाउँथे । विद्यार्थीले निःशुल्क पढ्न पाउनुपर्छ भनेर आवाज उठाएकै कारण उनी रसिया जानबाट बञ्चित भए ।

उनलाई कम्युनिस्ट भन्ने आरोप लगाइयो । दिनभर पढ्ने र राती आन्दोलमा होमिन्थे उनी विद्यार्थीको अधिकारका लागि ।

चर्को स्वरसँगै क्रान्तिकारी झल्को उनको आवाजमा अहिले पनि घुलिन्छ ।

पढेवापत १५ रुपैयाँ

ऊबेला कलेज पढ्ने विद्यार्थी नै हुँदैनथे । त्यसैले तत्कालीन सरकारले कलेज पढेवापत १५ रुपैयाँ पैसा दने गरेको थियो । पढ्नका लागि प्रेरित गर्न सरकारले विद्यार्थीलाई प्रति व्यक्ति १५ रुपैयाँ दिने गरेको थियो । खाजाको पनि छुट्टै पैसा आउँथ्यो ।

राममानले पनि पढेवापत १५ रुपैयाँ पाएका थिए । आईएस्सीपछि बीएस्सी पनि उनले त्रिचन्द्रबाटै उत्तीर्ण गरे । ‘पढेवापत पैसा !’, राममान ती दिन सम्झन्छन् ।

बीएस्सीपछि फेरि रसिया जाने सोच राखे उनले, उच्च शिक्षाका लागि । विडम्बना, रसिया जाने सपना यस पटक पनि पूरा भएन अनि एमएस्सीमा भर्ना भए, त्रिभुवन कलेजमा ।

अनौठो त के छ भने, त्यतिबेला एमएस्सी भन्ने थिएन, एमए भन्ने चलन थियो । उनी साइन्सका विद्यार्थी । उनले परीक्षा फारममा एमएस्सी भनेर लेखे ।

अन्तिममा उनले राजा महेन्द्रबाट एमएस्सीकै सर्टिफिकेट पाए । एम्मएस्सीमा उनले गणित नै लिएर पढेका थिए ।

१ सय रुपैयाँमा जागिर !

सरकारी जागिर नखाने उनको सानैदेखिको अड्डी थियो । त्यसैले एमएस्सीपछि उनी अमृत साइन्स कलेजमा गणित विषय पढाउन थाले । त्यतिबेला उनको तलब १ सय रुपैयाँ थियो ।

पढ्दै, पढाउँदै हुर्किएका राममान अझै पढ्न चाहन्थे । पीएचडी गर्ने सपना थियो उनको । सपनालाई साकार बनाउन उनी रसिया जान चाहन्थे । रसिया जान नपाएपछि उनी पीएचडी गर्न भारतको वनारस गए ।

अनि गणितका डाक्टर बने

भारत भन्नेवित्तिकै उनी चर्को स्वर निकाल्छन् । भारतले त्रिभुवन राजपथ बनाएको थियो । त्यस समयमा नेपाली कामदारलाई भारतीयले हेपेको उनले देखेका थिए । कसैले कसैलाई अन्याय, अत्याचार, छुवाछुत, भेदभाव गरेको सहन नसक्ने राममान ।

भारतीयले हेपेको देखेकाले उनी भारत जान चाहँदैनथे । तर, रसिया जान नपाएपछि वनारसबाट उनले सन् १९६५ मा गणितमा पीएचडी गरे ।

उनी गणितको पहिलो विद्यावारिधिप्राप्त अर्थात् डाक्टर बने ।

झलनाथ, बाबुराम र कमल विद्यार्थी

पीएचडीपछि नेपाल फर्किएर केही समय अस्कलमा पढाए उनले । अस्कलमा उनले पढाएका धेरै विद्यार्थी देशको प्रधानमन्त्रीदेखि उच्च पदमा पुगेका छन् ।

डाक्टर बाबुराम भट्टराई र झलनाथ खनाल प्रधानमन्त्री बने । त्यस्तै, कमल थापा उपप्रधानमन्त्री बने । कति त उनको सम्झनामा पनि छैनन् । बाबुरामले राम्रो नम्बर ल्याउने भएकाले उनको नजरमा परेका थिए ।

आफूले पढाएको विद्यार्थी प्रधामनन्त्री बन्दा उनको मुहारमा चमक देखिन्छ ।

प्रचण्डलाई रामपुर काण्डमा जोगाएको त्यो क्षण

२०४१ सालको कुरा हो । नेपाली कांग्रेस र वामपन्थीबीच झगडा भयो । वामपन्थी विद्यार्थीलाई सरकारले जेल हालेको थियो । त्यतिबेला प्रचण्ड पनि रामपुरका चल्तापुर्जा विद्यार्थी नेता थिए ।

