भारत र चीनकाे परेडस्थल बनेको माल्दिभ्सकाे रामकहानी

A+ A A-

दक्षिण एसियामा भूगोलको हिसाबले सबैभन्दा कम क्षेत्रफल, सबैभन्दा कम जनसंख्या, चारैतिर समुद्रले घेरिएको र छिरोल्लिएका स–साना टापुमा बसेको मानव बसोबास, समुद्री सतहदेखि औसतमा डेढ मिटरदेखि सात–आठ फिटको उचाइमा रहेको एउटा देश माल्दिभ्स । जो जलवायु परिवर्तनको असरले सबैभन्दा पीडामा छ । भौगोलिक र सामरिक दृष्टिले हिन्द महासागरको बीचमा रहेको यो देश शक्ति राष्ट्रहरूका लागि महत्त्वपूर्ण परेडस्थलको रूपमा विकसित हुँदै गएको छ ।

माल्दिभ्सको मतलब हुन्छ– टापुहरूको माला । कुनै समय यहाँ हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको बसोबास थियो । बाह्रौँ शताब्दीमा यो टापुमा मुसलमानहरूको प्रवेश भयो । अहिले सुन्नी मुसलमान बहुल यो देशमा ९७ प्रतिशत मुसलमानहरूको बसोबास छ । प्रतिव्यक्ति आयका हिसाबले माल्दिभ्स दक्षिण एसियाको अग्रणी देश मानिन्छ । झण्डै १ हजार १ सय ९२ वटा टापुहरू रहेको यो देशमा २०० जति टापुमा मात्र मानव बसोबास रहेको छ ।

भारतीय मुख्य भूमिदेखि औसत १ हजार २ सय किलोमिटरको दूरीमा रहेको माल्दिभ्समा पहाडहरू छैनन् । खनिजहरू छैनन् । न त उद्योगधन्दाहरू नै छन् । यहाँ धेरै कुराहरू बाहिरबाट आयात हुन्छ । पर्यटन र मत्स्यपालन माल्दिभ्सको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हो । कतिपय शक्तिशाली देशहरू हिन्द महासागरमा आफ्नो पकड बलियो बनाउन माल्दिभ्सलाई आफ्नो प्रभावमा पार्न दत्तचित्त भएर लागेका छन् ।

इतिहासमा माल्दिभ्स

कुनै कालखण्डमा यो अरब, अफ्रिकी र एसियाली व्यापारीहरूका लागि चौराहा थियो । बस स्टपजस्तै थियो । जहाजहरू माल्दिभ्समा आएर बिसाउँथे । यहाँको समुद्रमा टुना माछाहरू पाइन्छन् । सिपी मोती र माछाको कारोबार राम्रो थियो । यहाँ १२औँ शताब्दीमा शक्तिशाली सुल्तानहरूको उदय भयो । त्यतिबेलै हो यो टापुमा मुस्लिम प्रभाव बढेको । आधिकारिक रूपमा माल्दिभ्स मुस्लिम राष्ट्र बन्यो । १६औँ शताब्दीमा केही पोर्तगाली आए र यहाँ कब्जा जमाए । १७औँ शताब्दीको मध्यमा डचहरू आए । केही दशक डचहरूले आफ्नो प्रभाव जमाए । डचहरूलाई पनि विस्थापित गर्दै १९औँ शताब्दीमा यहाँ ब्रिटिसहरूले आफ्नो शासन जमाए ।

माल्दिभ्स सन् १९६५ मा बेलायतबाट स्वतन्त्र भयो । बेलायतबाट स्वतन्त्र भएको तीन वर्षपछि सन् १९६८ मा राजतन्त्र फ्याँकेर माल्दिभ्स गणतन्त्रात्मक देश बन्यो ।

