नेपालीको औसत आयु ७१.३ वर्ष, वार्षिक जनसंख्या वृद्धि ०.९२ प्रतिशत

A+ A A-

नेपालमा वार्षिक रूपमा ०.९२ को दरले जनसंख्या वृद्धि भइरहेको तथ्यांक सार्वजनिक भएको छ । जनसंख्या साक्षरता पुस्तक तथा जनसांख्यिक सूचकहरू सार्वजनिक गर्दै राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालय, जनसंख्या शाखाका निर्देशक ढुण्डिराज लामिछाने यस्तो तथ्यांक प्रस्तुत गरेका हुन् ।

निर्देशक लामिछानेले भने, 'नेपालमा २ करोड ९१/९२ लाखको हाराहारीमा जनसंख्या छ । जनसंख्याको वार्षिक वृद्धिदर १ प्रतिशतभन्दा पनि तल छ । यो नेपालको ८० वर्षको इतिहासमै सबैभन्दा कम हो । २०६८ र २०७८ सालको अवधिमा करिब २७ लाख वृद्धि भएको थियो ।' सबैभन्दा बढी जनसंख्या वृद्धि लुम्बिनी प्रदेशमा १३.८ प्रतिशतले भएको पनि उनले बताए ।

'जनसंख्या साक्षरता पुस्तक तथा जनसांख्यिक सूचकहरू'मा के-के छन् ?

नेपालको वार्षिक जनसंख्या वृद्धि ०.९२ प्रतिशत

नेपालमा हाल २ करोड ९१/९२ लाखको हाराहारीमा जनसंख्या छ । ०.९२ प्रतिशतका दरले वार्षिक रूपमा जनसंख्या वृद्धिदर भइरहेको छ । जनसंख्या वृद्धिदर वार्षिक रूपमा १ प्रतिशतभन्दा तल छ । करिब ८० वर्षको इतिहासमा १ प्रतिशतभन्दा तल वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर भाएको यो पहिलोपटक हो । २०६८ साल र २०७८ सालको अवधिमा करिब २७ लाख वृद्धि भएको थियो । सबैभन्दा बढी जनसंख्या वृद्धि लुम्बिनी प्रदेशमा १३.८ प्रतिशतले भएको छ ।

नेपालमा ६० प्रतिशत एकल परिवार

जम्मा दुई पुस्ता (आमाबुबा र छोराछोरी) मात्रै रहनेलाई एकल परिवार भनिन्छ । त्योबाहेकको परिवार संयुक्त परिवार हो । परिवारको संरचनाले पनि हरेक कुराहरू आर्थिक तथा सामाजिक संरचनाहरूमा सकारात्मक वा नकारात्मक प्रभाव पार्छ । नेपालमा अहिले ६० प्रतिशत एकल परिवार रहेका छन् । ४० प्रतिशत संयुक्त परिवारमा बसोबास गर्छन् । मधेश प्रदेशमा संयुक्त परिवारको अवधारणा बढी छ । बागमतीमा एकल परिवार बढी छ भने संयुक्त परिवार बसोबास गर्ने प्रदेशमा बागमती अन्तिममा पर्छ ।

एक वर्षमा नेपालमा शिशुहरूको कोरा जन्मदर १४.२ प्रतिशत

एक वर्षमा शिशुहरूको कोरा जन्मदर हेर्दा नेपालमा १४.२ प्रतिशत (हजारमा १४ जना) जन्मसर्त जन्म भएको देखिन्छ । जन्मिने हिसाबका क्रममा सबैभन्दा कम गण्डकी प्रदेशमा छ । गण्डकी प्रदेशमा वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर ०.२५ प्रतिशत मात्रै छ । यसको प्रभाव कोरा जन्मदरमा पनि परेको देखिन्छ । प्रतिहजारमा ११ जना मात्रै जन्म भएको देखिन्छ । यो सबैभन्दा बढी कर्णाली प्रदेशमा १८.६ अर्थात् एक हजारमा १८ देखि १९ जनाको जन्म भएको देखिन्छ । कोरा जन्मदर घट्दो क्रममा छ । २०२८ सालदेखि २०७८ सालसम्मको अवधिमा द्रुतगतिमा कोरा जन्मदर घट्दो छ । २०६८ मा २२.४ थियो भने ८ जनाको दरले यो अवधिमा घटेको छ ।