उनैको नेतृत्वमा आन्दोलन भएको थियो । कांग्रेस र वामपन्थी विद्यार्थीलाई एकै ठाउँमा राखेर राममानले नै मिलाएका थिए ।

‘प्रचण्डसँग अहिले पनि राम्रो सम्बन्ध छ’, राममान भन्छन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय पुग्दा

अस्कलबाट उनी कीर्तिपुरस्थित त्रिभुवन विश्वविद्यालय गए । त्यहाँ पुग्दा गणित विभागमा कोही पनि थिएनन् । उनी एक्ला थिए । आफैँले संरचना खडा गर्न थाले । त्रिविबाट सम्बन्धन लिएर बाहिर कलेज खोल्न दिने निर्णय उनैको पालामा भएको हो ।

उनले नै हस्ताक्षर गरेर वानेश्वर कलेजलाई सम्बन्धन दिएको हो । त्रिविले मात्र धान्न नसक्ने भएपछि एक प्रिन्सिपललाई खर्च दिने गरी वानेश्वर कलेज खोलिएको हो ।

त्यसपछि त्रिविबाट सम्बन्धन लिएर धेरै कलेज खुलेका हुन् । उनी त्यसबेला रेक्टर भएका थिए । रेक्टरलाई शिक्षाध्यक्ष भनिन्थ्यो । त्रिविमा उनले ३५ वर्ष बिताए । त्रिवि छाड्दा उनको तलब ६ हजार रुपैयाँ थियो ।

राममान त्रिविको फाँटमा पुग्छन् र केहीबेर हराउँछन् स्मृतिमा ।

प्रगतिशील प्राध्यापक संघको अध्यक्ष

प्रगतिशील विचारका राममान प्राध्यापक संघको अध्यक्ष भए । उनलाई वामपन्थी भन्ने आरोप लाग्थ्यो । उनको हिमचिम पनि वामपन्थी नेताहरूसँगै बढी हुन्थ्यो ।

पुष्पलाल श्रेष्ठ, मनमोहन अधिकारी, मदन भण्डारीलगायतका नेतासँग उनको राम्रो सम्बन्ध थियो । त्यसैले उनले २०१० सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिएका थिए ।

प्रगतिशील प्राध्यापक संघको अध्यक्ष भएर उनी सबै प्राध्यापक, विद्यार्थी र कर्मचारीको हक अधिकारका लागि आवाज उठाउँथे । उनले पदका लागि कहिल्यै लोभ गरेनन् । पाएका पद पनि उनी त्याग्थे ।

स्वाभिमानको सास फेर्छन् राममान ।

उपकुलपति पद त्यागे

२०५१ सालमा मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्री हुँदा उनलाई त्रिभुवन विश्वविद्यालयको उपकुलपतिका लागि प्रस्ताव आयो । मनमोहनले भेटेर नै उपकुलपति बन्न राममानलाई भनेका थिए तर राममानले उपकुलपति पद अस्वीकार गरे ।

जीवनको ऊर्जाशील समय शिक्षा क्षेत्रमा बिताएका रामममान हिजोभन्दा आज शिक्षामा उज्यालो देख्छन् ।

६ वर्ष राष्ट्रियसभा सदस्य

राममान २०५४ सालदेखि २०६० सालसम्म संसदको माथिल्लो सदन राष्ट्रियसभामा तत्कालीन नेकपा एमालेका तर्फबाट सांसद बनेका थिए ।

नेपालको शिक्षा कमजोर छैन

हिजो भद्रगोल अवस्था थियो, आज त्यस्तो दिन छैन । नेपालको शिक्षा राम्रो भएन भन्नेहरू पनि छन् तर नेपालको शिक्षा कमजोर छैन भन्ने उनको बुझाइ छ ।

‘नेपालको शिक्षा कमजोर भएको भए हामीले पढाएका विद्यार्थी युरोेप, अमेरिकाका विश्वविद्यालयमा कसरी पुगे ?’, उनी प्रश्न गर्छन् ।

आन्दोलन गरेर शिक्षा बिग्रिएको होइन

कतिपयले भन्छन्, नेपालको शिक्षा आन्दोलनले बिग्रिएको हो । उनका अनुसार आन्दोलनले शिक्षा क्षेत्र बिग्रिएको होइन ।

‘२–४ वर्षयता देशमा आन्दोलन भएको छैन । शान्त छ । खोइ त शिक्षामा सुधार भएको ? हाम्रो बानी आफूलाई राम्रो भन्छौँ, अरूलाई खराब देख्छौँ । आफूपछिकाले शिक्षा क्षेत्र ध्वस्त बनायो भन्ने आरोप लगाउँछन्’, राममान भन्छन् ।