इब्राहिम नासिद गणतन्त्र माल्दिभ्सको पहिलो शासक बने । उनको शैली तानाशाहको जस्तो थियो । सन् १९७० मा नासिर र अन्य राजनीतिक समूहहरूबीच तीव्र ध्रुवीकरण भयो । यसैबीच सन् १९७५ मा अहमद जाकी माल्दिभ्सका नयाँ शासक चुनिए । सन् १९७८ मा आन्तरिक कलहका बीच इब्राहिम नासिर भागेर सिंगापुर गए ।

माल्दिभ्समा पहिलोपटक सन् १९७७ मा जनगणना भएको हो । त्यतिबेला माल्दिभ्सको जनसंख्या १ लाख ४२ हजार ८ सय ३२ थियो । सन् १९७८ मा मैमुन अब्दुल गैयुम माल्दिभ्सका राष्ट्रपति बने । उनले ३० वर्षसम्म शासन गरे । उनलाई अपदस्थ गर्न माल्दिभ्समा पटकपटक प्रयासहरू भए । नासिर समर्थकहरूले सत्ता उल्ट्याउने प्रयासहरू गरिरहे ।

छिमेककै भारत चीनले आफूलाई घेराबन्दी गरेको अर्थमा बुझ्दै छ । भारतको दक्षिण एसियामा सीमा नमिचिएको र विवाद नभएको कुनै देश छैन । जसले गर्दा दक्षिण एसियाका देशहरू भारतलाई सहयोगीभन्दा बढी विस्तारवादी देशको रूपमा बुझ्दछन् ।

सबैभन्दा ठूलो प्रयास सन् १९८८ मा भएको थियो । श्रीलंकाली तमिल टाइगर इलम (लिट्टे) का २ सय विद्रोही सैनिक बोलाएर कारोबारी इब्राहिम लुत्फीले मालेमा आक्रमण गरे । एयरपोर्ट सिज गरे । राष्ट्रपति गैयुम सेफ हाउसमा लुकेर ज्यान जोगाए । उनले भारतमा आफूमाथि आक्रमण भएको खबर पुर्‍याउन सफल भए । भारतले केही सैनिक पठाएर मालेको विद्रोहलाई दबाउन सफल भयो । राष्ट्रपति मैमुन अब्दुल गैयुम सत्ताच्यूत हुनबाट जोगिए ।

सन् २००३ मा मोहम्मद नासिदले माल्दिभियन डेमोक्रेटिक पार्टी खोले ।

२००४ मा आएको सुनामीले माल्दिभ्समा ठूलो विध्वंस मच्चायो । सन् २००८ मा नयाँ संविधान निर्माण भयो । पहिलोपटक राष्ट्रपतिका लागि प्रत्यक्ष चुनाव भयो । राष्ट्रपति मैमुन मोहम्मद गैयुम, एमडीपीका उम्मेदवार मोहम्मद नासिदसँग पराजित भए । उपराष्ट्रपति मोहम्मद हमिस हसन राष्ट्रपति बनाइए । नासिदलाई गिरफ्तार गरियो । आतंककारीको रूपमा उनलाई १३ वर्षे जेल सजाय भयो । सन् २०१३ को चुनावमा अब्दुल्ला यामिनले राष्ट्रपतिको चुनाव जिते ।

सन २०१८ को चुनावमा इब्राहिम मोहम्मद सोलेह नयाँ राष्ट्रपति चुनिए । सन् २०२३ को चुनावमा मोहम्मद मुइज्जु आठौँ राष्ट्रपतिको रूपमा विजयी भए ।

माल्दिभ्सको चुनाव

माल्दिभ्समा राष्ट्रपति पदको आठौँ कार्यकालका लागि २०२३ सेप्टेम्बरमा चुनाव भयो । माल्दिभ्सका जनताले भारत र चीनबीच कसलाई रोज्छन् भन्ने जनमतसंग्रहकै रूपमा यो चुनावलाई हेरिएको थियो । चुनावी प्रतिस्पर्धामा दुई जना उम्मेदवार थिए । एक जना भारतका कट्टर समर्थक थिए भने अर्का चीनका । इब्राहिम सोलेह पिपल नेसनल कंग्रेसका उम्मेदवार र मोहम्मद मुइज्जु प्रोग्रेसिभ पार्टी अफ माल्दिभ्स (पीपीएम)का उम्मेदवार । इब्राहिम मोहम्मद सोलेह २०१८ देखि २०२३ सम्म माल्दिभ्सका सातौँ राष्ट्रपति थिए । उनको कार्यकालमा यामिनले चीनसँग राखेको निकट सम्बन्ध लत्याएर इन्डिया फस्ट नीतिलाई प्राथमिकता दिइयो ।

