आर्थिक दौडमा बंगलादेशले पाकिस्तानलाई पछि पार्नुका कारण

A+ A A-

१४ अगस्ट १९४७ मा बेलायती साम्राज्यबाट मुक्ति पाएपछि पाकिस्तानको पश्चिमी र पूर्वी भागको स्वतन्त्रता यात्रा एकसाथ सुरु भयो । तर, १०/१२ वर्षमै दुवै हिस्साबीचको सामाजिक र आर्थिक अन्तर बढ्दै गयो ।

पाकिस्तानमा जनरल याह्या खान नेतृत्वको सरकारमा मन्त्री रहिसकेका डब्लू चौधरी आफ्नो पुस्तक लास्ट डेज अफ युनाइटेड पाकिस्तानमा लेख्छन्, ‘सन् १९६० मा पश्चिमी पाकिस्तानको प्रतिव्यक्ति आय पूर्वी पाकिस्तानका नागरिकको भन्दा ३२ प्रतिशत बढी थियो । १० वर्षपछि यो अन्तर ८१ प्रतिशतसम्म पुग्यो ।’

१६ डिसेम्बर १९७१ मा पूर्वी पाकिस्तान बंगलादेशका रूपमा अस्तित्वमा आउँदा दुई देशबीच आर्थिक सूचकांकहरूमा धेरै अन्तर थियो । देशको आर्थिक वृद्धिदर, अर्थव्यवस्थाको आकार, प्रतिव्यक्ति आय र निर्यात आदिमा पाकिस्तान र बंगलादेशबीच ठूलो अन्तरको भिन्नता रह्यो ।

स्वतन्त्रताको ५२ वर्षपछि बंगलादेशको आर्थिक सूचकांक पाकिस्तानभन्दा धेरै अगाडि गइसकेको छ । बंगलादेशले यस अवधिमा आर्थिक क्षेत्रमा पाकिस्तानलाई पछि पारेर विदेशी व्यापारलाई बढायो । अर्कातिर, त्यहाँ गरिबीको दरमा पनि कमी देखिएको छ । आर्थिक क्षेत्रमा महिलाको प्रगति पाकिस्तानभन्दा बढी छ ।

पाकिस्तानमा धेरै वर्षयता राजनीतिक अस्थिरता, आतंकवाद र शान्ति व्यवस्थाको प्रतिकूल अवस्थाले एकातिर औद्योगिक उन्नति रोकिएको छ भने अर्कातिर, विदेशी व्यापार, कुल गार्हस्थ्य उत्पादन वृद्धि, प्रतिव्यक्ति आय र गरिबीको क्षेत्रमा खासै उपलब्धि हासिल हुन सकेको छैन ।

पाकिस्तान र बंगलादेशको आर्थिक स्थिति ५२ वर्षपछि तुलना गर्दा केही क्षेत्रमा बंगलादेश पाकिस्तानलाई छोडेर धेरै अगाडि पुगिसकेको छ, जसमा खासगरी गारमेन्ट्स निर्यातको क्षेत्र उल्लेखनीय छ ।

यो पनि..

भारत र चीनकाे परेडस्थल बनेको माल्दिभ्सकाे रामकहानी

बंगलादेश संसारमा चीनपछि सबैभन्दा बढी कपडा निर्यात गर्ने देश बनिसकेको छ । अर्कातिर पाकिस्तानको गणना गार्मेन्ट्स निर्यात गर्ने पाँच ठूला देशमा समेत पर्दैन ।

बंगलादेशको कपडा निर्यात सफलता किन पनि आश्चर्यजनक छ भने, त्यहाँ कपासको उत्पादन हुँदैन । तर, पाकिस्तान कपास उत्पादनका लागि ठूलो देश मानिन्छ । र पनि कपडा निर्यातमा बंगलादेशभन्दा धेरै पछाडि छ पाकिस्तान ।

