चीनसँग युद्ध हुने भयो भने भारतको कस्तो सहयोगी बन्छ अमेरिका ?

A+ A A-

गत महिना भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको अमेरिका यात्रालाई संसारका दुई सबैभन्दा ठूला लोकतन्त्रको भेटको रूपमा प्रचार गरियो । दुवै देशले आफूहरू विश्वकै नजिकका साझेदार रहेको खुसीखुसी घोषणा गरे । तर, उनीहरू कस्तो किसिमको साझेदार हुन्छन् ? कस्तो किसिमको साझेदारी गरिन सक्छ ?

अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले आफ्नो प्रशासनको केन्द्रीय सार ‘लोकतन्त्रको रक्षा’ भएको दाबी गरे । यो कुरा सराहनीय छ तर वासिङ्टनमा यसको ठीक उल्टो भएको थियो । अमेरिकी शासक जुन व्यक्तिको अगाडि उभिएका थिए, उसले भारतीय लोकतन्त्रलाई निकै व्यवस्थित तरिकाले कमजोर पारेको छ ।

दोस्तीको विषयमा अमेरिकाको रुचिलाई लिएर हामी अचम्मित हुन जरुरी छैन । अमेरिकी सरकारले जुन–जुन चमत्कारीहरूलाई साझेदारका रूपमा पालेपोसेको छ, यो सूचीमा इरानी शाह जनरलसहित पाकिस्तानका जनरल मोहम्मद जिया–उल–हक, अफगानी मुजाहिद्दीन, इराकका सद्दाम हुसेन, दक्षिणी भियतनाममा एकपछि अर्को गर्दै तानाशाह र चिलीका जनरल अगुस्तो पिनोसेलगायत छन् ।

अमेरिकी विदेश नीतिको केन्द्रीय सार अक्सर यस्तो हुन्छ- लोकतन्त्र संयुक्त राज्य अमेरिकाका लागि तर आफ्ना (अश्वेत) साथीका लागि तानाशाही ।

शंकै छैन, मिस्टर मोदी यी दुष्टहरूको सूचीमा छैनन् । भारत उनीभन्दा ठूलो हो । यसले उनलाई बिदा गर्नेछ । प्रश्नचाहिँ के हो भने, आखिर कहिले ? र, कुन मूल्यमा ?

भारतमा तानाशाही छैन तर यहाँ अहिले एक लोकतन्त्र पनि छैन । मोदीको शासन एक बहुसंख्यकपरस्त, हिन्दु श्रेष्ठताको नसामा डुबेको छ । यो चुनावी निरङ्कुशताको शासन हो, जसको पकड संसारकै विविधतायुक्त मुलुकमध्ये एकमा बलियोसँग पर्दै गएको छ ।

यसै कारण फेरि नजिकै आइसकेको चुनावी मौसम हाम्रो सबैभन्दा खतरनाक समय हुने गरेको छ । यो हत्याको मौसम हो । यो कुटीकुटी मारिदिने मौसम हो । यो लुकीलुकी धम्की दिने मौसम हो ।

अमेरिकी सरकारले जुन साझेदारलाई पालीपोसी बलियो बनाइरहेको छ, ऊ संसारको सबैभन्दा खतरनाक मानिसमध्ये एक हो– एक व्यक्तिका रूपमा खतरनाक होइन, बरु एक यस्तो मान्छेका रूपमा खतरनाक हो, जसले संसारको सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएको यो देशलाई एक विस्फोटक क्षेत्रमा परिणत गरिदिएको छ ।

त्यो प्रधानमन्त्रीले कस्तो किसिमको लोकतन्त्रमा विश्वास राख्छ, जसले करिबकरिब कहिल्यै पनि पत्रकार सम्मेलनको आयोजना गर्दैन ? मोदी जब वासिङ्टनमा थिए, त्यतिबेला एक पत्रकार सम्मेलनमा साक्षात्कार हुनका लागि मनाउन अमेरिकी सरकारको सबै बल लाग्यो । यति शक्तिशाली छन् उनी ।