यो चुनाव यी दुई उम्मेदवारलाई जति चासो थियो, त्यसभन्दा कम चासो भारत र चीनलाई पनि थिएन । पहिलो चरणको निर्वाचनमा कसैले पनि बहुमत पुर्‍याउन सकेनन् । दोस्रो चरणको चुनावमा मुइज्जु ५ सय ४५ मत पाएर विजयी भए । अब्राहिम मोहम्मद सोलेहलाई मुइज्जुले १८ हजारभन्दा बढी मतले पछि पारेका थिए । सोलेहको ४ सय ६५ मात्रै मत आयो । बाहिरबाट हेर्दा मुइज्जुले चुनाव जिते, सोलेहले चुनाव हारे । यो चुनावको परिणामले हिन्द महासागर द्वीपमा कसको प्रभाव बढ्दै छ भन्ने निर्धारण गर्ने भएकाले पनि भारत र चीन दुवै देश नतिजा आफ्नो पक्षमा पार्न जोडतोडले लागेका थिए । कूटनीतिक वृत्तबाट नियाल्दा चीनले चुनाव जित्यो र भारत पराजित भयो । धेरैले भारतको छिमेकी देशलाई हेर्ने कूटनीतिको हारको रूपमा यो चुनावलाई हेरेको देखियो ।

को हुन् मुइज्जु ?

४५ वर्षीय मुइज्जु १२ वर्षअघि मात्रै राजनीतिमा प्रवेश गरेका थिए । उनी राजनीतिमा प्रवेश गरेको छोटो अवधिमै माल्दिभ्सका राष्ट्रपति बन्न सफल भए । उनका राजनीतिक गुरु थिए अब्दुल्ला यामिन जो २०१३ देखि २०१८ सम्म माल्दिभ्सका राष्ट्रपति थिए । यामिन चीन समर्थक थिए । उनले चीनसँग फ्रि ट्रेड (मुक्त व्यापार) सम्झौता गरेका थिए । चीनको महत्त्वाकांक्षी परियोजना बीआरआईमा माल्दिभ्सलाई सहभागी गराउने निर्णय उनकै थियो ।

सन् २०१८ सालमा हुलहुले टापुमा अवस्थित भेलेना विमानस्थलदेखि राजधानी माले जोड्ने २.१ किलोमिटर लामो चार लेनको सिमानाले पुल (जुन चिनियाँ अनुदान सहयोगमा बनेको थियो) यामिनकै पालामा कार्यान्वयनमा आएको हो । अब्दुल यामिनकै पालामा चीनले माल्दिभ्सको एउटा टापुलाई ५० लाख डलरमा पचास वर्षका लागि लिजमा लिएको छ । यामिनको कार्यकालमा माल्दिभ्सले चीनसँग निकटको सम्बन्ध राखेको थियो ।

अब्दुल्ला यामिनलाई मानवअधिकारको उल्लंघन र आर्थिक भ्रष्टाचारको मुद्दा पर्‍यो । सर्वोच्च अदालतले उनीमाथि लगाइएको भ्रष्टाचार आरोपलाई सदर गर्‍यो । अब्दुल्ला यामिनलाई अदालतले जेल सजाय सुनायो । यामिन उम्मेदवार बन्न नपाउने भए । यामिनले आफ्नो समर्थन मुइज्जुलाई दिए । अब्दुला यामिन भ्रष्टाचार आरोपमा जेल परेपछि मुइज्जुले पार्टी नेतृत्वको मौका पाएका हुन् ।