पाँच दशकपछि पाकिस्तान बंगलादेशको जीडीपी, प्रतिव्यक्ति आय, विदेशी व्यापार र गरिबीको क्षेत्रमा भएको प्रगतिको तुलना दुवै देशका सरकारी संस्थाहरू र विश्व बैंकबाट जारी आँकडाका आधारमा गरिएको हो ।

बंगलादेश र पाकिस्तानको विकासदर

१६ डिसेम्बर १९७१ मा स्थापनापछि पहिलो वर्ष सन् १९७२ मा बंगलादेशको आर्थिक विकासदर माइनस १३ प्रतिशत थियो ।

विश्व बैंकको वेबसाइटमा रहेको आँकडाअनुसार, त्यही वर्ष पाकिस्तानको विकासदर १ प्रतिशत थियो । युद्धका कारण दुवै क्षेत्रको अर्थव्यवस्था तहसनहस अवस्थामा थियो । तैपनि अर्को वर्ष पाकिस्तानको आर्थिक विकासदर ७ प्रतिशत हुँदा बंगलादेशको विकास दर नकारात्मक नै थियो ।

यो पनि..

यसरी चम्किँदैछ चीन

बंगलादेश र पाकिस्तानको आर्थिक वर्ष हरेक जुलाईमा सुरु हुन्छ र अर्को वर्षको ३० जूनमा समाप्त हुन्छ ।

३० जून २०२३ मा समाप्त भएको आर्थिक वर्षमा आर्थिक सर्भेअनुसार, पाकिस्तानको वृद्धिदर १ प्रतिशतभन्दा कम अर्थात् ० दशमलव २९ प्रतिशत रह्यो ।

अर्कातिर यसै आर्थिक वर्षको इकोनोमिक रिभ्युअनुसार, बंगलादेशको आर्थिक वृद्धिदर ६ प्रतिशत थियो ।

बंगलादेशको आर्थिक वृद्धिदर लगातार १२/१३ वर्षदेखि ६ प्रतिशतभन्दा बढी रहेको स्पष्ट छ । पाकिस्तानको आर्थिक वृद्धिदर यसै अवधिमा ३ देखि ४ प्रतिशतको बीचमा छ, यसमा पनि दुई वर्ष त १ प्रतिशतभन्दा कम रह्यो ।

यतिबेला बंगलादेशी अर्थतन्त्रको आकार ४ सय ५४ खर्ब डलरको छ भने पाकिस्तानको अर्थव्यवस्थाको आकार ३ सय ४० अर्ब डलरको छ । बंगलादेशको जनसंख्या १७ करोडभन्दा बढी र पाकिस्तानको जनसंख्या २४ करोडभन्दा बढी छ ।

बेलायतको अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्रका प्राध्यापक अदिल मलिकका अनुसार, बंगलादेशको आर्थिक वृद्धिदर सन् १९९० मा ० दशमलव २ प्रतिशत थियो, यसमा त्यसपछि सुधार भयो । त्यसपछि हरेक वर्ष वृद्धि हुँदै गयो र २०२२ सम्म ६ प्रतिशतको स्तरमा पुग्यो ।

दुवै मुलुकको प्रतिव्यक्ति आय

पाकिस्तान र बंगलादेशमा प्रतिव्यक्ति आयमा पनि ५२ वर्षमा धेरै अन्तर आइसकेको छ । विश्व बैंकको आँकडाअनुसार, बंगलादेशको प्रतिव्यक्ति आय सन् १९७२ मा ९० डलर थियो तर पाकिस्तानको प्रति व्यक्ति आय १ सय ५० डलर थियो ।

यो पनि..

धनी देश इजरायल छोडेर धमाधम किन अन्तै सर्दै छन् उनीहरू ?