गणित मर्दैन, मानव बनाउन गणित आवश्यक

उनका अनुसार गणित सुरुदेखि नै थियो । अहिले पनि छ । भोलि पनि रहन्छ । गणित मर्दैन । जङ्गली अवस्थाबाट मानवीय अवस्थामा गणितले ल्याएको हो । ज्ञानले नै मानिसलाई मानव बनाएको हो ।

तर, अहिले मानव हुनु ठूलो समस्या भएको छ । मान्छे बन्नु समस्या होइन । लगाएको छ, खाएको छ, हिँडेको छ । तर, मान्छेमा मानवीय चरित्र भएन । मानव भएन । मानव बनाउन पनि गणित आवश्यक छ ।

गणित पढ्नै नसक्ने होइन । महिलाले पढ्नै नहुने भन्ने पनि होइन । खाँदा हिँड्दा सबै ठाउँमा गणित प्रयोग हुन्छ । मेरो कमाइ यति छ भन्न नजान्ने को छ ? कति खर्च भयो, त्यो नजान्ने को छ ? त्यसैले गणित सजिलो छ । गाह्रो छैन ।

उनी घोत्लिन्छन् ।

अनि राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूपका विषयमा आफ्ना कुरा यसरी राख्छन् ।

गणितलाई उपेक्षा गरिएको छैन

राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप, २०७६ सार्वजनिक भएको छ । यस प्रारूपले गणितलाई उपेक्षा गरिएको भनेर केही विज्ञहरू बोलिरहेका छन् ।

राममान भने पहिले प्रारूप पढ्नुपर्ने, के हो प्रारूप अनि बोल्नुपर्छ भन्छन् । ‘राष्ट्रिय पाठ्यक्रम के हो ? कसरी सुरु भयो ? कसरी विकास भएको हो ? बुझ्नुपर्छ’, उनी भन्छन् ।

सन् २००४ मा युनेस्कोबाट प्रारूपको प्रारम्भिक सुरुवात भएको हो । नेपालमा २००७ सालमा पहिलो पटक आएको हो । प्रारूप आउनु अगाडि कोर्सेस अफ स्टडिज् भनिन्थ्यो ।

२०१३ सालमा नेपालमा प्रारूप आयो । त्यसपछि २०७१ मा आयो तर २०७३ देखि प्रारूप सुरु भयो । कक्षा १ देखि १० सम्म नयाँ पाठ्यक्रम लागू भयो । ११ र १२ मा पनि नयाँ लागू हुने भनियो तर लागू भएन । पुरानै पाठ्यक्रम पढाइयो ।

पाठ्यक्रम भन्ने शब्द नेपालमा २०५४ सालमा आएको हो । पहिलो पटक पाठ्यक्रम बेलायतबाट सुरु भएको हो ।

राममान भन्छन्, ‘अहिलेको नयाँ प्रारूप र पाठ्यक्रमबारे नबुझी मेरो नाम जोडेर विरोध गरिएको छ । पहिले प्रारूप र विषय समिति भनेको बुझ्नुपर्छ । यी दुईमा आकाश–पतालको फरक छ । प्रारूप भनेको व्यक्तिले बनाउने होइन, राष्ट्रिय नीति हो । संविधान, ऐनअन्तर्गत रहन्छ ।’

त्यसमा आफ्नो सहभागिता नै नरहेको उनको भनाइ छ । ‘प्रारूपको लिखितमा मेरो नाम आएको छ । हो भनौँ भने त्यो झूटो छ, होइन भनौँ भने नाम आएको छ’, राममान दोधारमा छन् ।

उनका अनुसार प्रारूप विषय समितिले बनाउने होइन, सरकारले बनाउने हो । संविधान, नीति हुँदै प्रारूप बनाउने हो । त्यसपछि मात्र पाठ्यक्रम विकास केन्द्रलाई निर्देशन आउँछ ।

‘पाठ्यक्रम विकास केन्द्रका निर्देशकले विषय समितिलाई निर्देशन दिन्छ अनि पठ्यक्रम विषय समितिले बनाउने हो’, राममान भन्छन्, ‘त्यसैले म पाठ्यक्रम विकास केन्द्रअन्तर्गतको गणित विषय समितिको संयोजक मात्र हुँ ।’

उनी गुनासो गर्छन्, ‘जहाँ मेरो नाम राखिएको छ, नाम राख्न सोधेको भए हुन्थ्यो तर विज्ञको रूपमा नाम राखिएको हो । विज्ञहरूको लिस्ट नसोधी राख्न पनि सकिन्छ । चाहेको खण्डमा छलफलका लागि बोलाउन पनि सक्छ तर बोलाउनै पर्छ भन्ने छैन ।’

आफू गणित विषयको विशेषज्ञ भएको र प्रारूपको साधारण विशेषज्ञमा नाम राखिएको उनको भनाइ छ । ‘यसमा मेरो आपत्ति छ । त्यसमा मलाई कसैले नियुक्त गरेको पनि होइन । राजीनामा पनि दिनुपर्दैन’, उनी भन्छन् ।

