फोक्सोको क्यान्सर : नेपालमा दुईतिहाइभन्दा बढी बिरामी चौथो स्टेजमा अस्पताल पुग्छन्

फोक्सोको क्यान्सर : नेपालमा दुईतिहाइभन्दा बढी बिरामी चौथो स्टेजमा अस्पताल पुग्छन्

A+ A A-

सल्यानका ६५ वर्षका पुरुषलाई तीन महिनाअगाडिदेखि बिसन्चो भइरहेको थियो । नजिकैको स्वास्थ्य चौकीमा गए । तर, स्वास्थ्यकर्मीले उनको रोग सामान्य नभएको भन्दै काठमाडौं जान सुझाए । आफन्तको सल्लाहमा उपचारका लागि काठमाडौं आए । अस्पताल पुग्दा उनको छाती घ्यारघ्यार बजेको बाहिरैसम्म सुनिन्थ्यो । श्वास फेर्न गाह्रो भइरहेको थियो । अक्सिजन लेभल कम भइरहेको थियो ।

चिकित्सकले सिटी स्क्यान गर्न लगाए । रिपोर्टमा फोक्सोको बीचमा मासु पलाएको देखियो । क्यान्सरको शंका गर्दै बायोप्सी गरियो । रिपोर्टमा उनलाई फोक्सोको क्यान्सर भएको पुष्टि भयो । उनी वर्षौंदेखि चुरोट सेवन गर्दै आइरहेका थिए । फोक्सोको क्यान्सरको प्रमुख कारण धूमपान भएको विभिन्न अध्ययनहरूले जनाएका छन् ।

फोक्सोको क्यान्सरको जोखिम निम्त्याउँदै प्रदूषण

विश्व अनुसन्धान कोषका अनुसार फोक्सोको क्यान्सर विश्वव्यापी रूपमा देखिने क्यान्सरमध्ये दोस्रो नम्बरमा पर्छ । यो पुरुषमा सबैभन्दा धेरै पुष्टि हुने रोग हो । कोषका अनुसार सन् २०२० मा फोक्सोको क्यान्सरका २२ लाखभन्दा बढी नयाँ बिरामीहरू पत्ता लागेका थिए ।

विश्वमा फोक्सोको क्यान्सर दोस्रो नम्बरमा रहे पनि नेपालमा भने यो पहिलो नम्बरमा रहेको क्यान्सर विशेषज्ञ डा. अरुण शाही बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘नेपालमा फोक्सोको क्यान्सर एक नम्बरमा देखिने गरेको छ । र, धेरै पुरुषमा देखिने गरेको छ ।’

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार विश्वभरको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने मृत्युको प्रमुख कारण फोक्सोको क्यान्सर रहेको छ । फोक्सोको क्यान्सरको ९० प्रतिशत कारण धूमपानलाई मान्ने गरिएको छ । र, यसको पहिचान धेरैजसो अन्तिम अवस्थामा मात्र हुने गरेको उल्लेख गरिएको छ । अन्तिम अवस्थामा पहिचान हुँदा उपचारको विकल्प सीमित हुने गरेको छ ।

चुरोटकाे लत छोड्‌न चाहनुहुन्छ ? वीर अस्पताल जानुहोस्, चुइङ्गम खानुहोस्

नेपालमा जनचेतनाको कमीले गर्दा धेरैजसो बिरामी तेस्रो र चौथो स्टेजमा मात्र उपचारका लागि अस्पताल पुग्ने गरेको छाती रोग विशेषज्ञ डा. राजु पंगेनी बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘यो रोगको सुरुवाती चरणमा पहिचान गर्न गाह्रो हुन्छ । जसले गर्दा बिरामी अन्तिम स्टेजमा उपचारका लागि पुग्ने गर्छन् । त्यसमा पनि फोक्सोको क्यान्सर धूमपान गर्ने व्यक्तिहरूमा धेरै देखिने गरेको छ ।’

पछिल्लो समय चुरोट सेवन नगर्नेको संख्या बढ्दै गए पनि अन्य विभिन्न कारणले फोक्सोको क्यान्सरको जोखिम बढ्दै गएको डा. शाहीको भनाइ छ ।

के हो फोक्सोको क्यान्सर ?