बंगलादेशको प्रतिव्यक्ति आयको ग्राफ लगातार माथि गएको छ भने पाकिस्तानको ग्राफ तलमाथि भइरहेको देखिन्छ ।

पाकिस्तानको आर्थिक सर्वेक्षणअनुसार, गत आर्थिक वर्षको अन्त्यमा देशको प्रतिव्यक्ति आय १ हजार ५ सय ६८ डलर रह्यो । तर, बंगलादेशको आर्थिक प्रतिवेदनअनुसार, उसका नागरिकको प्रति व्यक्ति आय २ हजार ६ सय ८७ डलर थियो ।

दुवै देशको निर्यात

पाकिस्तान र बंगलादेशको विदेशी व्यापारको अवस्था पनि ५२ वर्षमा धेरै परिवर्तन भएको छ । विश्व बैंकका अनुसार, सन् १९७२ मा बंगलादेशको निर्यात ३५ करोड डलर थियो । त्यही वर्ष पाकिस्तानको निर्यात बंगलादेशको तुलनामा करिब दुई गुणा ६७ दशमलव ५ करोड डलर थियो ।

पाँच दशकमा बंगलादेशले निर्यात क्षेत्रमा गरेको प्रगति आश्चर्यजनक छ । खासगरी पछिल्लो २० वर्षमा उसको विकास धेरै भएको देखिन्छ ।

गत आर्थिक वर्षमा बंगलादेशको निर्यात वस्तु एवं सेवाको क्षेत्रमा ६४ अर्ब डलरको थियो, जसमा ५५ अर्ब डलर वस्तु र ९ अर्ब डलर सेवाको निर्यात भयो ।

यसको तुलनामा पाकिस्तानको गत आर्थिक वर्षमा कुल निर्यात ३५ अर्ब डलरको रह्यो, यसमा २७ अर्ब डलर वस्तु र ८ अर्ब डलर सेवाको निर्यात छ ।

गरिबीको दर

पाकिस्तान र बंगलादेशमा गरिबीको दरमा पनि पछिल्लो ५२ वर्षमा ठूलै अन्तर देखिन्छ । विश्व बैंकका अनुसार, बंगलादेशमा गरिबीको दर सन् २०१६ मा १३ दशमलव ४७ प्रतिशत थियो । यो संख्या सन् २०२२ मा १० दशमलव ४४ मा झरेको छ ।

यो पनि..

क्युबा, जहाँ पुँजीवादले पाइला टेक्दै छ

सन् २००० मा बंगलादेशमा गरिबीदर ४९ प्रतिशत थियो तर दुई दशकमा यसको दर धेरै घटिसकेको छ ।

विश्व बैंककै आँकडाले पाकिस्तानमा गत आर्थिक वर्षमा गरिबी दर ३९ दशमलव ४ प्रतिशतसम्म पुगेको देखाउँछ । सन् २०१८ मा पाकिस्तानमा गरिबीदर २२ प्रतिशत मात्र थियो ।

बंगलादेशको तरक्कीको कारण

यसै शताब्दीको सुरुदेखि अहिलेसम्म आर्थिक मैदानमा बंगलादेशले पाकिस्तानलाई छोड्नुको कारणबारे अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका अर्थशास्त्रका शिक्षक अदिल मलिक भन्छन्, ‘सबैभन्दा ठूलो कारण दुवै देशमा रहेका सम्भ्रान्त वर्गको सोच र दूरदृष्टिबीचको अन्तर हो ।’

आफ्नो जवाफलाई थप स्पष्ट पार्दै उनले भने, ‘बंगलादेशको सम्भ्रान्त वर्ग होस् वा त्यहाँका राजनीतिक दल र व्यापारी, देशमा उद्योगसँगै निर्यातलाई बढाउनुपर्ने मुद्दामा उनीहरू एक ठाउँमा छन् ।’

