‘लेखन मेरो राहदानी हो’ (अरुन्धती रोयको अन्तर्वार्ता)

A+ A A-

जहाँ प्रतिरोधको चर्चा हुन्छ, त्यहाँ प्रसिद्ध भारतीय लेखक अरुन्धती रोयको नाम स्वतः आउँछ । दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूको आन्दोलन होस् या छत्तीसगढको बस्तरको जंगलमा चलिरहेको गुरिल्ला युद्ध; सेनाको बन्दुकको छायामुन्तिर बाँचिरहेका कश्मीरी जनता हुन् या बाँधले विस्थापित भएका आदिवासी; सबैले किन रोयलाई रुचाउँछन् होला ? उसो त उनलाई नरुचाउनेको विशाल पंक्ति पनि छँदै छ ।

बुकर पुरस्कारप्राप्त द गड अफ स्मल थिङ्ज र पाँच वर्षअघि प्रकाशित द मिनिस्ट्री अफ अट्मोस्ट ह्यापिनेस, यी दुई उपन्यास र सयौं निबन्ध लेखेकी उनी गैरआख्यान लेख्दा बेचैन हुँदी रहिछन् भने आख्यान लेख्दाचाहिँ शान्त र सनकी ! लेखक र कथकली नर्तक उनलाई उस्तै-उस्तै लाग्छ । आफ्नो प्रसिद्धिमा उनलाई अपराधबोध पनि हुँदो रहेछ । किन होला ? द पेरिस रिभ्यू, २०२१ को गृष्म अंकमा हसन अल्ताफसँग उनले लामो बातचित गरेकी छन् । निजी जिन्दगी र लेखनका विभिन्न पत्र उप्काउँदै रोयले गम्भीर अनि रमाइला पनि कुरा गरेकी छन् ।

द पेरिस रिभ्यूमा प्रकाशित यस अन्तर्वार्तालाई विनोदविक्रम केसीले नेपालीमा अनुवाद गरेका छन् ।
.................................................................................................................................................

अरुन्धती रोयको पहिलो उपन्यास थियो, द गड अफ स्मल थिङ्ज (१९९७) । त्यसपछि बीस वर्षसम्म अर्काे उपन्यास आएन । सन् २०१७ मा द मिनिस्ट्री अफ अट्मोस्ट ह्यापिनेस प्रकाशित भयो । बीचका यी दुई दशकमा उनको लेखन सुस्तायो भन्नेचाहिँ कदापि होइन । उनले झन् धेरै लेखिन् । बाँध, विस्थापन र लोकतन्त्रमाथि लेखिएका उनका थुप्रै निबन्ध आउटलुक, फ्रन्टलाइन, द गार्जियनलगायत म्यागजिनमा छापिए । निबन्धका सङ्ग्रहले उपन्यासलाई चाँडै नै उछिने । यीमध्ये अधिकांश निबन्ध सन् २०१९ मा प्रकाशित माई सेडिसस हार्टमा सङ्गृहित छन्, जो फुटनोट पनि जोड्ने हो भने झन्डै हजार पृष्ठको छ । त्यसको एक वर्ष नपुग्दै रोयले नौ वटा नयाँ निबन्ध सँगालेर आजादीः फ्रिडम. फ्यासिजम. फिक्सन प्रकाशन गरिन् ।

दुई दशकको त्यस अवधिलाई अन्तरालका रूपमा लिनु वा गैरआख्यानलाई आख्यानबाट छुट्याएर हेर्नु भनेको रोयको परियोजनालाई गलत ढङ्गले बुझ्नु हो । आफूलाई एक्काइसौं शताब्दीको भाषामा प्रचलित शब्दावली ‘लेखक-अभियन्ता’ भन्न थालिएपछि नमज्जा र सङ्कोच लागेको रोयले बताएकी थिइन् (लेखक-अभियन्ताले उनलाई ‘सोफा-खाट’ भनेजस्तो महसुस गराएको थियो) ।

अरुन्धती रोय । तस्वीर स्रोत : मयङ्क अस्टेन सूफी ।

उपन्यासका बीचमा उनका निबन्ध पर्खाल होइन, पुल बनेर उपस्थित छन् । रोयको विषय शक्ति हो । उनमा शक्तिबारे लेख्ने भूत सदा सवार हुन्छ । शक्ति: कोसँग (र, कसरी) छ, यसलाई कसरी प्रयोग (दुरुपयोग) गरिन्छ, थोरै शक्ति हुनेले आफूभन्दा कम शक्ति हुनेमाथि कुन-कुन तरिकाले अत्याचार र थिचोमिचो गर्छन्; यी सबै रोयका विषय हुन् । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरो- सङ्घर्षहरूका बीचमा सुन्दरता र खुसी कसरी फेला पार्न सकिन्छ, यो उनको विषय हो । द गड अफ स्मल थिङ्ज एउटा परिवारमा केन्द्रित उपन्यास हो भने द मिनिस्ट्री अफ अट्मोस्ट ह्यापिनेसको फलक बृहत्तर छ । तर, प्रश्न गर्ने र विषयवस्तु पहिल्याउने मामिलामा यी दुवै उपन्यास उनका निबन्धजत्तिकै ‘राजनीतिक’ छन् । अनि, उनका निबन्ध आख्यानझैँ प्रेमपूर्वक र शक्तिशाली तवरले लेखिएका छन् । तिनमा शुद्धता, पूर्णता र साधारण कथाहरूमाथि उस्तै सन्देह गरिएका हुन्छन् ।

रोय सन् १९५९ मा भारतको उत्तरपूर्वी शहर शिलोङमा जन्मिइन् र दक्षिणपश्चिमी तट केरलमा हुर्किइन् । सन् १९७६ मा नयाँ दिल्लीस्थित स्कुल अफ प्लानिङ एन्ड आर्किटेक्चरमा पढ्न उनले घर छाडिन् । त्यतिबेलादेखि उनी राजधानी दिल्लीमै बसिरहेकी छन् । आर्किटेक्चर पेसा भने अपनाइनन् । (फिल्म इन ह्विच एनी गिभ्स इट दोज वन्जमा उनले यस स्कुल र यसको सेरोफेरोलाई जीवन्त उतारेकी छन् । उनले मलाई बताएअनुसार स्कुलले यो फिल्म हरेक वर्ष आफ्ना नयाँ विद्यार्थीलाई देखाउने गरेको छ ।)

उनले सहस्र सम्मान र पुरस्कार प्राप्त गरेकी छिन् । द गड अफ स्मल थिङ्जका लागि सन् १९९७ को बुकर पुरस्कार पाइन् । लानन कल्चरल फ्रिडम अवार्ड, सिड्नी शान्ति पुरस्कार, नर्मन मेलर प्राइज फर डिस्टिङ्ग्विस्ट राइटिङ, सन् २०१७ को महमुद दार्विस पुरस्कार आदि थापेकी उनलाई अधिक गर्वचाहिँ अर्कै कुरामा छ । आफ्ना विरोधी र आफूलाई आँखाको तारो ठान्नेहरूको सूचीमा उनी बढ्ता गौरव गर्छिन् । उनी सन् २००० मा सम्पन्न वल्र्ड वाटर फोरमको एउटा परिचर्चा कार्यक्रम सम्झन्छिन् । जल-प्रणालीको निजीकरणका पक्षमा पैरवी गर्ने एक जना कार्यकारीले आफ्नो परिचय दिँदै भनेका थिए, ‘म पानीबारे लेख्छु, किनभने यसबापत मैले पैसा पाउँछु ।’ कार्यक्रममा रोयले यसरी बोल्न सुरु गरिन्, ‘मेरो नाम अरुन्धती हो । म पानीबारे लेख्छु, किनभने नलेख्दा मैले मोटो रकम पाउँछु ।’

सन् २०१९ को शरद्तिर सिकागोमा यो अन्तर्वार्ता गरिएको थियो । कुराकानी तीन बिहानसम्म चलेको थियो । रोय विभिन्न कार्यक्रममा बोल्ने क्रममा अमेरिकामा थिइन् । सार्वजनिक रूपमा उनी जुन अनुराग र तीव्रतासहित प्रस्तुत हुन्छिन्, निजी भेटघाटमा पनि उसै गरी प्रस्तुत हुन्छिन् । तर, उनीसँग कुराकानी गर्दा उनको हास्यचेतको सराहना गर्ने राम्रो अवसर पनि पाइन्छ । उनी जे ठान्छिन्; त्यसलाई सर्वदा वार्ताकारसँग बाँड्न चाहन्छ, उनको मज्जाको हास्यचेत !