श्वास नली अथवा फोक्सोभित्र मासु पलाउने समस्यालाई फोक्सोको क्यान्सर भनिन्छ । शरीरका विभिन्न अंगमा हुने क्यान्सरजस्तै फोक्सोको क्यान्सर पनि समयमै उपचार गरिएन भने बिस्तारै बढ्दै जान्छ र मृत्युसमेत हुन्छ ।

निष्क्रिय धूमपानकर्तालाई उत्तिकै जोखिम

धूमपान भन्नाले पहिलो ‘फस्ट ह्यान्ड स्मोकिङ’ अर्थात् कसैले स्वयम् धूमपान गर्छ भने उसलाई क्यान्सरको जोखिम बढेर जान्छ । र, त्यस्ता व्यक्तिलाई फोक्सोको क्यान्सर हुन सक्ने सम्भावना बढी हुन्छ ।

तर, उनीहरूसँगै बस्ने तर धूमपान नगर्ने व्यक्तिहरू, जसलाई निष्क्रिय धूमपानकर्ता (सेकेन्ड ह्यान्ड स्मोकर) भन्ने गरिन्छ, उनीहरूमा पछि गएर फोक्सोको क्यान्सर हुने जोखिम नगर्नेको तुलनामा तीन गुणा बढी रहने डा. पंगेनी बताउँछन् ।

‘फस्ट ह्यान्ड स्मोकिङ’ र ‘सेकेन्ड ह्यान्ड स्मोकिङ’ दुवैले क्यान्सरको जोखिम बढाउँछन् । तर, क्यान्सर हुनका लागि छोटो समयसम्मभन्दा पनि लामो समयसम्म ‘एक्स्पोजर’ भएको हुनुपर्ने विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । जति लामोसम्म एक्स्पोजर भयो, त्यति धेरै क्यान्सर हुने जोखिम बढ्दै जान्छ । कसैले युवा अवस्थामै धूमपान गर्न सुरु गरेको छ भने त्यस्ता व्यक्तिलाई फोक्सोको क्यान्सर हुन सक्ने सम्भावना बढी हुन्छ ।

उक्त व्यक्तिको उमेर ढल्किँदै गर्दा धूमपानसँग धेरै ‘एक्स्पोजर’ भइसकेको हुन्छ । र, जति कम उमेरमा धूमपान सुरु गर्‍यो । त्यसको लत त्यति नै धेरै बस्दै जान्छ । र, पछि गएर क्यान्सर हुन सम्ने जोखिम पनि उति नै बढ्दै जाने गर्छ ।

सेकेन्ड ह्यान्ड स्मोकिङ अझै बढी घातक

चुरोट सेवनले कसरी हुन्छ क्यान्सर ?

धूमपान गर्दा एकपटकमा हजारभन्दा बढी रसायनहरू निस्कने गर्छन् । चुरोटमा पाइने निकोटिनले लत बसाउने काम गर्छ भने चुरोटमा पाइने रसायनहरू क्यान्सर बनाउन सक्ने जोखिमयुक्त हुन्छन् ।

निकोटिनले लत लगाउने हो । र, यसले मुटुमा, रक्त संचारलाई असर पुर्‍याउने गर्छ । तर, जति पनि क्यान्सरजन्य जोखिम हुन्छन्, सबै निकोटिनबाहेक अन्य खालका रसायनहरूले हुने हो । धूमपान गर्दा ती रसायनहरूले श्वास नलीमा गएर श्वास नलीको भित्री तहको छालाको स्वरुपलाई परिर्वतन गर्दै लैजान्छन् ।