मोहम्मद मुइज्जु खासमा सिभिल इन्जिनियर हुन् । अब्दुल्ला यामिनको कार्यकालमा उनी हाउजिङमन्त्री थिए । राष्ट्रपति चुनाव लड्नुअघि उनी मालेका मेयर थिए । उनले बेलायतबाट स्ट्रक्चरल इन्जिनियरिङमा डिग्री र लिड्स विश्वविद्यालयबाट सिभिल इन्जिनियरिङमा पीएचडी गरेका छन् । उनले निर्वाचनमा उम्मेदवारी दिएलगत्तै इन्डिया आउटको माग उठाएका थिए । निर्वाचन अवधिमा भएका चुनाव प्रचारप्रसारका क्रममा 'कार र मोटरसाइकलमा इन्डिया आउट', 'भारतीय सैनिक फिर्ता लैजा'जस्ता नारा लेखिएका ब्यानर टाँगिएका थिए । उनले चुनावी सभाहरूमा आफूले चुनाव जिते भारतीय सैनिक फिर्ता पठाउने वचन दिएका थिए ।

भारतले सन् २०१० र २०११ मा माल्दिभ्सलाई दुईवटा हेलिकोप्टर दिएको थियो । सन् २०२० मा सानो डार्नियर एयरक्राफ्ट विमान दिएको थियो । विमानको प्राविधिक रेखदेख र उडानको नाममा भारतीय प्राविधिकहरू माल्दिभ्समै रहन्थे । सन् २०२१ मा माल्दिभ्सको सेनाले एउटा रिपोर्ट सार्वजनिक गर्‍यो । हेलिकोप्टर र विमान सञ्चालनका नाममा माल्दिभ्समा ७५ जना भारतीय सैनिक तैनाथ छन् । यो समाचार सार्वजनिक हुनासाथ माल्दिभ्सको राजनीतिमा तरङ्ग उत्पन्न भयो । विपक्षीले यही विषयलाई चुनावी मुद्दा बनाए । मोहम्मद मुइज्युले चुनावी सभामा भारतीय सैनिकको उपस्थिति माल्दिभ्सको सम्प्रभूताको खिलाफ हो भन्ने मुद्दालाई जोडतोडले उठाए ।

भारतले चीनले माल्दिभ्सलाई ऋणको जालमा फसाएको जतिसुकै आरोप लगाए पनि चिनियाँ साथ सहयोगबाटै माल्दिभ्स दक्षिण एसियाको नयाँ सिंगापुर बन्ने दिशामा अघि बढेको कुरा घामजत्तिकै छर्लङ्ग छ ।

मुइज्जुले आठौँ राष्ट्रपतिको रूपमा शपथ लिए । रिपब्लिक स्क्वायरमा रहेको पिपल्स मजलिस भवनमा भएको शपथग्रहण कार्यक्रममा मुइज्जुकी श्रीमती सजिदा मोहम्मद, प्रधानन्यायाधीश मुथासिन अदनान, पूर्वराष्ट्रपतिहरू तथा राजनीतिक दलका शीर्ष नेताहरूको उपस्थिति थियो । हजारभन्दा बढी माल्दिभियन सर्वसाधारणको उपस्थिति रहेको उक्त शपथग्रहण कार्यक्रममा श्रीलंकाका राष्ट्रपति, बंगलादेशका एक मन्त्री, चिनियाँ राष्ट्रपतिका विशेष दूत शेन यिकिन, यूएईका एक मन्त्रीको उपस्थिति थियो । भारतबाट केन्द्रीय वित्तमन्त्री किरण रिरिजू उपस्थित थिए । सन् २०१८ मा जब भारत पक्षधर इब्राहिम सोनी राष्ट्रपति पदमा निर्वाचित भएका थिए, त्यतिबेला स्वयम् भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी शपथग्रहण कार्यक्रममा उपस्थित थिए ।