०००

आफ्नो पढ्ने बानीबारे थोरै बताउनुस् न ।

केरलमा हुर्किंदै गर्दा मेरो मस्तिष्कको अङ्ग्रेजी हिस्सालाई पोषण दिन मलाई सेक्सपियर र किप्लिङ भरपूर पढाइयो । थिन न मेरो मस्तिष्कमा मलयालम हिस्सा पनि थियो । सेक्सपियर र किप्लिङको सुन्दरतम, गीतिकाव्यात्मक भाषा र असाध्यै निरस राजनीतिको सम्मिश्रण ! तथापि, त्यतिबेला यसरी बुझेकी थिइनँ । यी दुई अङ्ग्रेजी कविबाट म निःसन्देह प्रभावित थिएँ, जसरी पछि जेम्स बाल्डविन, टोनी मोरिसन, माया एन्जेलू, जोन बर्जर, जोयस, नाबोकोभबाट भएँ । आफूले प्रेम र प्रशंसा गर्ने लेखकहरूको सूची बनाउनु कति असम्भव प्रतीत हुन्छ ! मैले जो-जोबाट जे-जे सिकेँ, ती सबैप्रति कृतज्ञ छु । महान् लेखकहरूबाट मात्र होइन; साम्राज्यवादी, लिंगवादी, साथी, प्रेमी, उत्पीडक, क्रान्तिकारी- सबैबाट मैले सिकेकी छु । र, त्यसका लागि उनीहरूप्रति आभारी छु । लेखकलाई सिकाउनका लागि हरेकसँग केही न केही अवश्य हुन्छ । मेरो पढ्ने बानी अनौठो छ । एक थोक पढ्दापढ्दै अर्काेमा फाल हालिरहेकी हुन्छु । मिसेस डालोवेलाई बीचैमा छोडेर राष्ट्रिय नागरिक पञ्जीसम्बन्धी रिपोर्ट पढिरहेकी हुन्छु, जसले असमका बीस लाख मानिसलाई कट्टा गरिदिएको छ । र, उनीहरू हठात् भारतीय नागरिक हुन छोडेका छन् । सबै खाले अधिकारबाट वञ्चित भएका छन् ।

अरुन्धती रोय । तस्वीर स्रोत : मयङ्क अस्टेन सूफी ।

हालसालै म भ्यासिली ग्रसम्यानको उपन्यास लाइफ एन्ड फेट पढेर वशीभूत भएँ । लेखकको दुस्साहस अनि पात्र र परिस्थितिको विस्तार- उत्पातै असाधारण छ यो । स्टालिनग्राडको युद्ध सुरु भएपछि जलिरहेको भोल्गाको अतियथार्थवादी विवरणबाट उपन्यास सुरु हुन्छ- पानीको सतहमा तैरिरहेको पेट्रोलमा आगो लाग्छ, नदी ह्वारह्वारी बलिरहेझैँ लाग्छ । सोभियत अधिकारीहरूले यस उपन्यासको पाण्डुलिपिलाई ‘गिरफ्तार’ गरेका थिए, मानौं, यो कुनै व्यक्ति थियो । मैले भर्खरैजसो पढेको अर्काे उपन्यास थियो, जर्जियो बासानीको द गार्डेन अफ द फिन्जी-कोन्टिनिस । यसले दोस्रो विश्वयुद्ध सुरु हुनुभन्दा ठीक अगाडिको समयको कथा भन्छ, जति बेला इटालीका थुप्रै यहुदी फासिस्ट पार्टीका सदस्य थिए । फिन्जी-कोन्टिनी सम्भ्रान्त यहुदी परिवार हो । उनीहरू विशाल चौर र टेनिस कोर्टहरूसहितको हबेलीमा बस्छन् । यहुदी नरसंहार नजिकिँदै गर्दा फिन्जी-कोन्टिनी परिवारकी छोरी त्यस्तो व्यक्तिकोे प्रेममा पर्छे, जो उनीहरूको सम्भ्रान्त दुनियाँका लागि बाहिरिया हुन्छ । उपन्यास यही प्रेमकथामा केन्द्रित छ । हबेलीको पर्खालभित्र अनौठो शान्ति छ । अँध्यारो झन्-झन् गाढा हुँदै गइरहेको छ, र पनि त्यहाँ कुनै हलचल छैन । यहुदीमाथि विपद् आइलागिसक्यो, तर हबेली मान्न तयार छैन । उपन्यास त्रासदीय र उदेक लाग्ने गरी समकालीन छ । सबै मारिन्छन्, फिन्जी-कोन्टिनी वंश नै सिद्धिन्छ । स्टालिनवादी रुसमा जे भयो, दोस्रो विश्वयुद्धभरि युरोपमा जे भयो, त्यसलाई ध्यानमा राखेर कोही वर्तमान बुझ्न पढिरहेको हुन्छ, वर्तमान बुझ्ने उपाय खोजिरहेको हुन्छ । मलाई केले आकर्षित गर्छ भने स्टालिनका फायरिङ स्क्वाडहरूले गोली ठोकेका केही मानिस कसरी ‘स्टालिन अमर रहून् !’ चिच्याउँदै मरे होलान् । गुलाग शिविरमा कष्ट भोगेका जन उनको मृत्युमा रोएका थिए । आफ्ना शहरहरूलाई खण्डहर बनाउने युद्ध जारी राख्दा पनि जर्मन सर्वसाधारण हिटलरविरुद्ध कहिल्यै उभिएनन् । इयान केर्शको हिटलरको जीवनीमा, स्टालिनको सत्ताले हत्या गरेको रुसी कवि ओसिप मान्देल्स्तामकी पत्नी नादेज्दा मान्देल्स्तामको संस्मरणमा, अन्ना अख्मातोभाका कवितामा र भार्लाम सालामोभको कोलिमा टेल्समा म मानव मनोविज्ञानका सङ्केतहरू खोज्छु ।

रुसी लेखकहरूलाई खूब पढ्नुहुँदो रहेछ ।

(हाँस्छिन्) हो । अहिले प्रशस्त रुसी लेखकलाई पढिरहेकी छु । विशाल भाष्य ग्रहण गर्ने उनीहरूको शैली बडो चाखलाग्दो छ । अनि, चेखव छन्, जो यसलाई सूक्ष्म ढंगले पनि गर्न सक्छन् । उनीहरूको लेन मिच्ने शैली मलाई मन पर्छ । विशेषतः अहिले । किनभने, यतिखेर ट्राफिक नियम झन्-झन् कडा हुँदै गएका छन्, लेनहरू झन्-झन् साँघुरा र संकुचित हुँदै गएका छन् । हरेक मानिस, लेखक, पाठक र आम रूपमा सार्वजनिक संवाद यहाँ जकडिएका छन्, ठिँगुरामा हालिएजसरी । हरेक दिशाबाट, माथिबाट, तलबाट, दायाँबाट, बायाँबाट नियन्त्रित । भारतमा सांस्कृतिक सेन्सरसिप साँच्चै भन्ने हो भने अहिले भीडले सडकमा लागू गरिरहेको छ । यसमा भीडलाई सरकारको मौन आशीर्वाद प्राप्त छ । हामी एक खालको बौद्धिक ट्राफिक जाममा फस्न पुगेका छौँ जस्तो लाग्छ ।

तपाईंको लेखन सूक्ष्म स्वरूपतर्फ, कथातर्फ कहिल्यै आकर्षित भएन । उपन्यास तपाईंले रोजेको विधा देखिन्छ ।

मलाई वर्षाैंवर्ष उपन्यासको दुनियाँमा डुब्न मन पर्छ । उपन्यास लेखिरहेको बेला म आफूलाई अरू बेलाभन्दा बढ्ता जीवन्त पाउँछु । केही लेखकलाई यस प्रक्रियामा यातना पाएझैँ हुँदो रहेछ, मलाई भने आनन्द आउँछ । त्यो दुनियाँ, त्यो अपूर्ण दुनियाँमा हुनु भनेको प्रार्थनारत हुनु हो । यो उत्पादन वा फल वा उत्पादनको सफलता र असफलताबाट अलग हुन्छ । उत्पादन- उपन्यासका निम्ति यो शब्द कति भयानक सुनिन्छ । माफ पाऊँ, है ?

त्यो उत्पादन के हो ? उपन्यास के हुनुपर्ने हो ?

मलाई लाग्छ, उपन्यासहरू ज्यादा सुगठित र साधित हुने खतरा बढ्दो छ । भ्यासिली ग्रसम्यान वा विशाल रुसी उपन्यास पढ्दा ती जंगली र अनियन्त्रित लाग्छन् । तर, अचेल साहित्यको वस्तुकरण भइरहेको छ, यसको प्याकेजिङ भइरहेको छ । यो प्रेमकथा हो ? थ्रिलर हो ? व्यापारिक हो ? साहित्यिक हो ? यसलाई कुन दराजमा कुन शीर्षकअन्तर्गत राख्नुपर्छ ? र, अहिले त एमएफए (मास्टर अफ फाइन आर्ट्स) उपन्यासको जगजगी छ, जो प्रायः विभिन्न चिजबिज मिसाइ सुन्दर तरिकाले तयार गरिएको उत्पादन हुन्छ । त्यसमा कुनै अपूर्णता हुँदैन ।

पात्रहरूको संख्यादेखि कुन अध्याय कति लामो हुने भन्नेसम्म सबै कुरा पहिले नै कुशलतापूर्वक तय गरिन्छन् । मलाई लाग्छ, पुरुष उपन्यासकारहरूले चाहिँ यसमा छुट पाउँछन् । उनीहरूलाई सहजै ठूलो फलकमा सोच्ने र लेख्ने अनुमति दिइन्छ । तर, महिला उपन्यासकारले विभिन्न प्रश्न झेल्नुपर्छः किताबमा कति पात्र छन् ? विषयवस्तु अलिक बढी राजनीतिक भएन भन्या ? मलाई तिनलाई सोध्न मन छ, वन हन्ड्रेड इएर्स अफ सलिट्युुड वा वार एन्ड पिस वा यस्तै अर्काे उपन्यासमा कति जना पात्र छन् ? स्थापित र स्थिर वर्गहरू, अर्थात् समकालीन सांस्कृतिक जारहरू कला र साहित्यमा स्वादको फैसला गर्छन् । यदाकदा मलाई लाग्छ- उनीहरू यथार्थ, गहिरो र अस्तव्यस्त राजनीति, जो स्वीकृत शिक्षाशास्त्रको विषय हुने गर्दैन, देखि प्रायः सावधान र सशंकित हुन्छन् । हामीसँग एक खालको पूर्वनिर्दिष्ट विश्वदृष्टिकोणभित्र रहेर लेख्ने अपेक्षा गरिन्छ । त्यस विश्वदृष्टिकोणमा प्रगति, प्रबोधन र सभ्यता केले र कसरी निर्माण हुन्छन् भन्ने अवधारणामा मतैक्य हुन्छ । तर, अहिले त्यसमा परिवर्तन हुँदै छ । संसारभरि नै युवा लेखक र कविहरूले धेरै दिशाबाट यसलाई चुनौती दिइरहेका छन् ।