मोदीले मात्र दुई प्रश्नको जवाफ दिने वाचा गरे, त्यसमा पनि एक प्रश्न एक अमेरिकी पत्रकारबाट । द वाल स्ट्रिट जर्नलकी ह्वाइट हाउस संवाददाता सबरिना सिद्दिकी उनीसँग यो सोध्नका लागि उभिइन्- मोदीको सरकारले अल्पसंख्यक, खासगरी मुसलमानमाथिको भेदभावलाई रोक्नका लागि के गरिरहेको छ ? उनको देशमा मुसलमान र इसाईहरूविरुद्ध जुन खालको ज्यादती बढ्दै गएको छ ।

यो प्रश्न त वास्तवमा ह्वाइट हाउसले सोध्नुपर्ने थियो । तर, बाइडेन प्रशासनले आउट सोर्स गर्दै यसको जिम्मा एक पत्रकारलाई सुम्पियो । भारतमा हामी जनता सास रोकेर जवाफको प्रतीक्षा गरिरहेका थियौँ ।

यस्तो प्रश्न सोध्न पनि कसरी सकेको भन्दै मोदीले दिक्दारी जनाए । यसपछि उनले शान्त गर्नका लागि त्यो हथकण्डा अपनाए, जसलाई उनले पहिल्यै तयार गरेका थिए, ‘लोकतन्त्र हाम्रो आत्मा हो । लोकतन्त्र हाम्रो नसानसामा दौडिन्छ । हामीले लोकतन्त्रलाई जितेका छौँ, कुनै पनि भेदभाव भएको छैन, यस्तैयस्तै ।’

भारतमा मूलधारका मिडिया र मोदीका प्रशंसकको विशाल फौजले यस्तो खुसी मनाए– मानौँ, उनले निकै उत्कृष्ट तरिकाले यसको सामना गरेका छन् । ज–जसले उनको विरोध गर्छन्, उनीहरू आफ्नो विश्वास कायम राख्नका लागि यो भग्नावशेषबाट टुक्रा चुनेरै बसे (तपाईंले बाइडेनको बडी ल्याङ्ग्वेजमा ध्यान दिनुभयो ? विल्कुल विपरीत थियो, यस्तैयस्तै कुरा) ।

म यस्तो दोधारेपनप्रति धन्य थिएँ । सोच्नुस् न, मोदीलाई सत्य बताइदिने हौसला हुन्थ्यो भने ! दोधारेपनले हामीलाई एक खालको जीर्ण आश्रय प्रदान गर्छ । अहिलेलाई, हामीसँग बस् यही छ ।

ट्विटरमा सत्ताधारी भारतीय जनता पार्टीका नेता र अन्य हिन्दु राष्ट्रवादीहरूद्वारा सिद्दिकीबारे साह्रै नराम्रो टिप्पणी गरियो । उनीमाथि भारतविरोधी एजेन्डा राख्ने, पक्षपातले भरिएकी पाकिस्तानी इस्लामी घृणालाई फैलाउने व्यक्ति भएको आरोप लगाइयो । अझ यो त सबैभन्दा विनम्र टिप्पणी थियो ।

आखिर ह्वाइट हाउसले हस्तक्षेप गर्नुपर्‍यो । र, उसले सिद्दिकीलाई यसरी सताएकोमा निन्दा गर्दै यसलाई ‘लोकतन्त्रको मर्मविरुद्ध’ भनिदियो । यस्तो महसुस भयो कि, ह्वाइट हाउसले जुन चीजलाई नदेखेजस्तो गर्न चाहेको थियो, त्यो चीज लाजमर्दो रूपमा अभिव्यक्त भइदियो ।

हुन सक्छ, सिद्दिकीलाई यो थाहा नहोला, उनले कस्तो चीजमा हात हालेकी थिइन् । तर, अमेरिकी स्टेट डिपार्टमेन्ट र ह्वाइट हाउसका बारेमा यही कुरा भन्न सकिँदैन । त्यो व्यक्तिका बारेमा उसलाई राम्रोसँग थाहा हुनुपर्छ, जसका लागि ऊ रातो कार्पेट बिछ्याइरहेको थियो ।