त्यसरी छालाको स्वरुप परिवर्तन हुँदा छालामा हुने ‘डिफेन्स मेकानिज’लाई खराब गर्छ । श्वास नलीको भित्री छालामा स–साना रौँहरू हुन्छन् । र, ती रौँले खकारको माध्यबाट शरीरमा भएका विकारहरूलाई निकाल्ने काम गर्छन् ।

तर, चुरोट सेवनले छालाको स्वरुप परिवर्तन गर्छ । त्यसो हुँदा शरीरभित्रका विकारहरू निस्कन पाउँदैनन । र, त्यहीँ टाँसिन्छन् । त्यही छालामा विकारहरू टाँसिँदाटाँसिँदा क्यान्सर हुने हुन्छ । त्यसैले धूमपान गर्ने धेरै व्यक्तिहरूमा ठूलो श्वास नलीमा क्यान्सर हुने गर्छ ।

धूमपानजस्तै प्रदूषण पनि प्रमुख कारक

धूमपानजस्तै फोक्सोको क्यान्सरको प्रमुख कारण प्रदूषणलाई पनि मान्ने गरिएको छ । प्रदूषण भन्नेबित्तिकै धेरैले वातावरण बुझ्ने गर्छन् । तर, त्यो मात्र नभएर घरभित्रै पनि प्रदूषण हुने गर्छ ।

‘चुरोट सेवन गरेर मात्रै दम वा फोक्सोको क्यान्सर हुने भन्ने हुँदैन’

डा. पंगेनीका अनुसार ग्रामीण क्षेत्रमा दाउरा बाल्ने चलन छ । यसले गर्दा गृहिणी र बालबालिका घरभित्रको धुवाँमा ‘एक्स्पोजर’ भइरहेका हुन्छन् । यसले उनीहरू पनि फोक्सोको क्यान्सरको जोखिममा छन् ।

उनी भन्छन्, ‘बाह्य वायु प्रदूषण पनि फोक्सोका लागि अत्यन्तै हानिकारक मान्ने गरिएको छ । फोक्सोको क्यान्सर बनाउने अन्य कारण भए पनि संख्यात्मक रूपमा धुवाँजन्य पदार्थलाई प्रमुख कारक मानिदै आएको छ ।’ तर, यसमा वातावरणलाई दोष दिन नमिल्ने क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. अन्ध्या चापागाईं बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘फोक्सोको क्यान्सरको रिस्क फ्याक्टर चुरोट र सुर्ती हो । योबाहेक आगोबाट निस्कने धुवाँलाई मान्न सकिन्छ । तर, प्रदूषणका कारण फोक्सोको क्यान्सर हुन्छ भन्न उचित म ठान्दिनँ ।’

अकुपेसनल एक्स्पोजर

छाती रोग विशेषज्ञ डा. प्रज्वल श्रेष्ठका अनुसार फोक्सोको क्यान्सरको जोखिममा पेसागत (अकुपेसनल एक्स्पोजर) पनि हुन सक्छ । कोही विषादीजन्य ठाउँमा काम गर्छन् । सिमेन्ट फ्याक्ट्रीमा काम गर्ने, बालुवाको काम गर्ने, खनिज पदार्थ उत्खनन गर्ने, विभिन्न खालका रसायन ग्यासहरूमा काम गर्ने व्यक्तिहरूमा फोक्सोको क्यान्सर हुन सक्छ ।

यो विभिन्न अध्ययनहरूले पनि देखाएका छन् । र, केही व्यक्तिमा फोक्सोको क्यान्सर वंशाणुगत हुन सक्छ । बुवाआमा कसैलाई फोक्सोको क्यान्सर छ भने उनीहरूको बच्चामा पनि क्यान्सर हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

सुरुवाती अवस्थामा कुनै पनि लक्षण नै हुँदैन

डा. श्रेष्ठका अनुसार अधिकांश फोक्सोको क्यान्सर भएका व्यक्तिलाई अन्तिम अवस्थामा मात्र लक्षण देखिने गर्छ । एक सय जना फोक्सोको क्यान्सर भएका व्यक्तिमध्ये ५ प्रतिशतभन्दा कमलाई मात्र सुरुवाती अवस्थामा क्यान्सर पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