विभिन्न चिजबिज मिलाइ तयार गरिने उत्पादनको अवधारणा रोचक छ । यसले लेखकलाई बोल्न ‘अनुमतिप्राप्त’ विषय सीमित गर्छ । एउटा किताबमा के-के हाल्ने, मिसाउने भन्ने स्वतन्त्रतालाई पनि कुण्ठित पार्छ । मानौं, कुनै पारिवारिक कथाको राजनीतिक आयाम हुनु हुँदैन, अनि राजनीतिक कथाको पारिवारिक आयाम हुनु हुँदैन । मिनिस्ट्रीमा तिलोबारे तपाईं भन्नुहुन्छ, उसले ‘पृथक्-पृथक् दुनियाँलाई पृथक् राख्ने क्षमता गुमाइसकेकी थिई ।’ यसले तपाईंको काम गर्ने शैलीबारे पनि बोलेझैँ लाग्छ । जस्तो, तपाईंको उपन्यासमा देखिन्छ । र, जसरी तपाईं एक विधाबाट अर्काे विधामा हाम्फाल्नुहुन्छ ।

उपन्यासकारले पृथक् दुनियाँहरू राख्न सक्दैन । उसको काम तिनलाई एकसाथ तोड्नु हो, एकअर्काविरुद्ध तोड्नु हो । प्राज्ञिक दुनियाँ, पत्रकारिताको दुनियाँ, एनजीओको दुनियाँ; चिजहरूलाई पृथक् राख्न मन पराइन्छ- यो जलवायु परिवर्तनको मिसिल हो... यस कक्षमा हामी हिन्दु राष्ट्रवादबारे चर्चा गर्नेछौँ... त्यो युद्ध तथा शान्ति उद्योगको प्रशासनिक अंग हो ...त्यो अन्तर्राष्ट्रिय वित्त हो... यो पर्यावरणीय मुद्दाका लागि आर्थिक स्रोत जुटाउने विभाग हो... यस कक्षमा हामी जात, नस्ल, लिंग तथा अन्य पहिचानसम्बन्धी मुद्दाको प्रबन्ध र विवेचना गर्छाैं...।

अरुन्धती राेय । तस्वीर स्रोत : विक्रमजीत ककती । ।

कहिलेकाहीँ कठोर मनोदशामा भएको बेला मलाई लाग्छ, यो सब आर्थिक सहयोगका लागि पेस गरिने निवेदनहरूको वर्गीकरण हो । तर, यी चिजलाई साँच्चै बुझ्न, सम्पूर्णतः बुझ्न तपाईंले यिनको अन्तर्क्रिया हेर्नुपर्छ । कश्मीर विवादलाई सही ढंगले बुझ्न सैन्य आधिपत्यका बहुपक्ष मात्रै बुझेर पुग्दैन, त्यस क्षेत्रको भूगोल, प्राकृतिक स्रोतहरूको नियन्त्रण, त्यहाँका नदीहरूको महत्त्वलाई पनि बुझ्नुपर्छ । जब ओडिसाका दुई समुदायबीच हिंसा भड्किन्छ, ती दुईको द्वन्द्वको इतिहासबाहेक तपाईंले बक्साइटको पहाड र छिमेकी राज्यमा काम गरिरहेका खानी उद्योगहरूबारे पनि जानकारी राख्नुपर्छ ।

भारतीय अर्थतन्त्रले कसरी काम गर्छ भन्ने बुझ्नलाई वित्तशास्त्र मात्र बुझेर पुग्दैन । तपाईंले यसलाई जात व्यवस्थाको प्रिज्मबाट हेर्नुपर्छ । तपाईंसँग आँखाहरूको एउटा घेरा हुनुपर्छ, टाउकोभरि जडित थुप्रै जोडी आँखा हुनुपर्छ । र, तपाईंको छाला अवशोषण गर्ने खालको हुनुपर्छ । म कम्तीमा त्यस्तो खालको उपन्यासकार हुन चाहन्छु । त्यही नै मेरो जिन्दगीको दुर्भाग्य पनि भएको छ, व्यग्र खोजी पनि भएको छ । यसले मेरो जिन्दगीलाई विस्फोट गराएको छ, र त्यसपछि टुक्रा-टुक्रालाई एकापसमा जोडिदिएको छ । यदाकदा कल्पिन्छु- अन्यथा हुन पाए, अर्कै व्यक्ति हुन पाए !

तपाईंका रचनाले मसिना विवरण र सामान्य कथन दुवैलाई समेट्छन् । अघि भन्नुभएजस्तो यी चिजलाई एकसाथ तोडेर वा तिनलाई नजिकैबाट वा टाढाबाट हेर्ने प्रक्रियामार्फत सअभिप्राय तपाईं यसो गर्नुहुन्छ ।

मबाट सचेततापूर्वक यस्तो हुने होइन । यस्तो हुनुमा सायद भारतभित्र को कसरी सांस्कृतिक रूपले आसीन छ, अवस्थित छ, त्यसको ठूलो भूमिका हुन्छ । यस सांस्कृतिक अवस्थितिमा हरेकले जात, समुदाय, धर्म र नस्लको कठोर सञ्जालभित्र बाँच्नुपर्ने अपेक्षा गरिन्छ । कुनै पनि प्रकारको अतिक्रमणले ‘प्रतिष्ठा’का खातिर हत्यादेखि समाज-निकालासम्मको परिणाममा पुर्‍याउन सक्छ । त्यस सञ्जालभन्दा बाहिर पर्नुहुन्छ भने तपाईं समाजभित्रको बाहिरिया बन्नुहुन्छ । खास जाति वा खास समुदायसँग खासै सम्बन्धित नभएकी म आफैं त्यसको एउटा उदाहरण हुँ ।

अलि स्पष्ट पारूँ, है ! म पुस्तौंदेखि शोषित रहेको कुनै उत्पीडित जाति वा समुदायकी होइन । बरु मेरी आमा, द गड अफ स्मल थिङ्जकी अम्मुझैँ केरलको बिलकुल कुलीन सिरियन क्रिस्चियन समुदायकी थिइन् । यो बन्द समाज थियो । म दुई वर्षकी हुँदा आमाले मेरा जँड्याहा बाबुलाई छोडिदिएकी थिइन् । उनी देशको अर्काे छेउ बंगालका थिए । उनको परिवारको रहनसहन उत्पातै पश्चिमा थियो, तर उनीहरू इसाई थिएनन् । मेरा जिज्यूबुबा, हजुरबुबा र बुबा; तीन पुस्ताले वैयक्तिक र भिन्नाभिन्नै तवरले इसाई धर्म अपनाएका थिए । मेरो परिवारको एक जना सदस्यले इस्लाम अँगालेका छन् भने अर्का एक जना यहुदी भएका छन् ।

लेखन मेरो राहदानी भएको छ, जसलाई देखाएर म अन्य मानिसलाई त्यति स्वागत नगर्ने ठाउँहरूमा पुगेकी छु । असम, ब्रह्मपुत्रका द्वीपहरूमा पुगेकी छु, जहाँका अधिकांश मानिसलाई राष्ट्रिय नागरिक पञ्जीले अनागरिक बनाइदिएको छ । लेखन नामको राहदानी बोकेर म नृशंसताको सिकार भएको कस्मिर उपत्यका पुगेकी छु । त्यसैको भरमा म गुरिल्ला युद्ध चलिरहेको मध्य भारतका जंगलहरूमा पुगेकी छु ।

दिल्लीको बाहिरी क्षेत्रमा पर्ने बुरारी नामक ठाउँको इसाई चिहानमा मेरा बाबु समाधिस्थ छन् । तर, विडम्बना, मेरी आमाले सिरियन क्रिस्चियन चिहानमा ठाउँ पाउने छैनन्, किनभने एक त उनले समुदायबाहिरको मान्छेसँग बिहे गरिन्, त्यसमाथि सम्बन्ध विच्छेद पनि गरिन् । त्यसैले उनी एक प्रकारले जातिच्युत हुन् । प्रतिकूल परिस्थिति र समुदायको शत्रुतापूर्ण व्यवहारको सामना गरेर मेरी आमा केरलमै बसिन् । अहिले पनि त्यहीं बस्छिन् र काम गर्छिन् । तर, म भने भागेँ । दिल्ली आएँ, आर्किटेक्चर पढेँ । र, अहिले आफैँले जोरजाम पारेको, जोडजाड गरेको व्यक्तिगत संसारमा गाभिएकी छु । म आफ्ना ‘मान्छेहरू’ विनाको लेखक हुँ । तर, मेरो लेखनले मेरा निम्ति मेरो समुदाय सिर्जना गरिदिएको छ । लेखन मेरो राहदानी भएको छ, जसलाई देखाएर म अन्य मानिसलाई त्यति स्वागत नगर्ने ठाउँहरूमा पुगेकी छु । असम, ब्रह्मपुत्रका द्वीपहरूमा पुगेकी छु, जहाँका अधिकांश मानिसलाई राष्ट्रिय नागरिक पञ्जीले अनागरिक बनाइदिएको छ ।

'द गड अफ स्मल थिङ्ज' की लेखिका अरुन्धती राेय । (स्रोत: नीरज प्रियदर्शी)