उसलाई गुजरातमा सन् २००२ मा मुसलमानविरोधी नरसंहारमा भूमिका निभाउँदा मोदीमाथि लागेको आरोपको जानकारी हुनुपर्छ, जसमा १ हजारभन्दा बढी मुसलमानको हत्या भएको थियो । उसलाई यो कुरा पनि थाहा हुनुपर्छ- मुसलमानलाई कसरी लगातार कुटीकुटी खुलमखुल्ला मारिँदै छ । उसलाई मोदी मन्त्रीमण्डलका ती सदस्यका बारेमा पनि जानकारी हुनुपर्छ, जो कुटेर मार्नेसँग फूलमाला लिएर भेट्छन् । उसलाई हर किसिमबाट मुसलमानलाई छिन्नभिन्न र एक्ल्याउने तीव्र प्रक्रियाका बारेमा पनि जानकारी हुनुपर्छ ।

उसले विपक्षी नेता, विद्यार्थी, मानवअधिकारकर्मी, वकिल र पत्रकारहरूलाई उत्पीडित बनाइएको खबर पनि सुनेकै हुनुपर्छ, जसमध्ये केहीलाई जेलको लामो सजायसम्म मिलिसकेको छ । प्रहरी र हिन्दु राष्ट्रवादी भएको आशंका गरिएका मानिसले विश्वविद्यालयमा आक्रमण गरेको, इतिहासको किताबलाई फेरि लेखिएको, फिल्ममाथि प्रतिबन्ध लगाइएको, एमनेस्टी इन्टरनेसनल इन्डिया बन्द भएको, बीबीसीको भारतीय शाखामा छापा मारेको, कार्यकर्ता, पत्रकार र सरकारका आलोचकलाई विदेश यात्रामा रोक्नका लागि रहस्मय नो–फ्लाई लिस्टमा हालिदिएको र भारतीय विदेशी एकेडेमिक लेखक–चिन्तकमाथिका दबाबहरूबारे जानकारी पनि हुनुपर्छ ।

अमेरिकालाई थाहा होला, भारत अहिले विश्व प्रेस स्वतन्त्रता सूचकांकमा १८० देशमध्ये १६१औँ स्थानमा छ । भारतमा कैयौँ व्यावसायिक पत्रकारलाई मूलधारको मिडियाबाट निकालिएको छ । पत्रकारले सायद चाँडै सेन्सरको एक व्यवस्थाको सामना गर्नुपर्नेछ, जसमा सरकारद्वारा कायम गरिएको एक संस्थासँग यो निर्णय गर्ने तागत हुनेछ कि समाचार र टिप्पणी फेक वा अतिरञ्जित खालको हो कि होइन ।

अमेरिकाले काश्मिरको अवस्थाबारे पनि जानेकै हुनुपर्छ, सन् २०१९ मा काश्मिर महिनौँसम्म संसारसँगको सम्पर्कबाट बाहिर थियो– एक लोकतन्त्रमा इन्टरनेटलाई बन्द गरिएको यो सबैभन्दा लामो घटना थियो । त्यो काश्मिरका पत्रकारलाई उत्पीडित र गिरफ्तार गरिन्छ, उनीहरूसँग सोधीखोजी हुन्छ । २१औँ शताब्दीमा कसैको जिन्दगी यस्तो हुन हुँदैन, जति उनीहरूको छ– आफ्नो गर्धन बुटमुनि होस् ।

सन् २०१९ मा पारित गरिएको नागरिकता संशोधन विधेयकले खुलेआम मुसलमानमाथि भेदभाव गर्छ, यसबारे जानेकै हुनुपर्छ । उसलाई ठूलो आन्दोलनबारे पनि जानकारी होला नै, त्यसको अघिल्लो वर्ष दिल्लीमा हिन्दु भिडले दर्जनौँ मसुलमानको हत्या गर्‍यो (जो संयोगले त्यो बेला भयो, जतिबेला अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प एक औपचारिक भ्रमणमा शहरमा थिए, जसका बारेमा उनले एक शब्द पनि बोलेनन्)