प्रारूप नहेरीकन विरोध गरियो

गणितका विज्ञहरूले राष्ट्रिय पाठ्यक्रमको प्रारूप नहेरीकन बोलेका राममान बताउँछन् ।

‘विज्ञान शिक्षामा गणित हटायो भन्छन् । अझ ११ बाट हटाइयो भनेर लेखेका, बोलेका छन्’, उनी भन्छन्, ‘गणित कहिल्यै पनि अनिवार्य हुँदैन । फिजिकल साइन्स पढ्नेले गणित पढ्नै पर्छ । त्रिविको फिजिकल साइन्समा ११ र १२ मा गणित पढ्नै पर्छ ।’

उनका अनुसार ११ कक्षाबाट गणित निर्मूल गर्नेगरी पाठ्यक्रम बनाएको छैन । अहिलेको प्रारूपमा गणित ११ कक्षामा पनि छ, १२ मा पनि छ । अझ थपमा पनि छ ।

‘अहिलेसम्म ११ मा ५ र १२ मा ५ क्रेडिट पढ्नुपथ्र्यो । अब थपसँगै १५ क्रेडिट पढ्न पाइन्छ । बायोलोजीले १० क्रेडिट सम्म पढ्न पाउँछ’, उनी भन्छन्, ‘फिजिकल साइन्सले २० क्रेडिटसम्म पढ्न पाउँछ । एप्लाइड म्याथ पढाउने चान्स पनि छ अनि कसरी ११ र १२ बाट गणित हट्यो ?’

जसलाई कुन कलेजमा के पढाउन मन लाग्छ, त्यसले त्यही पढ्न र पढाउन सक्ने उनको भनाइ छ । ‘पढ्ने, नपढ्ने, पढाउनु, नपढाउनु विद्यार्थी र कलेजमा भर पर्छ’, राममान भन्छन् ।

७ वटा विषय धेरै भयो भनिएको तर अहिलेसम्म पढेको ३२ क्रेडिटको भएको उनी बताउँछन् । ‘अहिले ११ मा ३२ क्रेडिट पढे हुन्छ । अब विद्यार्थीले २७ क्रेडिट पढे पुग्छ’, राममान भन्छन्, ‘मन लागे थप गरेर ३२ क्रेडिट पढ्न पनि पाउँछ । क्रेडिटको हिसाबले झन् कम छ, विषय हेर्ने होइन ।’

यो एकल पक्ष भएको र विद्यार्थीले आफ्नो रुचिअनुसार जुन विषय पढ्न मन छ, त्यही विषय पढ्न पाउने उनको भनाइ छ । ‘अहिलेको प्रारूप झन् खुला छ । जे पढे पनि हुन्छ । गणित बिग्रियो भनेर कराउनेले विकल्प दिनुप¥यो नत्र कराएर मात्र काम छैन’, उनको प्रष्टोक्ति छ ।

अनि ह्विलचियर जिन्दगी

बोली र काम देख्दा उनलाई केही भएको छैन भन्ने लाग्छ । तर, उनी प्रोस्टेट क्यान्सरसँग जुधिरहेका छन् ।

भारतमा समेत उपचार हुँदा अपरेसन गर्न नमानेका राममानले अघिल्लो वर्ष नेपालमै अपरेसन गरेका हुन् । त्यसपछि हिँड्न असहज भएपछि ह्विलचियरको साथ लिन्छन् उनी ।

ह्विलचियरको साथमा उनी शिक्षाका विभिन्न कार्यक्रममा अहिले पनि पुग्छन् ।

मान्छेले मरिएला भनेर डराउनुहुँदैन

‘जन्मेपछि मान्छे मर्नै पर्छ । मृत्यु ध्रुवसत्य हो । त्यसैले मान्छेले मरिएला भनेर डराउनुहुँदैैन’, राममानको मृत्युप्रतिको दर्शन प्रकट भयो ।

सानोमा उनले डायरीमा लेखेका रहेछन्, ‘१ सय वर्षअघि मर्दिनँ । म मर्दिनँ बरु मलाई मारिन्छ ।’

‘हिजोआज रोगले च्यापेको छ । १ सय वर्षसम्म बाँच्छु कि बाँच्दिनँ थाहा छैन । सानोमा खोइ किन लेखेँ त्यो डायरीमा’, उनी आफैँलाई प्रश्न गर्छन् ।

सम्बन्धित सामाग्री :

संयोजकलाई थाहै नदिई बनाइयो नयाँ पाठ्यक्रम

भरिया शिक्षकले पाठ्यक्रमलाई हाउगुजी बनाए

कक्षा ११ र १२ मा गणित नपढ्दा के हुन्छ ?