लेखन नामको राहदानी बोकेर म नृशंसताको सिकार भएको कश्मीर उपत्यका पुगेकी छु, जहाँ मेरा अत्यन्त प्रिय साथीहरू बस्छन्, काम गर्छन् । त्यही राहदानीको भरमा म गुरिल्ला युद्ध चलिरहेको मध्य भारतका जंगलहरूमा पुगेकी छु । म ती ठाउँ जान्छु, किनभने म गइनँ भने, त्यहाँका मान्छेसँग कुरा गरिनँ भने, आफूले लेख्न चाहेको संसारलाई मैले कदापि बुझ्न सक्ने छैन । त्यस संसारका ढाँचा र विशिष्टता, अद्वितीयता र सर्वव्यापकता, अनि विक्षिप्तै बनाउलाजस्तो त्यस संसारको जटिलता बुझ्न म त्यहाँ पुग्छु । आफ्नो बोध र समझलाई फराकिलो बनाउने आमन्त्रण नै लेखकका लागि सबैभन्दा ठूलो पुरस्कार हो । यो मैले पत्रकारिताको अर्थमा भनेकी होइन । किनभने, म तटस्थताको दाबी गर्दिनँ । मैले नौला ठाउँहरू गाडीमा घुमेर निकै समय बिताएकी छु । आफूलाई झैँ आफ्नो समुदाय, आफ्नो गाउँ र आफ्नो वातावरणलाई बुझेका मान्छेहरूसँग मैले संगत गरेकी छु ।

एक हिसाबले उनीहरू मेरा मान्छे हुन् । तर, हामी कुनै क्षेत्रीय समुदाय होइनौँ । लाग्छ, हामी सबै तालको सतहमा तैरिरहेका लिलीका पातहरूमा हिँडिरहेका छौँ, अथवा उर्लंदो नदीका टेक्ने पत्थरहरूमा हिँडिरहेका छौँ । अथवा, सायद हामी स्वयं लिलीका पात र टेक्ने पत्थर हाैँ । यो मेरो समुदाय मेरो बोधको तैरिरहेको टापू हो । उनीहरू मेरो साहित्यका जन हुन् । मेरो साहित्य यिनै जनले बनेको छ ।

संसारमा तपाईं जसरी बाँच्नुहुन्छ, त्यसको एउटा हिस्सा भाषा हो । र, संसारमा, दिल्लीजस्तो शहरमा तपाईंले जसरी बाँच्नुपर्छ, सायद त्यसको एउटा हिस्सा भाषा हो । तपाईंका निबन्ध र उपन्यासमा भाषाको सदा महत्त्वपूर्ण र चेतन स्थान रहने गरेको छ; हिन्दी, अंग्रेजी, मलयालम, उर्दू, कश्मीरी आदिको । जस्तो, मिनिस्ट्रीका डा. आजाद भारतीय तेलुगु/अंग्रेजी/उर्दु चिठी अनुवाद गर्छन् । मानिसहरू निरन्तर एकअर्काका लागि वा एकअर्कालाई वा यत्तिकै आफू-आफूलाई अनुवाद गरिरहेका हुन्छन् ।

लेखिरहेको बेला म सधैं अनुवाद गरिरहेकी हुन्छु । उदाहरणार्थ, मुसा नामको मान्छे उर्दुमा जे सोचिरहेको हुन्छ, त्यसलाई अंग्रेजीमा लेख्दा मेरो दिमाग भिन्न ढंगले उत्तेजित हुन्छ । म तेलुगु जान्दिनँ, तर तेलुगु जनले कसरी अंग्रेजी बोेल्छन् अनि मलयालीले कसरी अंग्रेजी बोल्छन्, म जान्दछु । (हाँस्छिन्) मेरा लागि अंग्रेजी रबर ब्यान्डजस्तै हो । मैले यसलाई अन्य भाषाले गर्ने काम गराउनुपर्छ ।

तपाईं अंग्रेजी र मलयालम बोलेर हुर्किनुभयो, होइन ?

अघि भनेँ नि, मेरी आमा केरलकी हुन्, जहाँ मलयालम बोलिन्छ । मेरा बाबु बंगालका हुन् । त्यहाँ बंगाली बोलिन्छ । म सिलोङमा जन्मिएँ । त्यतिबेला सिलोङ असममा पर्ग्थ्याे । अहिले मेघालयमा पर्छ । म जन्मिनुअघि नै मेरा आमाबाबुको सम्बन्ध बिग्रिन थालिसकेको थियो । उनीहरूको झगडा पर्नासाथ मलाई चिया टिप्नेहरू बस्ने ठाउँमा पुर्‍याइन्थ्यो, त्यहाँ कसैको जिम्मा लगाइन्थ्यो । चिया मजदुरहरू बगानिया भनिने भाषिका बोल्थे । बगान भनेको बगैंचा हो । चिया बगानमा काम गर्ने मजदुरहरू झारखण्ड, छत्तीसगढबाट ल्याइएका आदिवासी, जनजाति थिए । आजका मितिसम्म उनीहरूको क्रूरतापूर्वक शोषण भइरहेको छ । जहाँसम्म मलाई याद छ, बगानिया मैले जानेको पहिलो भाषा थियो । त्यसपछि मेरा आमाबाबुको सम्बन्ध विच्छेद भयो र म ऊटी पुगेँ, जहाँ तमिल बोलिन्छ । यसरी बाल्यावस्थामा मैले अलि-अलि हिन्दी जानेँ, अनि अंग्रेजी जानेँ र मलयालम पनि जानेँ ।

केरलमा स्कुल पढ्दा अंग्रेजी भाषा थियो कि मलयालम ?

आइमनम गाउँमा हुर्किरहेकी थिएँ । पहिले स्कुल जान्नथेँ । मलयालम बोल्ने गर्थें । आमाले स्कुल खोलेपछि त्यहीँ पढ्न थालेँ । आमा अहिले पनि त्यो स्कुल चलाइरहेकी छिन् । आमाको स्कुलमा मलयालम बोल्न वर्जित थियो । कुनै विद्यार्थीले मलयालम बोल्यो भने कडा दण्ड पाउँथ्यो । उसले कापीमा आई विल स्पिक इन इंग्लिस, आई विल स्पिक इन इंग्लिस- सय चोटि लेख्नुपर्थ्याे । कहिलेकाहीँ त पाँच सयचोटि लेख्नुपर्थ्याे । अहिलेचाहिँ उनको स्कुलमा त्यस्तो कडिकडाउ छैन । तल्लो कक्षा मलयालम भाषामै पढाइन्छ । त्यसपछि मलाई अंग्रेजी माध्यममा पढाइ हुने बोर्डिङमा पढाइयो ।

तपाईं आफ्नो आख्यानमा ‘आधिकारिक’ वा राजनीतिक भाषाप्रति निकै सचेत हुनुहुन्छ । द गड अफ स्मल थिङ्जमा प्रहरीको भाषालाई लिन सकिन्छ । मिनिस्ट्रीमा अन्जुम हिजडा शब्द प्रयोग गरिरहन्छिन्, र साइदाचाहिँ एमटीएफ (मेल टू फिमेल अर्थात् पुरुषबाट महिला), एफटीएम (फिमेल टू मेल अर्थात् महिलाबाट पुरुष) र सिस्जेन्डर (त्याचलिंगी) जस्ता शब्द ग्रहण गर्छिन् । ‘अछुत’ वा ‘अनुसूचित जाति’जस्ता ठप्पालाई लेखनमा प्रयोग गर्दा पनि तपाईं सचेत देखिनुहुन्छ ।

यसबारे म जति सोच्छु, त्यति यो मेरा निम्ति कति महत्त्वपूर्ण छ भन्ने बोध गर्छु । मैले सार्वजनिक भाषाप्रति सचेत हुनु त छँदै छ, मेरो आफ्नो निजी भाषाको खोजीमा सचेत हुनु पनि जरुरी छ । उदाहरणका लागि, सन् १९९० को दशकमा आणविक परीक्षणपछि सार्वजनिक भाषामा पूर्ण परिवर्तन आयो र यसको प्रयोग भारतमा मान्य ठानियो । भारतले आफूलाई आणविक शक्ति घोषणा गर्‍यो । आणविक शक्ति भन्ने यस धारणाको नयाँ, आक्रामक हिन्दु राष्ट्रवादसँग ज्यादा सरोकार थियो । यसको अर्थ जनतालाई ‘असली’ वा ‘सच्चा’ भारतीयका रूपमा चित्रण गर्नु, धार्मिक अल्पसंख्यक, खास गरी, मुस्लिम समुदायलाई कलंकित गर्नु, उनीहरूलाई संशयका दृष्टिले हेर्नु स्वीकार्य भयो । मुसलमानप्रति भय र घृणा (इस्लामोफोबिया) खुल्लमखुल्ला प्रकट हुनु प्रचलनझैँ बन्यो ।

तस्वीर स्रोत : बन्ददीप सिंह/इन्डिया टुडे )

भाषामा आएको त्यस परिवर्तनले मलाई ‘दी एन्ड अफ इम्याजिनेसन’- भारतको आणविक परीक्षणमाथिको निबन्ध- लेखायो । त्यसपछि, नर्मदा उपत्यकाको यात्रा गरेँ र बाँधविरोधी आन्दोलनबारे लेखेँ । त्यहाँ फरक भाषा थियो । मान्छेहरू आफूलाई पाप- प्रोजेक्ट-अफेक्टेड पर्सन (परियोजना-प्रभावित व्यक्ति) भन्थे । तिमी पाप हौ ? होइन, म त्यो सूचीमा परिनँ । यस्तो संवाद त्यतातिर खुब सुनिन्थ्यो । हाल राष्ट्रिय नागरिक पञ्जीका कारण असमको शब्दभण्डारमा नयाँ शब्द थपिएका छन् । सुदूर द्वीपका माझीहरू डाउटफुल भोटर्स (संदिग्ध मतदाता), डिक्लेर्ड फरेनर्स (घोषित विदेशी) र जेन्युइन सिटिजन (असली नागरिक) जस्ता अंग्रेजी शब्द प्रयोग गर्छन् र लिगेसी डकुमेन्ट्स (विरासतसम्बन्धी कागजात) कसरी जुटाउने होला भनेर चिन्तित छन् । कश्मीरमा सैन्य आधिपत्यले आफ्नै शब्दहरू कोरलेको छ । तिनलाई मिनिस्ट्रीमा तिलोको कश्मीरी-अंग्रेजी शब्दकोशले समेटेको छ । अनि छ, जातको भाषा एउटा । यसको वीभत्स पारम्परिक खपत र यसका अप्रिय आधिकारिक शब्दहरू ! केही बोलीचालीका भाषामा महिला र शुद्र तथा दलित समुदायका मानिसलाई अपमानजनक र असभ्य ढंगले उल्लेख गर्ने शैलीहरू स्वयं भाषामै संहिताबद्ध गरिएका छन् ।