हुन सक्छ, उसलाई यस कुराको पनि जानकारी छ, जतिबेला ऊ मोदीलाई अंकमाल गरिरहेको थियो, त्यही बेला उत्तर भारतको एक सानो गाउँबाट मुसलमानहरू आफ्नो घरबार छोडेर भागिरहेका थिए । सत्ताधारी दलसँग जोडिएका हिन्दु चरमपन्थीले मुसलमानको ढोकामा क्रसको निशाना लगाएर तत्काल भाग्न भनिरहेका थिए ।

अब समय आएको छ, हामीले सत्ताको सामु सत्य बोल्नुपर्छ भन्ने मूर्खतापूर्ण भनाइलाई त्याग्नुपर्छ । सत्ताले सत्य हामीभन्दा धेरै राम्रोसँग जानेको छ ।

बाइडेन प्रशासनलाई यो पनि थाहा होला, भव्य स्वागतको हरेक क्षण र खोक्रो चाप्लुसीको एक–एक कदम मोदीका लागि २०२४ को चुनाव प्रचारमा खोजेभन्दा ज्यादा सहयोगीको काम गर्नेछ, जब उनी तेस्रो कार्यकालका लागि उत्रनेछन् ।

विडम्बना हेर्नुस्, मोदीले सन् २०१९ मा टेक्सासको एक स्टेडियममा प्रवासी भारतीयहरूको र्‍यालीमा ट्रम्पका लागि खुलेआम प्रचार गरेका थिए । मोदीले नारा लगाउँदै भिडलाई उत्साहित गरेका थिए, ‘अबकी बार, ट्रम्प सरकार !’

यसका बावजुद बाइडेनले आधुनिक भारतीय राजनीतिक इतिहासको यी सबैभन्दा विभाजनकारी व्यक्तित्वका लागि कुनै कसर छोडेनन्, किन ?

यो आधिकारिक भ्रमणका क्रममा सीएनएनमा प्रसारित क्रिस्टियान अमनपोरसँगको एक अन्तर्वार्तामा पूर्वराष्ट्रपति बाराक ओबामाले हामीलाई किन (र, मनमा लाग्छ, यो अन्तर्वार्ता पनि ह्वाइट हाउसकै आउटसोर्सिङको हिस्सा थियो) ओबामासित सोधियो, एक अमेरिकी राष्ट्रपतिले मोदीजस्ता नेतासँग कसरी प्रस्तुत हुनपर्छ, जसलाई निरङ्कुश र अनुदार मानिन्छ ।

‘यो जटिल छ,’ उनले भने । र, आर्थिक, भूराजनीतिक र सुरक्षा सरोकारबारे उल्लेख गर्दै भने जसमा एक अमेरिकी राष्ट्रपतिले विचार गर्न आवश्यक छ । हामीमध्ये जोजो भारतमा सुनिरहेका थियौँ, सबैको मनमा यति मात्रै आयो, यो चीन हो, मूर्ख ।

ओबामाले यसो पनि भने, अल्पसंख्यक सुरक्षित भएनन् भने भारत ‘कुनै बिन्दुमा पुगेर विखण्डित हुन थाल्नेछ ।’ यसबारे भारतमा ट्रोल बन्यो । तर, यही कुरा भारतमा कैयौँका लागि मलमजस्तै थियो, जो हिन्दु राष्ट्रवादविरुद्ध खडा भएकोमा कठोर मूल्य चुकाइरहेका छन् । अनि यो कुराबाट धेरै हैरान पनि छन्, खासमा मोदीको हात बलियो पार्नमा जुटिरहेका छन् बाइडेन ।

तर, यदि संयुक्त राज्य अमेरिकाको राष्ट्रपतिलाई अन्य देशसँग आफ्नो व्यवहारमा राष्ट्रिय स्वार्थमा विचार गर्ने अनुमति हुन्छ भने यो शिष्टाचार अन्य देशका लागि पनि बढाउनुपर्छ । त्यसो भए भारतले अमेरिकाका लागि कस्तो खालको साझेदारी गर्न सक्छ ?