यो क्यान्सरमा धेरैजसोको सुरुवाती अवस्थामा कुनै पनि लक्षण नै हुँदैन । त्यसैले फोक्सोको क्यान्सर हुने जोखिम भएका व्यक्तिले नियमित जाँचहरू गर्नुपर्ने हुन्छ ।तर, क्यान्सरको आकार बढ्दै गएपछि कस्तो ठाउँमा छ । फोक्सोको भित्री भाग वा बाहिरी भाग, श्वास नलीको वरिवरि क्यान्सर छ, योअनुसार लक्षणहरू देखा पर्न सक्छन् ।

धूमपान गर्ने धेरैजसो व्यक्तिलाई क्यान्सर श्वास नलीको भित्री भागबाट सुरु हुने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा खोकी पहिलो लक्षणका रूपमा देखा पर्ने डा. पंगेनी बताउँछन् । त्यसपछि खकार आउन थाल्छ । र, बिस्तारै खकारमा रगत देखा पर्न थाल्छ ।

उनी भन्छन्, ‘क्यान्सर बढ्दै जान्छ । जसले गर्दा श्वास नली बन्द हुँदै जान्छ । र, श्वास फेर्न गाह्रो हुन्छ । श्वास फेर्दा छाती बज्न थाल्छ । कुनै व्यक्तिको श्वास नलीभन्दा बाहिर क्यान्सर छ भने फोक्सोको बाहिरी भागमा पानी जम्ने, छाती दुख्ने, श्वास फेर्न गाह्रो हुनेजस्ता लक्षणहरू देखा पर्न सक्छन् ।’

तर, कतिपयको फोक्सोकै क्यान्सर हो भनेर छुट्याउन नसक्ने लक्षणहरू पनि देखिन सक्छन् । जसमा तौल घट्दै जाने, खानामा रुचि नहुने, जिउ गलेको जस्तो अनुभव हुने, शरीरमा रगतको मात्रा कम हुँदै जाने हुन्छ ।

कसैमा क्यान्सर पूरै फैलिइसकेपछि मात्र पनि लक्षणहरू देखा पर्ने गर्छन् । फोक्सोमा क्यान्सर छ । तर, थाहा भएन भने त्यही क्यान्सर कलेजो, टाउको, स्नायु प्रणाली, नसा, हड्डीलगायत शरीरका विभिन्न अंगहरूमा फैलिएपछि मात्रै लक्षण देखिन थाल्छन् ।

फोक्सोको क्यान्सर टाउकोमा फैलिएको छ भने त्यस्ता व्यक्तिहरू बेहोस भएर अस्पताल पुग्ने गर्छन् । उनीहरूलाई छारे रोगजस्तै लक्षणहरू देखिन सक्छन् । शरीरको एक भाग प्यारालाइसिस भएर चिकित्सककहाँ पुग्ने गर्छन् ।

त्यस्तै, कलेजोमा फैलिएको अवस्थामा आँखा पहेँलो हुने हुन्छ । र, उनीहरूमा खानामा अरुचि हुने, पेट दुख्ने समस्या हुने गर्छ । त्यस कारण यो शरीरको कुन ठाउँमा फैलिएको छ । त्यहीअनुसारका लक्षणहरू देखिन्छ ।

डा. पंगेनी भन्छन्, ‘फोक्सोको क्यान्सर भेग खालका हुन्छन् ।’

धेरैजसो फोक्सोको क्यान्सर ५५ वर्षभन्दा माथिको उमेरका व्यक्तिहरूमा देखिने भएका कारण यो उमेर समूहका कोही व्यक्तिले धूमपान गर्छन् वा परिवारका कसैलाई क्यान्सर भएको छ भने त्यस्ता व्यक्तिको खकारमा रगतका छिटाहरू देखिने भयो भने तुरुन्तै परीक्षण गराइहाल्नुपर्छ ।