मोहम्मद मुइज्जुले शपथ खानेबित्तिकै आधिकारिक रूपमा भारतलाई आफ्ना सैनिक फिर्ता लैजान भने । १८ नोभेम्बरमा राष्ट्रपति मुइज्जुले भारतीय मन्त्रीलाई औपचारिक भेटमा यो कुराको जानकारी गराएका थिए ।

मुइज्जुले भनेका थिए, 'मैले आफू निर्वाचित भए देशबाट भारतीय सैनिकलाई फिर्ता पठाउँछु भनेर प्रतिबद्धता जनाएको थिएँ । म जनताको त्यही म्यान्डेट लिएर निर्वाचित भएको हुँ । जनता माल्दिभ्सबाट भारतले आफ्ना सैनिक फिर्ता लैजाओस् भन्ने चाहन्छन् ।'

मुइज्जुको स्पष्ट आह्वानपछि भारतले आफूहरू माल्दिभ्ससँग हरेक विषयमा कुरा गर्न तयार भएको प्रतिक्रिया दिएको छ ।

दक्षिण एसियाका कतिपय देशहरूमा जस्तै प्रधानमन्त्री या राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भएपछि आफ्नो पहिलो विदेश यात्राको रूपमा भारतको यात्रा गर्ने आमचलन छ । माल्दिभ्समा यसअघिका सबै राष्ट्र प्रमुखले आफ्नो पहिलो विदेशयात्रा भारतबाट थालनी गरेका थिए । मोहम्मद मुइज्जुले यो परम्परालाई ब्रेक गर्दै आफ्नो पहिलो यात्रा टर्कीबाट गरे । उनले भारतविरोधी आफ्नो छविलाई अझ मजबुत बनाए ।

सानो देश, ठूलो महत्त्व

अफ्रिका, मध्यपूर्व, दक्षिण एसिया, थाइल्यान्डसम्मको ठूलो स्पेस ओगटेको छ हिन्द महासागरले । कैयौँ तटीय देशहरूका लागि हिन्द महासागर सुरक्षाको दृष्टिले निकै संवेदनशील छ । भारतको सन्दर्भमा कुरा गर्दा उसको ठूलो क्षेत्रफल हिन्द महासागरको किनारामा जोडिएको छ । केही वर्षपहिले भारतको मुम्बईमा आतंकवादी हमला भएको थियो । आतंकवादीहरूले हिन्द महासागरमा माछा मारिरहेका भारतीय माझीलाई बन्धक बनाएर मुम्बईसम्म आउन तिनीहरूकै डुंगा प्रयोग गरेका थिए ।

हिन्द महासागरले अफ्रिका, एसियादेखि अस्ट्रेलियासम्मको भूगोललाई जोडेको छ । सबैभन्दा पहिले यो रुट पोर्चुगिजहरूले पत्ता लगाएका थिए । हिन्द महासागरले फरक देश, फरक भूगोल र फरक संस्कृतिलाई जोडेको छ । एक ठाउँको अनुभव अर्को ठाउँमा, एक ठाउँको संस्कृति, खेती प्रणाली अर्को ठाउँमा विस्तार गर्न यो रुटले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । भारतले मसला सप्लाई गर्दा यही बाटोबाट, चीनले पनि यही बाटोबाट कागज, बारुद र सिल्क सप्लाई गर्‍यो । अफ्रिकाबाट सुन, सिसा, मदिरा, दासहरू आए । यही मार्गबाट युरोपेलीहरू एसिया र अफ्रिकामा छिरे र ती क्षेत्रलाई आफ्नो उपनिवेश बनाए ।