पूर्व एसियामा वासिङ्टनका शीर्ष कूटनीतिज्ञले भनेका छन्, 'अमेरिकी फौजलाई भरोसा छ कि भारतले दक्षिण चीन सागरमा गस्ती गर्न मद्दत गर्नेछ, जहाँ चीनको क्षेत्रीय दाबीलाई लिएर तनावको स्थिति छ । अहिलेसम्म भारतले उसको साथ मात्र दिँदै आएको छ तर के उसले यो खेलमा साँच्चै सामेल हुने जोखिम उठाउँछ ?'

रुस र चीनसँग भारतको सम्बन्ध गहिरो, व्यापक र पुरानो छ । भारतीय फौजको करिब ९० प्रतिशत सरसामान र उसको वायुसेनाको करिब ७० प्रतिशत सामान रुसी मूलको हो, जसमा लडाकु जहाज पनि पर्छ ।

रुसमाथि अमेरिकी प्रतिबन्धका बावजुद भारत रुसी कच्चा तेल आयात गर्ने सबैभन्दा ठूलो देशमध्ये एक हो– उसले रुससँग दैनिक २२ लाख ब्यारेल कच्चा तेल किन्यो । यसमध्ये केही हिस्सालाई रिफाइन गरी भारतले विदेशमा बेच्छ, जसको क्रेतामा युरोप र अमेरिका पनि पर्छन् । दिक्दारीको कुरा यति मात्र होइन, युक्रेनमाथि रुसी आक्रमणमा मोदीले भारतलाई तटस्थ राखेका छन् ।

मोदी वास्तवमै चीनविरुद्ध उभिन सक्दैनन् । चीन भारतमा आयातको सबैभन्दा ठूलो स्रोत हो । भारतले चीनसँग टक्कर लिन सक्दैन- न आर्थिक रूपमा, न त सैन्य मामिलामा ।

वर्षौंदेखि चीनले हिमालयको लद्दाखमा हजारौँ वर्ग मिल जमिनमा कब्जा गरिराखेको छ, जसलाई भारत आफ्नो सम्प्रभु क्षेत्र मान्छ । त्यहाँ चिनियाँ सैनिक डेरा जमाएर बसेका छन् । यसलाई चीनसँग जोड्नका लागि पुल, सडक र अन्य आधारभूत ढाँचा बनाइँदै छ । टिकटकमाथि प्रतिबन्ध लगाउनुबाहेक मिस्टर मोदी सरकारले कायरता र इन्कारका साथ जवाफ दिएको छ ।

र, चीनसँग टकरावको अवस्थामा संयुक्त राज्य अमेरिका भारतको कस्तो खालको सहयोगी हुन्छ ? जबकि युद्धको सम्भावित मैदानबाट अमेरिका धेरै टाढा छ ।

यदि अवस्था खराब भयो भने अमेरिकाले आफ्नो अन्तिम हेलिकोप्टरमा सहयोगीलाई लट्काउँदै निक्लेर भाग्नेबाहेक शायदै अर्को कुनै मूल्य चुकाउनुपर्नेछ । अमेरिकाको पुरानो मित्रको कुन अवस्था छ, यो थाहा पाउन हामीले आफ्नै छिमेकतिर नजर घुमाएर अफगानिस्तान र पाकिस्तानलाई हेरे पुग्छ ।

दक्षिण चीन सागरमा एक खराब चन्द्रमा उदाइरहेको छ । तर भारत, उसको साथी र दुस्मन एकै गुथ्थामा बाँधिएका छन् । जहाँ हामी आफ्नो पाइला राख्छौँ र जहाँ आफ्नो डुङ्गा चलाउँछौँ, त्यहाँ निकै, असाधारण रूपले सावधान रहनुपर्छ । सबैले रहनुपर्छ ।

('द न्युयोर्क टाइम्स'मा प्रकाशित अरुन्धति रोयको यो लेखको भावानुवाद शिलापत्रका नवराज कुँवरले गरेका हुन्)

अरुन्धति रोयका अन्य लेखहरू

प्रकाशित मिति: बिहीबार, साउन ११, २०८० ०७:०५