मैले तपाईंलाई यी सारा कुरा कसरी बुझाउने होला ? मेरा निम्ति कथा नै जीवन हो । कथावाचन नै स्वयंमा एउटा कथा हो । र, जुन भाषामा कथा भनिन्छ, त्यो आफैंमा अर्काे सिंगो कथा हो । किनभने, संसारको यस भागमा भाषा समुद्र हो, जो भाषा-माछा र शब्द-माछाका कुरहरूले भरिपूर्ण छ ।

एउटा निबन्धमा तपाईंले ‘भाषा मेरो विचारको छाला हो’ भनेर लेख्नुभएजस्तो लाग्छ ।

निबन्धमा होइन, द गड अफ स्मल थिङ्जबारे कुरा गर्दा कसैसँग भनेकी थिएँ । कहिलेकाहीँ मान्छेहरू भन्ठान्छन्, भाषा भनेको निर्माण वा चयन गर्ने कुरो हो । मेरा हकमा कदापि त्यस्तो होइन । भन्नैपर्ने कथा भन्न भाषा मेरासामु आफैँ आइपुग्छ, प्रांगारिक तवरले । यो कुनै ध्वनिझैँ, करिब-करिब संगीतझैँ आइपुग्छ । म धेरै लेख्ने, पुनर्मस्यौदा/पुनर्लेखन गर्ने र लेखेका कुरा कच्याककुचुक पारेर फाल्ने खालको लेखक होइन । लेख्दा, मानौं म कुनै आवाज, कुनै धुन सुनिरहेकी हुन्छु । अनि, त्यसैलाई विस्तार गर्छु । तर, धेरै पुनर्लेखन गर्दिनँ । हिजोअस्ति मात्रै दराज सफा गरिरहेकी थिएँ । केही पन्ना भेट्टाएँ । ती अट्मोस्ट ह्यापिनेसका अंश थिए, आठ वर्षअघि लेखिएका । त्यहाँ पृष्ठहरू थिए, सिंगा अनुच्छेद थिए । तर, उपन्यास छापिएर आउँदा तिनमा कुनै परिवर्तन भएको थिएन । ती वाक्य र सूत्रवाक्य रंगिन धागोझैँ देखापरेका थिए । सवाल तिनलाई तानमा कसरी बुन्ने भन्ने हो ।

अघि भन्नुभएको ‘विस्तार’बारे अलिकति चर्चा गर्नुहोस् न ।

पख्नुस् है त...उदाहरणका लागि, द गड अफ स्मल थिङ्जको पहिलो प्रतिविम्ब यस्तो थियो (यो उपन्यास त्यसरी भने सुरु हुँदैन) : दिमागमा एउटा तस्बिर आयो । आकासे-निलो रङको प्लिमथ कारभित्र सात वर्षका जुम्ल्याहा बच्चा छन् । कारको पछाडिका पंख घाममा चम्किरहेका छन् । यसको छतमा अचारको विज्ञापन गरिएका साना बोर्ड छन् । कार रेलमार्गको बाटो काट्ने ठाउँमा रोकिएको छ र यसको वरिपरि कम्युनिस्ट पार्टीको ठूलो जुलुस हिँडिरहेको छ । र, द मिनिस्ट्री अफ अट्मोस्ट ह्यापिनेसको कथा मलाई यसरी फुरेको थियोः दिल्लीको जन्तरमन्तर भनिने ठाउँमा मध्यराति एउटी परित्यक्त सानी बच्ची फुटपाथमा भेटिन्छे । देशभरिबाट विरोधसभा गर्न मान्छेहरू थुप्रिने ठाउँ हो, यो । बाफरे, बालबालिका र राजनीतिक प्रतिवाद ! त्यो मेरो दिमागमा यसै झिलिक्क आयो । प्रतिरोध र अस्तव्यस्तताका बीच कोही जन्मिने कुरा...।

मैले भनेको विस्तारको अर्थ के हो भने फुटपाथमा देखापरेकी बच्ची वा रेलमार्गको बाटो काट्ने ठाउँमा रोकिएको कारभित्रका जुम्ल्याहाबारे मैले त्यो अनुच्छेद लेख्न सक्थेँ । तर, त्यसवरिपरि सिपीरूपी उपन्यासले आफ्नो कथा पत्र-पत्रमा लुकाउँछ । यी दुवै उपन्यास त्यो बच्ची र ती जुम्ल्याहाबारेका अध्यायबाट सुरु भएका छैनन् । तर, उनीहरू एक प्रकारले उपन्यासको स्नायुकेन्द्र हुन् । विस्तार भन्नाले मेरो तात्पर्य यही थियो ।

चिहानघारीमा क्रान्तिजस्ता उदेकलाग्दा कुरा तपाईंको लेखनमा बारम्बार आउँछन् । स्थान र अलंकारमा समेत असंगति वा अप्रत्याशितता भेटिन्छ । द गड अफ स्मल थिङ्जको सुरुतिर तपाईं बगैंचामा परिरहेको पानीजस्तो घरेलु र सामान्य कुराको बयान गर्न भयानक अलंकार प्रयोग गर्नुहुन्छ- ‘गोलाबारीलेझैँ’ पानीले जमिन जोतिरहेको थियो । अनि, मिनिस्ट्रीमा गोलीले बनाएको घाउलाई ‘गृष्मको प्रफुल्ल गुलाबजस्तो’ भन्नुहुन्छ । विशेषतः यस्तो खालको हिंसा वा शान्तिका सन्दर्भमा चिजहरू हामीले अपेक्षा गरेभन्दा बिलकुल विपरीत हुन्छन् ।

मैले यसरी सोचेकै थिइनँ । यी दुई अलंकारको सान्निध्य तपाईंले औंल्याइदिनुभयो । हो, चिजहरू जस्ता देखिन्छन्, बिरलै त्यस्ता हुन्छन् । हामीले लगभग सबै चिजबाट प्रचारका पत्रहरू उप्काइदिनुपर्छ... शान्ति, प्रेम, मृत्यु, वर्षा, सूर्याेदय, सामान्यपनको स्थापित धारणा, मातृत्व, परिवार... । मेरा निम्ति, व्यक्तिगत रूपमा, परिवार हिंसात्मक क्षेत्र रहिआएको छ । अत्यन्त, अत्यन्त हिंसात्मक ! भयानक ! परिवारले मलाई सधैं भत्काइरह्यो । मेरा सारा विच्छेदनहरू परिवारमै भएका छन् । जब-जब सुखी परिवार बस्ने पूर्ण घरको परिकल्पनासहितको विज्ञापन देख्छु, म अनिष्टको आशंकाले भरिन्छु । मलाई मित्रताको डुंगाले डुब्नबाट जोगायो । गहिरो मित्रता र महान् प्रेमले मलाई बचायो । रक्तनाता र ‘परिवार’ले होइन ।

अर्कातिर, मान्छेहरूमाथि धावा बोलिएका कश्मीरजस्ता ठाउँमा जे भइरहेको छ, त्यसलाई विचार गर्दा परिवार नै टेक्ने हाँगो र समाउने बुटो भएको छ । मानौं, परिवार अन्तिम आधार र अन्तिम इकाई हो, जसलाई भारतीय राज्य र यसको सैन्य आधिपत्यले ध्वस्त बनाउन सकेको छैन । कश्मीर पुग्दा त्यहाँको प्रस्टतः बफादार र प्रश्नातीत पारिवारिक बन्धन देखेर मलाई ताज्जुब लाग्छ । हुन त परिवार भन्ने त्यस इकाईभित्र धेरै कुरा चलिरहेका हुन्छन्... तर, जब मानिसहरू सामना गर्नैपर्ने स्थिति सामना गर्छन्, त्यतिखेर आफ्नो पक्ष र परिवारलाई निराश नबनाउने र तिनको शिर झुक्न नदिने ठूलो दबाब उनीहरूलाई हुन्छ । म यसमा विश्वस्त छु ।

मलाई सधैंभरि लाग्ने आरोप छ- ‘तिमी भारतलाई यथोचित आलोकमा देखाइरहेकी छैनौ ।’ मानौं, समस्त कलाको उद्देश्य पर्यटन मन्त्रालयका लागि प्रत्यक्ष/अहप्रत्यक्ष प्रचार गरिदिनु हो ।

द मिनिस्ट्री अफ अट्मोस्ट ह्यापिनेसको चिहानघारीमा क्रान्ति भन्ने जुन कथ्य छ, त्यो अलंकार होइन, वास्तविकता हो । मुसा नामक पात्रले आफ्नी दिवंगत छोरी मिस जिविनलाई चिठीमा लेखेझैँ ‘कश्मीरका चिहानमा मृतकहरू जीवित छन् र जीवितहरू बाँचेको बहाना गर्ने मृतकहरू मात्र हुन् ।’ र, दिल्लीको मसानघाटमा अन्जुमले बनाएको जन्नत गेस्टहाउसमा हरेक कोठाभित्र एउटा चिहान छ । त्यहाँ जीवित र मृतकबीच भेद गर्न कठिन छ । त्यहाँ को बाँच्छ, को मर्छ, को समाधिस्थ छ र कस्ता प्रार्थना गरिन्छन्, यी सबैलाई ध्यानपूर्वक विचार गर्नुभयो भने त्यो साँच्चै क्रान्ति हो ।