हिजो एसियाली देशहरू कमजोर थिए । उनीहरूबीच आपसी सम्बन्ध र एकता थिएन । युरोपेलीहरूले यसको भरपूर फाइदा उठाए । एसियालीहरूलाई 'फुटाऊ र राज गर' भन्ने उद्देश्यसहित लामो समयसम्म कब्जा जमाएर यहाँको साधन स्रोतको सक्दो दोहन गरे । आज समय र परिस्थिति फेरिएको छ । एसियाका कैयौँ देशहरूले समृद्धिको शिखर छोएका छन् । चीन र भारत एसियाका मात्रै नभएर विश्वकै महत्त्वपूर्ण शक्तिका रूपमा उदाउँदै छन र उनीहरू विश्व महाशक्ति बन्ने दिशामा उद्यत् छन् ।

चीन र भारतजस्ता शक्तिशाली देशहरूसँग नेपालको भूगोल जोडिएको छ । दक्षिण एसियामा यी दुई देशहरूले आ–आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्न निकै कसरत गरिरहेका छन् । चीन र भारतको सोच, चिन्तन र कार्यशैलीमा अधिक भिन्नता पाइन्छ ।

चीन आफूलाई विश्वशक्ति बनाउने दिशामा निरन्तर अघि बढिरहेको छ । आफूलाई उदाउँदो शक्तिको रूपमा व्याख्या गर्न रुचाउने भारत भने दक्षिण एसियालाई आफ्नो प्रभाव क्षेत्र मान्दछ । भारतले छिमेकी देशका सानातिना आन्तरिक मामिलामा राजनीतिक हस्तक्षेप गरेर आफ्नो संकीर्णता देखाइरहँदा कतै उसले आफ्नो मुख्य लक्ष्य नै त बिर्सिरहेको छैन ?

दुवै देशहरू आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव विस्तारका लागि निरन्तर सक्रिय छन् । भारत र चीनमा को शक्तिशाली छ ? कसको प्रभाव बढी छ ? विश्वले उनीहरूलाई कसरी हेर्दै छन् ? हालैका दिनमा विश्वशक्ति अमेरिकाले भारतसँग निकट सम्बन्ध बनाएर चीनलाई घेर्ने नीति अवलम्बन गरेको देखिन्छ । आफ्नो लडाइँ एक दिन चीनसँग अवश्यम्भावी छ भन्ने कुरा अमेरिकाले राम्ररी बुझेको छ ।

भारत र अमेरिका बढी नजिकिएका थिएनन् भने सम्भवतः चीन यति छिटो हतारिने थिएन होला । पछिल्लो समय अमेरिकाले भारतलाई बढी नै उछालेको हो । अमेरिकाले भारतलाई हिन्द महासागरको यो नाका, यो चोक, यो बजार भन्ने भाष्य भारतले बुझ्ने भाषामा सम्झाइदिएको छ । यही कारण भारत हिन्द महासागरमा पहिलेको भन्दा बढी चनाखो भएको छ र बढी नै दिलचस्पी राख्दै छ ।

माल्दिभ्स अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमार्ग हो । युरोपदेखि सुदूरपूर्वी एसियामा हुने व्यापारको ठूलो हिस्सा यसै मार्गबाट हुन्छ । विश्वको एउटा छेउबाट अर्को छेउमा त्यो पनि समुद्री मार्गबाट सामान ढुवानी गर्नुका अनेक जोखिम र समस्या हुन्छन् । सबैभन्दा ठूलो चुनौती त सामुद्रिक डकैती हो । आतंककारीको हमला, इन्धनको समस्या थप कारण हुन्छन् । त्यसैले हरेक देशले व्यापारलाई कसरी कम जोखिमयुक्त बनाउन सकिन्छ, कसरी सहज र सुरक्षित तरिकाले गन्तव्यमा पुर्‍याउन सकिन्छ भनेर अनेक सोच र जुक्ति प्रयोग गर्छन् । चीनले आफ्नो व्यापारलाई प्रभावकारी बनाउन वन बेल्ट वन रोडको अवधारणा अघि बढाएको छ । त्यस्तै, हिन्द महासागरमा स्ट्रिङ अफ पर्ल्स योजनाअनुसार तटीय देशहरूमा बन्दरगाह बनाउन ठूलो लगानी गर्दै छ । चीनले व्यापारिक मार्गको सुरक्षा र सुनिश्चितताका लागि बर्सेनि लगानी बढाइरहेको देखिन्छ । चीन र युरोपबीच हुने व्यापारको प्रमुख मार्ग हो हिन्द महासागर । चीनको पुरानो व्यापारिक मार्ग । विश्व व्यापारको एक मात्र भरपर्दो पुरानो बाटो हो यो ।