अन्तिम अवस्थामा मात्रै पत्ता लाग्छ

विदेशमा फोक्सोको क्यान्सर सुरुवाती अवस्थमा नै पत्ता लगाउन सक्ने प्रविधि छन् । कतिपय क्यान्सर अहिले रगत परीक्षण गरेर पनि गर्न सकिन्छ । तर, फोक्सोको क्यान्सरमा रगत जाँच गरेर वा पहिले नै कुनै परीक्षण गरेर उनीहरू जोखिममा छन्, छैनन् भनेर पत्ता लगाउन मिल्दैन ।

तर, भविष्यमा क्यान्सरको जोखिम कति छ भनेर पत्ता लगाउने कुनै पनि उपकरण वा परीक्षण छैन । त्यसैले ५५ वर्ष पुगेका, ३० वर्षभन्दा बढी धूमपान गरेका र परिवारमा क्यान्सर भइसकेको र क्यान्सर बनाउन सक्ने ठाउँमा काम गरिरहेका व्यक्तिलाई नियमित रूपमा सिटी स्क्यान गरेर छातीको जाँच गरेर सुरुवाती अवस्थामा क्यान्सर भए, नभएको पत्ता लगाउन सकिने डा. पंगेनीको भनाइ छ ।

यसका लागि जोखिममा रहेका व्यक्तिहरूले नियमित रूपमै जाँच गराउनुपर्छ । तर, नेपालमा यो त्यति धेरै सम्भव देखिँदैन । यो खर्चिलो पनि हुने गर्छ ।

डा. शाहीका अनुसार नेपालमा सुरुवाती अवस्था अर्थात् क्यान्सरको पहिलो चरण (स्टेज)मा अस्पताल पुगेर पत्ता लाग्ने बिरामीहरूको संख्या एकदमै कम छ ।

उनी भन्छन्, ‘यसरी पहिलो स्टेजमा पत्ता लाग्ने बिरामी ५ प्रतिशतभन्दा पनि कम छन् । अधिकांश बिरामी अस्पताल पुगेर जाँचबुझ गर्दासम्म क्यान्सर तेस्रो वा चौथो स्टेजमा फैलिइसकेको हुन्छ ।’

यस्तो अवस्थामा अस्पताल पुग्दा बिरामीलाई निको पार्ने गाह्रो हुन्छ । नेपालमा दुईतिहाइभन्दा बढी बिरामी चौथो स्टेजमा अस्पताल पुग्ने गर्छन् ।

धूमपान नगर्ने महिलामा पनि फोक्सोको क्यान्सर

डा. पंगेनीका अनुसार धूमपान नगर्ने महिलामा देखिने ‘एडिनोकार्सिनोमा’ क्यान्सर फोक्सोमा देखिने गर्छ । यो क्यान्सर अन्य क्यान्सरभन्दा अलि छिटो बढ्ने हुन्छ । र, यसको खाने औषधि हुन्छ ।

उनी भन्छन्, ‘त्यसैले सबैभन्दा पहिला कुन क्यान्सर हो, त्यो पत्ता लगाउनुपर्छ । धूमपानसँग सम्बन्धित हो वा होइन भनेर पत्ता लगाउन जरुरी हुन्छ । क्यान्सर भएपछि युवाहरूको तुलनामा दीर्घरोगी भएका वृद्धवृद्धाहरूलाई निको हुने सम्भावना कम हुने गर्छ ।’

त्यसैले क्यान्सर हुँदैमा यो बिरामी यति बाँच्छ भन्न नसकिए पनि चौथो स्टेजको क्यान्सर अवस्था हेरेर उनीहरूको उपचार गरिएन भने बाँच्ने सम्भावना ६ महिनादेखि २ वर्षसम्म मात्र हुने विभिन्न अध्ययनहरूले देखाएका छन् । त्यसैले क्यान्सरको प्रकार, उनीहरूको शारीरिक अवस्थालगायत विभिन्न कारणहरू हेरेर उपचार गर्नुपर्ने विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।