उनले भने, ‘यो विषयमा यहाँका प्रधानमन्त्रीदेखि फ्याक्ट्रीमा काम गर्ने सामान्य श्रमिक पनि एकमत छन् । अर्कातिर पाकिस्तानमा राजनीतिक, सैनिक र सम्भ्रान्त वर्गको सम्पूर्ण जोड घरजग्गाको क्षेत्रमा छ । हरेक व्यक्ति त्यसैमा काम गरिरहेको छ ।’

अदिलले भने, ‘बंगलादेशमा सम्भ्रान्त वर्गको हित उद्योगसँग जोडिएको छ भने पाकिस्तानमा सम्भ्रान्त वर्गको हित रियल स्टेटसँग जोडिएको छ । दुवै देशमा पछिल्लो २० वर्षमा आर्थिक अन्तर देखिनुको यो नै सबैभन्दा ठूलो कारण हो ।’

उनका अनुसार, बंगलादेशलाई भारत र पाकिस्तानको तुलनामा फरक बनाउने अर्को कारण भनेको भूमि सुधार गरी जमिनदारी व्यवस्थालाई समाप्त गरिनु र जातपातको समस्या नहुनु पनि हो ।

भन्छन्, ‘बंगलादेशमा एक फ्याक्ट्रीको मालिकदेखि उसको मजदुरको सामाजिक स्टाटस बराबर छ र त्यहाँ कुनै मजदुरले प्रगति गरेर फ्याक्ट्री खोल्यो भने उसका लागि अवसरहरू छन् ।’

अदिलका अनुसार, बंगलादेशमा शिक्षाको व्यवस्था युनिभर्सलाइज गरिएको छ, यसबाट त्यहाँ हरेकलाई शिक्षाको सुविधा प्राप्त छ ।

‘अहिले पाकस्तानमा २ करोडमा २० लाख बालबालिका विद्यालय जाँदैनन् तर बंगलादेशमा स्कुल नजाने बच्चाको संख्या ७२ हजार मात्रै छ’, उनले भने ।

उनका अनुसार, मूल कुरा बंगलदेशमा राजनीतिक स्थिरता र शान्ति व्यवस्थाको अवस्था राम्रो छ । यही कारण त्यहाँ अर्थव्यवस्थामा विकास सम्भव भएको हो । पाकिस्तान लगातार तीन-चार दशकदेखि राजनीतिक अस्थिरता, आतंकवाद र शान्ति व्यवस्थामा समस्याको सिकार भएको छ । यसको असर अर्थव्यवस्थामा धेरै नै नकारात्मक परेको छ । पाकिस्तानमा नीतिहरूमा निरन्तरताको पनि कमी देखिएको अदिलकाे बुझाइ छ ।

पाकिस्तान इन्स्टिच्युट अफ डेभलपमेन्टका अर्थविज्ञ डा. हफ्सा हिना भन्छिन्, ‘पाकिस्तानले धेरै चुनौतीहरू झेल्नुपरेको छ । सबैभन्दा ठूलो समस्या एक्सचेञ्ज रेटको रह्यो । यसलाई सधैँ नियन्त्रण गर्ने कोसिस गरियो र यसैले पाकिस्तानको निर्यात क्षेत्रलाई ठूलो घाटा पुर्‍यायो ।’

उनी भन्छिन्, ‘यसरी देशमा उद्योगलाई सुरक्षा दिनका लागि ट्यारिफ निकै धेरै राखियो, परिणामतः पाकिस्तानको इन्डस्ट्री अन्तर्राष्ट्रिय स्पर्धाका लागि तयार हुन सकेन । स्थानीय खपतमा निर्भरताका कारण निर्यात क्षेत्र विकसित हुन सकेन । अर्कातिर पाकिस्तानमा ऊर्जाको दरहरूले उद्योगमा धेरै नकारात्मक असर पार्‍यो । यही कारण संसारसँग प्रतिस्पर्धा गर्न समस्या भयो ।’