तसर्थ, मेरो चेतावनी छ- चिहानघारी मृतकहरूले भरिएको हुने र पारिवारिक घरमा जीवितहरूको बास हुने अपेक्षा लिएर मेरा उपन्यासनजिक नआउनुहोस् । यसै गरी, मेरा उपन्यासका सिनेमाघरमा फिल्म नै लाग्छन् भन्ने अपेक्षा पनि नगर्नुहोला ।

जिब्रो नचपाई भन्ने हो भने कथानकहरूका हिसाबले तपाईंका दुवै उपन्यास निःसन्देह उदास छन् । तर, ती साह्रै सुन्दर पनि छन् । तिनमा प्रशस्त आनन्द र भव्यता पनि छन् र दुवै उपन्यास रमाइलो ठाउँमा टुंगिन्छन् । मेरा निम्ति यो अर्काे खालको तनाव हो । यसबारे केही भन्नुस् न ।

यो तनावचाहिँ अघि हामीले कुरा गरेको लेन परिवर्तन गर्ने, लाक्षणिक ट्राफिक नियमहरू तोड्ने विषयकै अंश हो । सार्वजनिक क्षेत्रमा मात्र होइन, मानव चित्तभित्र पनि यस्तो हुनुपर्छ... अत्यन्त निजी कुराहरू, अनुभूति, अन्धकार र प्रकाश, उत्कण्ठा, प्रेम र क्षति आदि-आदिमा । द गड अफ स्मल थिङ्जको एउटा खण्डमा मैले केरलको नृत्य कथकलीको बयान गरेकी छु । कथकली कथावाचनको भव्य र गीतिकाव्यात्मक स्वरूप हो । कथावाचकका रूपमा मलाई सम्भवतः यस नृत्यले अधिकतम प्रभाव पारेको छ । कथकली नर्तकले सुखमा दुःखको हिस्सा समाविष्ट हुन्छ, गर्वको समुद्रमा लज्जाको माछा लुकेको हुन्छ भन्ने कुरा कसरी देखाउन सक्छ, त्यस खण्डमा मैले वर्णन गरेकी छु । ‘दी एन्ड अफ इम्याजिनेसन’मा पनि लेखकको एक खालको घोषणा छ- ‘अत्यन्त विषादग्रस्त ठाउँहरूमा आनन्द खोज्नू । सुन्दरतालाई यसको गुफासम्म पछ्याउनू ।’

यदाकदा मलाई लाग्छ, भारतका महिलाका निम्ति सुख एउटा हतियार हो । किनभने, हामीसँग सुखी हुने अपेक्षा गरिँदैन । हामीले त त्याग गर्नुपर्छ, कष्ट झेल्नुपर्छ र सेवा गर्नुपर्छ भन्ने अपेक्षा रहन्छ । केरलमा म हुर्किंदै गर्दा मेरी आमा पुरुषहरूप्रति र धेरै कुराप्रति अत्यन्त कटु थिइन् । तर, उनको स्कुल उल्लासपूर्ण ठाउँ थियो । स्कुलमा महिला र केटीहरूलाई कुनै पनि हिसाबले कहिल्यै पुरुष र केटाहरूभन्दा असमर्थ र कमजोर महसुस हुन दिइएन । उनीहरूका चालढाल, व्यवहार र सहज आत्मविश्वासमा त्यो प्रकट हुन्थ्यो ।

त्यो सहशिक्षा दिने स्कुल थियो, होइन ?

हो । मेरी आमाले स्कुल सुरु गर्दाको बखत केटा र केटी सँगै पढ्ने भन्ने कुरा सोच्नै नसकिने थियो । त्यो रूढिग्रस्त सानो शहरमा सहशिक्षा उत्पातै निन्दित थियो । त्यहाँ मैले केही वर्ष पढेँ । त्यसपछि अर्काे सहशिक्षावाला स्कुलमा भर्ना भएँ । सोह्रसत्र वर्षको उमेरमा कलेज पढ्न घर छाडेँ । त्यसपछि त्यहाँ फर्केर गइनँ । महिला दीनहीन पीडित हुनुपर्ने परिस्थितिमा म बाँच्न सक्दिनथेँ । मभित्र सदा एउटा बेचैनी थियो । म झन्डै लडाकु पाराले खुसीको खोजीमा हुन्थेँ । म स्वेच्छाले कष्ट भोग्न राजी हुने छैन । मेरो मतलब, कहर काट्नैपर्छ भने म काट्छु, तर यो प्रस्ताव हुने छैन ।

आफू हुर्किएको केरलको त्यो ठाउँको परम्परा र रूढीको बोझलाई म बयानै गर्न सक्दिनँ । त्यहाँ मजस्तो अर्काे कोही थिएन, कोही पनि थिएन । र, मेरा आमाबाबुको पृष्ठभूमिका कारण मेरा निम्ति परम्परागत विवाहको सम्भावना क्षीतिजमा कतै छैन भन्ने मलाई स्पष्ट पारिएको थियो । मान्छेहरू कानेखुसी गर्थे, ‘कुनै पनि स्वाभिमानी सिरियन क्रिस्चियन केटाले यो केटीसँग बिहे गर्दैन ।’

यो उनीहरूको थेगोजस्तै भइसकेको थियो । तसर्थ, मेरा लागि तयार पारिँदै गरेको स्क्रिप्टमा दुःख, उदासी र कटुताको पर्याप्त मात्रा लेखिएको थियो । तर, म भने सर्वथा भिन्न सोचिरहेकी थिएँ... म दुःखी हुनेवाला छैन । म त खुसी हुनेछु, साँच्चिकै खुसी । र, त्यो मेरो उग्र आकांक्षा थियो । त्यसलाई पछ्याउन आफू वरिपरिका मान्छेहरूबाट टिपेका थुप्रै अनुकूलनबाट छुटकारा पाउनुपर्छ । मैले कलिलै उमेरमा यसो गर्न सुरु गरेँ । यसमा मैले ठूलो प्रयत्न गर्नुपरेको थियो । मेरो लेखनले मलाई जहाँ पुर्‍यायो, त्यसमा वर्षाैंसम्म म किञ्चित् दोषी, क्षमायाचक र लज्जित भइरहेँ, त्यसमा मैले अपराधबोध गरिरहेँ- असाध्यै धेरै प्रसिद्धि, असाध्यै धेरै पैसा, असाध्यै राम्रो घर । रकस्टार वा फिल्मस्टारका मानकअनुसार होइन, मेरो मानकअनुसार असाध्यै धेरै ! अपराधबोध मान्छेलाई दुर्बल बनाउने भावना हो । यसलाई वास्तवमा मैले आफूबाट त्यसरी टकटक्याउनुपरेको थियो, जसरी भिजेको कुकुरले जीउ हल्लाएर आफ्नो शरीरबाट पानी झार्छ ।

असली प्रश्न हो, आफूसँग भएको चिजले तपाईं के गर्नुहुन्छ ? कुन कथा, कस्ता कथा भन्नुहुन्छ ? कसरी भन्नुहुन्छ ? आफूसँग भएको पैसाले के गर्नुहुन्छ ? यसलाई कसरी तैनाथ गर्नुहुन्छ ? यसलाई अरूसँग कसरी बाँड्नुहुन्छ ?

खुसी क्षणभंगुर हुन्छ । निःसन्देह क्षणभंगुर हुन्छ । मेरा निम्ति खुसी- म यहाँ फेसबुके नक्कली खुसीको कुरा गरिरहेकी छैन- अनुभूति र मनस्थिति हो । तर, कहिलेकाहीँ यो मुद्रा पनि हो, रबैया पनि हो । किनभने, केही मानिस तपाईंको खुसी चाहँदैनन् । उनीहरू तपाईं क्लान्त र जीर्ण देखिएको हेर्न चाहन्छन् । त्यसैले त हास्य मेरो लेखनको अभिन्न हिस्सा रहिआएको छ ।

त्यस प्रकारको खुसी, त्यस्तो मुद्रा संसारका परिहास र विसंगतिमाथि दृष्टि लगाउँदा पनि प्रतिविम्बित हुन सक्छ । अन्धकार ठाउँहरूमा पनि त्यो खुसी देखिन्छ । तपाईंको लेखनमा त्यो बारम्बर आउँछ । तपाईं कत्तिको सचेत ढंगले यसबारे सोच्नुहुन्छ ?

म यसमा सचेत भएर सोच्दिनँ, किनभने म त्यो खुसीलाई बाँचिरहेको हुन्छु । त्यसलाई सर्वत्र देख्छु, सर्वदा देख्छु । छत्तीसगढको बस्तर जिल्लाका जंगलमा निर्मम गुरिल्ला युद्ध चलिरहेको छ । त्यहाँ मान्छेहरू बिहान एकअर्कासँग हालखबर सोधनी गर्छन् । उनीहरूलाई थाहा हुँदैन, साँझ एकअर्कासँग भेट हुने हो कि होइन । यस्तो परिस्थितिको बीचमा पनि त्यहाँ मान्छेले उन्मत्त हाँस्न छोडेको छैन । कश्मीरमा चिहानघारीको हास्य बातचीतको महत्त्वपूर्ण अंश हो । प्रश्न यत्ति हो कि तपाईंले कान खुला राख्नुपर्छ, त्यस हास्यको हिस्सा बन्नुपर्छ... मान्छेहरूसँग सकिँदैन ! ती जस्तै प्रतिकूलतामा पनि प्रसन्नचित्त रहन्छन् ।

केरलबाट दिल्ली सराइ कस्तो थियो ? संस्कृति र भाषामा त्यो ठूलो परिवर्तन थियो जस्तो लाग्छ ।