सबैभन्दा बढी छोरी जन्माउने कर्णाली प्रदेश

एउटा (१५—४९) वर्षका महिलाहरूले आफ्नो प्रजनन् उमेरमा जन्माउने जम्माजम्मी छोरीहरूको संख्या १ जना महिलाले नेपालमा प्वाइन्ट ७३ छोरीहरू जन्माउँछन् । सबैभन्दा बढी छोरी जन्माउने ठाउँ कर्णाली प्रदेश हो । कर्णालीमा सय जनामा ७९ जना महिलाहरूले छोरीहरू जन्माएको देखिन्छ । सबैभन्दा कम छोरीहरूको जन्म बागमती प्रदेशमा भएको छ । छोरीहरूको संख्या जति घट्छ, जन्मदर द्रुत गतिमा घट्दै जाने खतरा हुन्छ । सोहीअनुसार नेपालमा पनि खतरा देखिएको छ । प्रतिहजार महिलाहरूमा २२२ जना बच्चाहरू बागमती प्रदेशमा जन्मिने गरेका छन् भने मधेश प्रदेशमा सबैभन्दा बढी हजार जना महिलामा ४०१ जना जन्मिने गरेका छन् ।

एउटा महिलाले आफ्नो जीवनकालमा १.९४ जना बच्चा जन्माउँछन्

१५ देखि ४९ वर्षका उमेरका महिलाहरूले औसतमा बच्चा जन्माउने औसत उमेर कर्णाली प्रदेशमा करिब करिब २७ वर्ष (२६.९) रहेको छ । त्यस्तै, बागमती प्रदेशमा २८.४ छ । उमेर जति घट्दै गयो, त्यति नै बच्चा जन्माउने दर घट्दै जान्छ । अहिलेको प्रजनन् दरअनुसार एउटा महिलाले १५ देखि ४९ वर्षमा सरदर कति जना बच्चा जन्माउँछन् भनेर हेर्दा १.९४ जना बच्चा जन्माएको देखिन्छ । सरदर एउटा महिलाले २.१ (१० जना महिलाले २१ वटा बच्चा) जन्मायो भने रिप्लेसमेन्ट लेभलमा जान्छ । नेपालमा रिप्लेसमेन्ट लेभलभन्दा दर तल गएको छ । प्रजनन् दर अहिले २ भन्दा पनि तल गएको अवस्था छ । राज्यले यस विषयलाई समयमा नै सम्बोधन गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

कोरा मृत्युदर सबैभन्दा बढी गण्डकी प्रदेशमा, सबैभन्दा कम कर्णालीमा

एक वर्षमा प्रतिएक हजारमा कति व्यक्तिहरूको मृत्यु हुन्छ भनी हेर्दा सबैभन्दा बढी मृत्यु हुने गण्डकी प्रदेशमा ८.२५ (हजारमा ९ जना), कोशी र बागमती प्रदेश रहेका छन् । सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा छ । कर्णाली प्रदेशमा कोरा मृत्युदर १ हजार जनामा ४.९९ रहेको छ । मधेश प्रदेशमा मृत्युदर कम भएको देखिन्छ ।

२०६८ मा १ हजारमा ७.३ जनाको मृत्यु भएको थियो भने अहिले आउँदा ६.८ प्रतिशतको मृत्यु भएको छ । २०३८ मा १३.५ जनाको मृत्यु हुने गर्थ्यो । लुम्बिनी प्रदेशमा हजारमा ७.७ जनाको मृत्यु भएको देखिन्छ भने सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा देखिन्छ ६.४२ रहेको छ । १ हजार लाइफ बर्थमा कति जना बच्चाको मृत्यु भयो भनेर हेर्ने हो भने एक वर्ष नपुग्दै मृत्यु भएकाहरूको संख्या सबैभन्दा बढी मधेश प्रदेशमा देखिन्छ । त्यहाँ एक हजारमा २१ जना बच्चाको मृत्यु भएको देखिन्छ ।

सबैभन्दा कम गण्डकी प्रदेश र बागमती प्रदेशमा छ । जीवित जन्ममा एक वर्ष नबित्दै १ हजार जनामा १२ जनाको मृत्यु भएको देखिन्छ । पुरुष र महिलामा बालबालिकाको हिसाबमा हेर्दा (छोरा र छोरी) मा हेर्दा छोरीको मृत्युदर कम देखिन्छ । छोराको बढी छ । मधेश प्रदेशमा एक हजार जनामा १८ जना छोरीहरू मर्दा २३ जना छोराहरूको मृत्यु भएको छ । गण्डकी प्रदेशमा १२ जना छोराहरूको मृत्यु हुँदा ११ जना छोरीको मृत्यु भएको देखिन्छ । छोराहरूको मृत्युदर सबै उमेर समूहमा बढी छ ।