आजको विश्वमा हरेक देशहरूको जो–जससँग, जुनसुकै खालको सम्बन्ध भए पनि त्यो व्यापारको आधारमा बनेको सम्बन्ध हो । व्यापार हुँदैनथ्यो भने कसैलाई कसैसँग मतलब हुने थिएन । समुद्रभित्र पनि पहाड छन् । मैदान र उपत्यका छन् । धारिला नदीहरू छन् । खोँच छन् । पानीभित्र हिँड्ने जहाजलाई पनि सुरक्षित बाटो चाहिन्छ ।

हिन्द महासागरमा माल्दिभ्सको महत्त्व हुनुका पछाडि अनेक कारण छन् । यो मुलुक हिन्द महासागरको बीचमा अवस्थित छ । यो हिन्द महासागरको चौराहाको रूपमा चिनिन्छ । माल्दिभ्समा जुन सामुद्रिक पास छन्, ती गह्रौँ पानीजहाजहरू आवातजावत गर्न सहज र सुरक्षित छन् । जहाजहरूका लागि फ्युल सेन्टर हो ।

विश्व महाशक्ति बन्ने दिशामा अघि बढेको चीनलाई कुनै शक्तिले चाहेर पनि रोक्न सक्ने स्थिति अब छैन । भारतका लागि श्रीलंका र माल्दिभ्सले विशेष महत्त्व राख्छन्, सुरक्षाका लागि र आयातनिर्यातका लागि पनि । हिन्द महासागरमा वर्चस्व बनाउने मामिलामा चीनले भारतलाई उछिनिसकेको छ ।

माल्दिभ्सदेखि ११७३ किलोमिटरको दूरीमा दियागोगार्सिया टापु छ । यो टापु अमेरिकाले बेलायतसँग शीतयुद्धकालमा लिजमा लिएको थियो । अमेरिका यही टापुबाट व्यापारिक मार्गको निगरानी गर्थ्यो । आफ्ना मालवाहक जहाजको निगरानी गर्थ्यो । सामुद्रिक डकैतीलाई निगरानी गर्थ्यो । भारत, चीन र अन्य देशहरूमा निगरानी गर्थ्यो । अमेरिकाले जस्तै बेलायत र फ्रान्सले समेत हिन्द महासागरमा आ–आफ्ना सैन्य बेस राखेका थिए ।

अमेरिकाको सबैभन्दा ठूलो हतियार भनेको नाकाबन्दी हो । आफ्नो विरोधी देशमा हवाई र सामुद्रिक मार्गबाट नाकाबन्दी गरेर त्यहाँको सामान बाहिर आउन नदिने । बाहिरबाट सामान भित्रिन नदिने । अमेरिकाले आफ्ना विरोधी राष्ट्रहरूमा अनेकपटक व्यापारिक नाकाबन्दी गरेर आफ्ना सर्त लाद्न सफल भएका थुप्रै इतिहास छन् ।

आज चीन विश्वको सबैभन्दा ठूलो औद्योगिक उत्पादक देश हो । उसका उत्पादनहरूले आजको दिनमा विश्वबजार कब्जा गरेका छन् । चीन आफ्नो व्यापारिक अवरोधहरू पन्छाएर विश्वको वल्लो छेउदेखि पल्लो छेउसम्म सामुद्रिक मार्गबाट पुग्न चाहन्छ । म्यानमार, बंगलादेशहुँदै श्रीलंका, माल्दिभ्सहुँदै पाकिस्तानसम्म जोड्ने सामुद्रिक रुट निर्माणमा चीन लागिपरेको छ र सफलतासमेत पाएको छ । विश्व राजनीतिमा चीनको उदय भइसकेको अवस्था हो । कतिपय ठाउँमा चीनले निर्णायक क्षमता राख्दछ । कतिपय ठाउँमा आफ्नो असहमति राख्ने हैसियत बनाइसकेको छ । विश्वभर देखिने र महसुस गरिने गरी चीन अघि बढेको छ ।