हो, थियो । तर, अद्भुत पनि थियो । त्यतिबेला आमा र मेरो सम्बन्ध कठिन मोडबाट गुज्रिरहेको थियो । मैले भव्य र प्रभावशाली आमा पाएकी थिएँ । उनी मेरो सृष्टिकर्ता पनि थिइन् र संहारकर्ता पनि थिइन् । यी दुवै शब्दको विशद अर्थमा मैले यसो भनेकी हुँ । उनी दमको दीर्घरोगी थिइन् । उनको दम मेरो बाल्यकालमा आतंकको स्रोत थियो । आमा भनिरहन्थिन्, ‘मेरो जीवनको ठेगान छैन, आज हो कि भोलि हो, म मरेँ भने तँ के गरेर खालिस् ? तेरो सडकको बास हुन्छ ।’ मलाई लाग्थ्यो, मेरो फोक्सोमा उनको सास छ । म उनको नाजुक सासको धागोमा झुन्डिएर बाँचिरहेकी थिएँ । सोच्थेँ, आमा मरिन् भने म पनि मर्छु होला । म काँतर केटी थिएँ । र, अहिले उनी सतासी वर्षकी भइन् । एकातिर आमा मर्लिन् भन्ने भयले सधैँ आक्रान्त हुन्थेँ, अर्कातिर उनैले हो, मेरो मेरुदण्डमा इस्पात भरिदिएको । म आज जे छु, त्यसको जग उनैले बसाइदिएकी हुन् । उनैले मलाई हाम्रो सामाजिक अलगावलाई विद्रोहमा बदल्न प्रेरित गरिन् । छालाको रङलाई लिएर उनले मलाई सहज महसुस गर्न सिकाइन् । परिवारका अरूभन्दा म अलि काली थिएँ । त्यो भयानक अपराधजस्तो थियो । आमाले मलाई सधैँभरि कालो पुतली मात्र दिइन् । हुन त म पुतलीसँग खेल्ने खालकी केटी थिइनँ । मसँग कालो पुतली मात्र हुन्थ्यो । तर, जब म त्यस्ती केटीबाट हुर्किंदै अहिलेको यस्ती महिला बनिरहेकी थिएँ, त्यसले आमालाई असाध्यै क्रुद्ध बनाएको थियो । वर्षाैंसम्म हामी आमाछोरीबीच भयानक द्वन्द्व चल्यो ।

सन् १९७६ मा स्कुल अफ आर्किटेक्चरमा पढ्न दिल्ली आउँदा सोह्र वर्षकी थिएँ । र, यस शहरले मलाई बचाएको थियो । त्यसैले दिल्ली मेरो प्यारो बन्यो, जतिसुकै प्रदूषित र भयानक शहर भए पनि । जति ठूलो सांस्कृतिक परिवर्तनबाट म गुज्रिए पनि...मेरा निम्ति त्यो स्वतन्त्रताको सुवास थियो । कलेजको दोस्रो वर्षदेखि मैले घर जान ठ्याम्मै छोडिदिएँ । आर्किटेक्चरल ड्राफ्ट्सम्यानका रूपमा काम गर्न थालेँ । नक्सा बनाएर खर्च जुटाउँथेँ । मेरै कलेजमा पढ्ने एक जना विद्यार्थीसँग बस्थेँ । ऊ मेरो पहिलो प्रेमी थियो । म जंगली थिएँ, मदहोश रहन्थेँ र बेपर्वाह थिएँ । कसैको रेखदेखमा थिइनँ, कसैको रोकटोक थिएन, किनभने म घरबाट पैसा लिन्नथेँ । मसँग केही पनि थिएन, मानौं, मुसाजसरी बाँचिरहेकी थिएँ । तर, उत्पातै खुसी थिएँ ।

एउटा निबन्धमा दिल्लीबारे भन्नुभएको छ- ‘दिल्लीबाहेक अन्यत्र म घरमा यस्तो उपद्र्याहा कहाँ हुन सक्थेँ र !’

हो, भनेकी छु ।

त्यही निबन्धमा तपाईंले आफूले प्रेम गर्ने र आफूलाई प्रेम गर्ने मान्छेहरूको खोजीबारे लेख्नुभएको छ । त्यसको संकेत मिनिस्ट्रीमा पनि पाइन्छ । तिलो आफ्ना मान्छेहरू खोज्ने क्रमबारे बोल्छे । र, छोटो अवधिका लागि ऊ र मुसा एकअर्काका मान्छे बन्छन् । तपाईं कसरी आफ्नो ठाउँ खोज्न खोज्नुहुन्छ ? अनि, कसरी आफ्ना मानिस खोज्नुहुन्छ ?

मैले आफ्नो काममार्फत आफ्ना मान्छेहरू प्राप्त गरेँ । लेखनमार्फत, आफूले काम गरेका फिल्ममार्फत । त्यहीँ नै हो, मेरा सबैभन्दा चिरस्थायी मित्रता र सम्बन्धहरू बनेका । तर, स्कुल अफ आर्किटेक्चरमा पढ्न थालेपछि मैले मेरा प्रथम मान्छेहरू प्राप्त गरेँ । त्यो अत्यन्त अद्भुत र शानदार ठाउँ थियो । हामी होस्टेल बस्नेहरू देशैभरिबाट आएका थियाैँ । हामी कति धेरै भाषा बोल्थ्यौँ, फरक-फरक भाषा । आफ्ना मान्छेहरू छिट्टै भेटिन्छन्, जोसँग चुरोट-बिँडी खाइन्छ, सँगै नक्सा बनाइन्छ । असाध्यै जवान र असाध्यै स्वतन्त्र मान्छेहरू । तपाईं निधो गर्न सक्नुहुन्छ, योचाहिँ तपाईंको समुदाय हो । (हाँस्छिन् ।)

तस्वीर स्रोत : पंकज राकेश ।

त्यतिबेला आर्किटेक्चर पढ्ने केटीहरू बिरलै हुन्थे । तीस-चालीस जनाको कक्षामा हामी चार-पाँच जना केटी थियौँ । स्कुलमा महिला छात्रावास थिएन । पुरुष छात्रावासको एउटा सानो खण्डलाई नै यसो घेरघार पारेर महिला छात्रावास तुल्याइएको थियो । तर, हामीलाई कसैले पनि उति ध्यान दिँदैनथे । स्कुलको वातावरणमा स्वतः अराजकता र जंगली उन्मुक्ति थिए । हामी रातदिन पढाइसम्बन्धी काम गरिरहेका हुन्थ्यौँ । र, हामी बस्ने ठाउँ भद्रगोल, जीर्णशीर्ण, धुवाँव्याप्त र फोहोरी थियो । नजिकै कोइला कारखाना थियो । ड्रइङ बोर्डमा सेतो कागज राख्यो, पाँच मिनेटपछि नै फुस्रो हुन्थ्यो......

बिजोगै रहेछ नि !

ठाउँ भयानक थियो । तर, त्यसको सोधभर्नास्वरूप त्यहाँ बेहिसाब स्वतन्त्रता थियो । किनभने, मान्छेहरूले हामी पनि त्यहाँ छौँ भन्ने बिर्सिएका थिए । हुन त बच्चैदेखि मलाई कसैले केही सिकाएनन्, मैले कुनै दीक्षा पाइनँ । मलाई मौलिक शिक्षा दिइएको थियो भन्ने होइन । कुरा यत्ति हो, मलाई नियम र अदबमा दीक्षित गर्ने फुर्सद कसैलाई थिएन । स्कुल अफ आर्किटेक्चरमा पनि हालत करिब उस्तै थियो । एक प्रकारले म त्यो भद्रगोलमा हुर्किएकी थिएँ ।

नाताले काकाहजुरबा पर्ने एक जना आफन्त मलाई भेट्न आएको सम्झिन्छु । उनी वरिष्ठ सरकारी इन्जिनियर थिए । मेरो मायाले त के भेट्न आउँथे र ? उनी कुरा काट्ने, यताको कुरा उता, उताको कुरा यता गर्ने खालका मान्छे थिए । मलाई यस्तासँग सिकसिक लाग्छ । काकाहजुरबा मलाई भेटेर, घर गएर मेरा कुरा टोलभरि फैलाउन आएका थिए । तर, उनी जे सोचेर आएका थिए, मलाई भेटेपछि सब गडबड भयो । किनभने, त्यतिबेलासम्म कसले के भन्ला भन्ने कुरालाई मैले भाउ दिन छोडिसकेकी थिएँ । उनी छात्रावासको गेटमा आए, म तल झरेँ । तपाईंको पिठ्यूँ मुसारेर ‘हँ, यो त ब्रा नै लाउन्न रैछे !’ भनेर गम खाने खालका मान्छे हुन्छन् नि, उनी त्यस्तै खालका थिए ।

मेरो चेतावनी छ— चिहानघारी मृतकहरूले भरिएको हुने र पारिवारिक घरमा जीवितहरूको बास हुने अपेक्षा लिएर मेरा उपन्यासनजिक नआउनुहोस् । यसैगरी, मेरा उपन्यासका सिनेमाघरमा फिल्म नै लाग्छन् भन्ने अपेक्षा पनि नगर्नुहोला ।

उनले स्कुलको चारैतिर नजर घुमाए । देख्छन् के त ? केटीहरू केटाहरूसँग कुम जोडेर चौरमा बसिरहेका, गफिइरहेका, चुरोट तानिरहेका ! उनी विस्मित थिए । भने, ‘यहाँ तिमीहरू सीमा नाघिरहेका त छैनौ ?’ मैले जवाफ दिएँ, ‘यहाँ सीमा भन्ने चिजै छैन, भए पो नाघ्नु ?’ म जान्दथेँ, मैले बोलेका एक-एक शब्दले मलाई घरमा छाला काढिने स्थितिमा पुर्‍याउनेछन् । मेरा हरेक वाक्यलाई अभियोगजसरी लिइनेछ । त्यसपछि उनले सोधे, ‘तिमीहरूको वार्डेन (छात्रावास प्रबन्धक) कहाँ छ ?’ मैले भनेँ, ‘हाम्रो वार्डेनस्वार्डेन कोही पनि छैन ।’ उनले फेरि प्रश्न तेर्स्याए, ‘राति कति बजेभित्र होस्टेल फर्किसक्नुपर्छ ?’ मैले भनेँ, ‘राति होस्टेल फर्किनैपर्छ भन्ने छैन ।’ काकाहजुरबा आतंकित भएर फर्किए ।