गारमेन्ट्स निर्यातमा पाकिस्तान

पछिल्ला दुई दशकमा बंगलादेशले जुन क्षेत्रमा प्रगति गरेर सबैलाई चकित पारेको थियो, त्यो हो गारमेन्ट्स उद्योग । बंगलादेशले गत वर्ष संसारमा ४२ अर्ब डलरको गारमेन्ट्स निर्यात गर्‍यो । यसको तुलनामा पाकिस्तानको निर्यात १० अर्ब डलरको रह्यो ।

गारमेन्ट्स क्षेत्रमा बंगलादेश संसारमा चीनपछि ठूलो देश हो ।

शिक्षक अदिलका अनुसार, गारमेन्ट्स क्षेत्रमा बंगलादेशमा साढे ३ अर्ब डलर लगानी भएको छ ।

संसारका अन्य देशसँगै पाकिस्तानबाट समेत बंगलादेशमा लगानी भएको छ । पाकिस्तानको पञ्जाब प्रान्तका एक गारमेन्ट्स व्यापारी फर्रुख इकबालको पनि बंगलादेशमा काम छ र उनको एक अफिस त्यहाँ क्रियाशील छ ।

आफ्नो अनुभव सुनाउँदै उनले भने, ‘सबैभन्दा ठूलो कारण बंगलादेशमा शान्ति सुरक्षाको स्थिति राम्रो छ । त्यहाँ कसैलाई पनि पेस्तोलको लाइसेन्स दिइँदैन । अर्को, त्यहाँ सहनशीलता धेरै छ । कुनै विदेशी लगानीकर्ता आएमा त्यसको निकै ध्यान दिइन्छ ।’

उनले आफ्नो अनुभवका आधारमा भने, ‘त्यहाँ श्रमिक निकै सस्तो पाइन्छ । र, क्वालिटी अफ प्रोडक्ट राम्रो हुन्छ । ग्यास र बिजुलीको उपलब्धता निर्वाध र सस्तो छ ।’

पाकिस्तानको गारमेन्ट्स क्षेत्रको निर्यातकहरूको संगठनका पूर्वअध्यक्ष एजाज खोखरको भनाइमा आफ्नो प्रोडक्ट लाइनका कारण बंगलादेशको गारमेन्ट्स क्षेत्र यति अघि गएको हो ।

‘उनीहरू यस क्षेत्रमा धेरैभन्दा धेरै सामान बनाइरहेका छन् । हामी अहिलेसम्म केवल चार-पाँच प्रोडक्ट मात्र निर्यात गर्न सकिरहेका छौँ,' उनले भने ।

उनका अनुसार, पाकिस्तानमा सर्ट विशेष गरी लेडिज सर्ट धेरै कम बन्छ । बंगलादेश लेडिज अन्डर गारमेन्ट्समा धेरै अगाडि गइसकेको छ ।

उनले भने, ‘सबैभन्दा धेरै अन्तर बंगलादेशको जनशक्तिका कारण भएको हो । बंगलादेशमा गारमेन्ट क्षेत्रमा ८० प्रतिशत महिला काम गर्छन् । पुरुष त २० प्रतिशत मात्रै छन् ।’

उनका अनुसार, महिलाहरू ८ घण्टाको सिफ्टमा ७ घण्टा काम गर्छन् तर पुरुषमा यो दर ५ देखि ६ घण्टाको बीचमा छ ।

पाकिस्तानमा गारमेन्टमा काम गर्ने जनशक्तिमा महिला १० प्रतिशत मात्रै रहेको उनी बताउँछन् । ‘यसबाहेक बंगलादेशमा ठूला कारखानाको संख्या धेरै छ । यो ३० देखि ४० प्रतिशतको बीचमा छ । तर, पाकिस्तामा यस्तो संख्या केवल ७ प्रतिशत मात्र छ,’ उनले भने । (बीबीसी हिन्दीबाट तनविर मलिकको लेखको भावानुवाद)

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ ६, २०८० ०६:३०