दक्षिण एसियालाई भारतले आफ्नो प्रभाव क्षेत्र ठान्दै गर्दा नेपाल, माल्दिभ्स, पाकिस्तान, श्रीलंका, म्यानमार, अफगानिस्तानमा चीनले ठूलो लगानी गरेको छ । श्रीलंकाको हब्बनटोटा बन्दरगाह र पाकिस्तानको ग्वादर बन्दरगाहमा चीनले लगानी गरेको छ । त्यस्तै बन्दरगाह माल्दिभ्समा पनि बनाउन चाहन्छ चीन ।

छिमेककै भारत चीनले आफूलाई घेराबन्दी गरेको अर्थमा बुझ्दै छ । भारतको दक्षिण एसियामा सीमा नमिचिएको र विवाद नभएको कुनै देश छैन । जसले गर्दा दक्षिण एसियाका देशहरू भारतलाई सहयोगीभन्दा बढी विस्तारवादी देशको रूपमा बुझ्दछन् । दक्षिण एसियाका देशहरू आफूलाई सबैभन्दा धेरै सुरक्षा थ्रेट कसैबाट महसुस गर्छन् भने त्यो भारतबाटै गर्दछन् ।

चीनको दक्षिण एसिया नीतिकै कारण दक्षिण एसियाको भूराजनीतिमा पहिलेजस्तो जटिलता रहेन । दक्षिण एसियाली देशहरू विगतमा भन्दा प्रस्ट र निर्भिकतापूर्वक आफ्ना कुरा राख्न सक्ने भएका छन् । भारत माल्दिभ्समा मात्र होइन, आफ्नो छिमेकका कुनै देशमा कसैको पहुँच र दबदबा होस् भन्ने चाहँदैन । चीन भारतका लागि प्रतिस्पर्धी हुन सक्ला, तर अरूका लागि सहयोगी साथी बनेको छ ।

दक्षिण एसियाका श्रीलंका, पाकिस्तान, माल्दिभ्समा चीनको लगानी बढ्दो क्रममा छ । माल्दिभ्समा चीनले भारतको तुलनामा कैयौँ गुणा बढी लगानी गरेको छ । भारतले चीनले माल्दिभ्सलाई ऋणको जालमा फसाएको जतिसुकै आरोप लगाए पनि चिनियाँ साथ सहयोगबाटै माल्दिभ्स दक्षिण एसियाको नयाँ सिंगापुर बन्ने दिशामा अघि बढेको कुरा घामजत्तिकै छर्लङ्ग छ ।

हिन्द महासागरको महत्त्व भारतले भन्दा चीनले राम्ररी बुझेको छ । विश्व महाशक्ति बन्ने दिशामा अघि बढेको चीनलाई कुनै शक्तिले चाहेर पनि रोक्न सक्ने स्थिति अब छैन । भारतका लागि श्रीलंका र माल्दिभ्सले विशेष महत्त्व राख्छन्, सुरक्षाका लागि र आयातनिर्यातका लागि पनि । हिन्द महासागरमा वर्चस्व बनाउने मामिलामा चीनले भारतलाई उछिनिसकेको छ ।

एक्काइसौँ शताब्दीको दक्षिण एसिया विज्ञान र प्रविधिले धेरै फेरिएको छ । शक्ति सन्तुलनका पुराना मूल्य र मान्यताहरू भत्किने र नयाँ–नयाँ मान्यताहरू बन्ने क्रम जारी छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, मंसिर २०, २०८० ०७:१५