महिलाहरूमा बढ्दै

केही वर्षअगाडिको संसारभरको ‘ट्रेन्ड’ हेर्ने हो भने फोक्सोको क्यान्सर महिलामा भन्दा पुरुषमा धेरै देखिन्थ्यो । हुन त धूमपान दर महिलाको तुलनामा पुरुषमा बढी छ । नेपालमा पनि तथ्याङ्कले यही नै देखाउँछ । र, पुरुषमा फोक्सोको क्यान्सर देखिनुमा अनुवांशिक कारणहरू पनि छन् । पुरुषहरूमा केही म्युटेसनहरू अलि बढी हुने गरेको पाइन्छ । त्यसमा पनि पुरुषहरू जोखिम बढी भएका ठाउँमा काम गर्ने भएका कारण उनीहरूमा बढी देखिएको हो ।

तर, अहिले यो ‘ट्रेन्ड’ फेरिँदै गएको छ । धूमपान दर पुरुषहरूमा घट्दै जाँदा क्यान्सर पनि घट्दै गएको देखिएको छ । पछिल्लो तथ्याङ्क हेर्ने हो भने महिला र पुरुषमा धेरै फरक देखिँदैन । यसको कारण महिलाहरूमा अन्य जोखिमहरू बढ्दै गएको हुन सक्ने डा. शाही बताउँछन् ।

क्यान्सरको उपचार महँगो

डा. पंगेनीका अनुसार क्यान्सरको उपचार विधि एकदमै महँगो हुने गर्छ । पछिल्लो समय नयाँनयाँ औषधिको विकास हुँदै गइरहेको छ । तर, यस्ता औषधि निकै खर्चिला छन् । त्यसैले बिरामीको आर्थिक अवस्था कस्तो छ, यसले पनि धेरै फरक पार्छ ।

रोकथामका लागि के गर्ने ?

विज्ञहरूका अनुसार कुनै पनि रोगको व्यवस्थापन विधि भनेको रोग लाग्नै नदिनु हो । तर, फोक्सोको क्यान्सरको मूल कारण धूमपान भएकाले यसको प्रयोग नगर्नु नै उपयुक्त मानिन्छ ।

तथ्याङ्क हेर्ने हो भने नेपालमा फोक्सोको क्यान्सरबाट १२/१३ हजार जनाको मृत्यु हुने गरेको छ । चुरोटका कारणले फोक्सोको मात्र नभएर अन्य अंगको क्यान्सर पनि हुने गरेको पाइन्छ ।

नेपालमा हरेक वर्ष २५ देखि ३० हजार धूमपानजन्य पदार्थको सेवनले मृत्यु हुने गरेको छ । त्यस्तै, फोक्सोको क्यान्सर सकेसम्म पहिलो अवस्थामा पत्ता लगाउन सकियो भने यो पूर्ण रूपमा निको हुन सक्छ । जोखिम हुने व्यक्तिले परामर्श लिइरहनुपर्छ ।

डा. पंगेनीका अनुसार क्यान्सर भइसकेपछि त्यसको उपचार विधि एकदमै महँगो छ । यो नेपालमा मात्र नभएर संसारभर नै महँगो उपचार पद्धतिमा पर्छ ।

तर, नेपालमा अझ कतिपय बिरामी उपचार खर्च धान्नै नसक्ने अवस्थामा छन् । व्यक्ति स्वयम् र सरकारले पनि फोक्सोको क्यान्सरका लागि प्राथमिक विधिमा जानुपर्ने देखिन्छ ।

धूमपानलाई रोकथाम गर्नका लागि सरकारले चुरोट, खैनीमा केही हदसम्म कर बढाएको छ । तर, धूमपानजन्य पदार्थहरूलाई कसरी हुन्छ, कम गर्नतिर लाग्न सरकारले ध्यान दिन सकेको छैन ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन १६, २०८० ०६:५७