शिशु मृत्युदरमा सुधार

२०३८ को जनगणनादेखि २०७८ सालसम्मको ट्रेन्ड हेर्ने हो भने यो मृत्युदरमा सुधार भएको छ । २०६८ मा एक हजार जना शिशुहरूमध्येमा जन्मिएका शिशुहरूमा ४० जना मरेको देखिन्छ । अहिले १७ मा पुगेको अवस्था छ । शिशु मृत्युदरमा सुधार भएको छ ।

एक वर्षमा मृत्यु हुने बालबालिकाको संख्या गण्डकीमा कम

एकदेखि ५ वर्ष मुनिका प्रतिहजार बालबालिकामा कुनै एक वर्षमा मृत्यु हुने बालबालिकाको संख्या गण्डकी प्रदेशमा सबैभन्दा कम छ । सबैभन्दा बढी मृत्यु भएको लुम्बिनी, सुदूरपश्चिम प्रदेशमा सबैभन्दा बढी छ । मधेश प्रदेशमा पनि बढी रहेको देखिएको छ । नेपालको सन्दर्भमा प्रतिहजार ६.१ जनाको मृत्यु भएको छ । यो उमेरसमूहमा प्रदेशमा छोरी र छोरामा भने केही फरक रहेको छ । छोरीहरूको मृत्यु कोही प्रदेशमा बढी देखिएको छ । बागमती प्रदेशमा बढी छ भने सुदूरपश्चिम र मधेश प्रदेशमा छोराहरूको मृत्यु बढी देखिन्छ ।

नेपालीको औसत आयु ७१.३ वर्ष

अहिले नेपालको कुल औसत आयु ७१.३ वर्ष पुगेको छ । पुरुषको ६८.२ रहेको छ भने महिलाको ७३.८ वर्ष छ । पुरुष र महिलाको मृत्युको ग्याप बढ्दै गएको छ । ग्याप करिबकरिब ५ वर्षले फरक छ । सबैभन्दा बढी कर्णाली प्रदेशमा ७२.५ वर्ष मानिसहरू बाँच्छन् । लुम्बिनी प्रदेशमा सबैभन्दा कम आयु अर्थात् ६९.५ वर्ष रहेको पाइएको छ । त्यस्तै दोस्रोमा कोशी प्रदेशमा ७०.४, सुदूरपश्चिममा ७१.३, मधेश प्रदेशमा ७१.८, गण्डकी प्रदेशमा ७२.१, बागमती प्रदेशमा ७२.४ छ । कर्णाली प्रदेशमा पुरुषको भन्दा महिलाको औसत आयु सबैभन्दा बढी छ, जसमा ७५.५ छ । सबैभन्दा कम महिलाहरूको औसत आयु लुम्बिनी प्रदेशमा ७२.५ वर्ष रहेको छ । हरेक उमेर समूहमा पुरुषको मृत्यु महिलाको भन्दा छिटो हुने गरेको तथ्यांकले देखाएको छ । २०३८ सालमा भने पुरुषको औसत आयु नेपालमा बढी थियो ।

गण्डकी प्रदेशमा आन्तरिक बसाइँ सर्नेहरू सबैभन्दा बढी

गण्डकी प्रदेशमा प्रतिलाखमा ४ हजार २७ जना बसाइँ सरेका छन् । यो पाँच वर्षको तथ्यांक हो । बागमती प्रदेशमा करिब १ लाखमा ५४ जना बसाइँ सरेको तथ्यांकले देखाएको छ । कर्णाली प्रदेशमा प्रतिलाख ३७ सय छन् भने तेस्रो स्थानमा कोशी प्रदेश छ ।

५ वर्षमा बाह्य बसाइँ सर्ने नेपालीहरू प्रतिएक लाखमा ३७ सय ५२ जना

५ वर्षको अवधिमा १ लाखमा ३७ सय ५२ जनाले बाह्य बसाइँसराइ गरेका छन् । प्रादेशिक रूपमा हेर्दा सबैभन्दा बढी सुदूरपश्चिममा १ लाखमा ७ हजार ३५९ जना बसाइँ सरेका छन् । दोस्रो स्थानमा गण्डकी प्रदेश छ । लुम्बिनी र कर्णाली क्रमशः तेस्रो र चौथो स्थानमा छन् । सबैभन्दा कम अन्तर्राष्ट्रिय बसाइँसराइ भएकाहरूको प्रदेश मधेश प्रदेश बनेको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २३, २०८१ १७:०५