मेरो घर फर्किने सम्भावना थिएन । फर्किने सम्भावना आफैँले भत्काएकी थिएँ । मलाई यसो गर्न कठिन भएन, किनभने मैले आफ्ना मान्छेहरू पाएकी थिएँ । भारतमा एउटा रोचक कुरो के छ भने तपाईं मजस्ती हुनुहुन्छ भने, अर्थात् बिग्रिएकी हुनुहुन्छ, पटरीबाट बाहिर गएकी हुनुहुन्छ भने तपाईंले आफ्ना निम्ति एक प्रकारको स्वतन्त्रता आर्जन गर्नुभयो । अरूसँग एक खालको सहमति बन्छ ।

‘यो मान्छे अब सिद्धियो/सिद्धिई...’ भनेर अरूले वास्ता गर्न छोड्छन् ।

हो । तर, यसको एउटा राम्रो पक्ष पनि छ । अरूलाई लागू हुने नियम- उकुसमुकुस हुने, दुर्बल महसुस गराउने नियमहरू- बाट कहिलेकाहीँ धेरथोर उम्किन सकिन्छ । सायद दृश्य सनकहरूका कारण । तर, आर्थिक रूपमा भने तपाईं आत्मनिर्भर हुनैपर्छ । अन्यथा, दुनियाँले तपाईंलाई कुल्चिनेछ । तपाईं समाप्त हुनुहुनेछ ।

आफ्नो सुरुवाती लेखन इन ह्विच एनी गिभ्स इट दोज वन्जमा तपाईंले यस्ता थुप्रै दृश्य सनकलाई जीवन्त तुल्याउनुभएको छ ।

खासमा भन्ने हो भने मैले लेखेको कुनै कुरो पहिलोचोटि प्रकाशित भएको के थियो भने... (हाँस्छिन्) ... हाम्रा केही साथी- मेरो श्रीमान् प्रदीपका र मेरा- वन्यजन्तुसम्बन्धी डकुमेन्ट्री फिल्म बनाउँथे । नेपाल र असमका एक-एक वटा राष्ट्रिय निकुञ्जबाट केही गैंडालाई दिल्ली स्थानान्तरण गरिँदै थियो । नयाँ वंशाणु- संग्रहण (जिन पुल) सुरु गर्ने आशाले ती गैंडालाई दूधवा नामक राष्ट्रिय निकुञ्ज पुर्‍याइँदै थियो । हाम्रा साथीहरू यसबारे डकुमेन्ट्री फिल्म बनाइरहेका थिए । पहिलो टोलीका पाँच गैंडा रुसी जहाजमा दिल्ली आइपुगे । ती विशाल पिँजडामा थिए, जसलाई पाँच वटा ट्रकमा लादियो । साना नगरका धुलाम्य सडकहरू हुँदै गैंडाको सवारी दिल्ली चलाइँदै थियो ।

मैले यस डकुमेन्ट्री फिल्मका लागि हाउ द राइनोसरस रिटन्ड शीर्षकको टिप्पणी लेखेकी थिएँ । यो नै मेरो पहिलो प्रकाशित लेखन थियो । जे भए पनि त्यो बिछट्टको अनुभूति थियो- गैंडाको सवारीसँगै हिँड्नु, तिनलाई पानी खुवाउन खोलामा लैजानु, तिनलाई धेरै गर्मी नहोस् भन्ने हेक्का गर्नु । पिँजडाका काप-कापबाट हेरिरहेका गाउँलेहरूले फरक-फरक अंग देख्नु र तिनलाई जोडेर उनीहरूले कुनै काल्पनिक जनावर बनाउनु । निकुञ्जमा आइपुग्नु, त्यहाँ गैंडाहरूलाई छोड्नु, केही हप्ता काठेघेराभित्र तिनलाई राख्नु अनि ती जीवलाई जंगलमा छोडिएको हेर्नु- भनेँ नि त्यो डकुमेन्ट्री फिल्म मेरा लागि उल्लेखनीय अनुभव थियो ।

अँ, साँच्ची, ती गैंडा अहिले पनि त्यहीँ छन् कि ?

केही छन् । मलाई बताइएअनुसार केहीचाहिँ घाँसे मैदान हुँदै नेपाल फर्किए ।

डकुमेन्ट्री फिल्मबाट एनीमा काम गर्न कसरी पुग्नुभयो ? यो फिल्म हो, तर यसको पटकथा पढ्दा बिलकुल अपरम्परागत लाग्छ । दृश्यको बयानमा थुप्रै शब्द खर्च गर्नुभएको छ । एक ठाउँमा गाईको दृश्य छ, र ‘गाई यसरी हिँडिरहेको छ, मानौं, कर-विवरण बुझाउन जाँदै छ ।’

यस संवादमा हामीले मेरो जीवनको एउटा सिंगै अध्याय छुटाएका छाैँ, प्रदीप क्रिशेनलाई भेटेको र उनीसँग प्रेममा परेको अध्याय । अहिले हामी छुट्टिसक्यौँ । प्रदीपले मलाई कतै भेटे र आफूले बनाउँदै गरेको फिल्म मास्सी साहिबमा अभिनय गर्न अनुरोध गरे । मैले मानेँ । अभिनयमा रुचि भएर होइन, फिल्म कसरी बन्दो रहेछ भन्ने जान्न असाध्यै उत्सुक थिएँ, त्यसैले त्यसमा काम गर्न तयार भएँ । यो स्नातक सकिनेबित्तिकैको कुरा थियो । पढाइ सकिएपछि पटकथाहरू लेख्न थालेकी थिएँ । हाम्रो पहिलो प्रोजेक्ट थियो, २६ भागको टेलिभिजन सिरियल । त्यसमा दुई वर्ष काम गर्‍यौँ । धमाधम छायाँकन भइरहेको थियो । तर, बीचतिर पुगेर निर्माण कम्पनी डुब्यो । हामी त बर्बादै भयौँ । साथमा सुको थिएन । सन् १९८० को मध्यतिर भारतमा टेलिभिजन क्षेत्रमा केही नयाँ भइरहेको थियो । सरकारी च्यानल दूरदर्शनले आफूलाई परिर्वतन गरिरहेको थियो । हरेक शनिबार दूरदर्शन एउटा फिल्म देखाउँथ्यो र सारा देशले त्यो फिल्म हेर्थ्याे । किनभने, टिभी च्यानल त्यही एउटा त थियो ।

हामी त्यतिखेर सोच्थ्यौँ, राज्य-स्वामित्वको टिभीभन्दा खराब कुरो संसारमा अर्काे कुन होला ? अहिले हामी जुन दुःस्वप्नमा बाँचिरहेका छाैँ, त्यतिखेर सायद हामी सरकारी च्यानलबाट यस्तै दुःस्वप्नको अपेक्षामा थियौँ । हाल भारतमा चार सयभन्दा बढी कर्पाेरेट समाचार च्यानल छन् । अधिकांश च्यानल धार्मिक घृणा र नक्कली समाचार वमन गरिरहेका हुन्छन् ।

जे होस्... दूरदर्शनतिरै फर्किऊँ, नयाँ प्रमुख अलिक खुला र उदार कर्मचारी थिए । हामीले कसरी हो उनलाई भेट्न पायौँ र एउटा फिल्मको प्रस्ताव गर्न सक्यौँ । फिल्म बिलकुल पृथक् खालको थियो । दूरदर्शनले सपनामा पनि त्यस्तो फिल्म बनाउनेबारे सोच्न सक्दैनथ्यो । नयाँ प्रमुखले ‘फिल्म लेखेर मलाई देखाउनुस्’ भने । त्यसपछि म सारा कुरा थाती राखेर लेख्न बसेँ । र, यसरी इन ह्विच एनी गिभ्स इट दोज वन्जको पटकथा तयार भयो ।

फिल्म आर्किटेक्चर स्कुलका विद्यार्थीहरूबारे छ । एनी पुरुष विद्यार्थी हो; चौथो चोटि इन्जिनियरिङ अध्ययनको पाँचौँ वर्ष दोहोर्‍याइरहेको आनन्द ग्रोभर । दिल्ली विश्वविद्यालयमा बोलिने विशेष भाषालाई फिल्मले टिपेको छ, जसअनुसार ‘गिभिङ इट दोज वन्ज’ को अर्थ उही सधैँका नियमित कामहरू गर्नु हो । त्यो भाषा त्यतिबेलासम्म न सिनेमामा प्रयोग भएको थियो, न साहित्यमा । त्यो फिल्म बनाउन जेजति सानो रकम हामीले मागेका थियौं, दूरदर्शनले दियो । यो उल्लेखनीय कुरा थियो । त्यतिखेर भारतमा त्यस्तो फिल्म बन्ने कल्पना पनि गर्न सकिन्नथ्यो । तर, बन्यो । फिल्म नगन्य खर्च- केही हजार डलरमा बनेको थियो । म कागजका टुक्रामा पटकथाका शीर्षक हातैले कोर्थें । तर, फिल्मको झुत्रेझाम्रेपन यस फिल्मका पात्रहरूको झुत्रेझाम्रेपनको पूरक थियो र समष्टिमा यसले एक प्रकारको झुत्रेझाम्रे आभास दिएको थियो ।

यदाकदा मलाई लाग्छ, भारतका महिलाका निम्ति सुख एउटा हतियार हो । किनभने, हामीसँग सुखी हुने अपेक्षा गरिंदैन । हामीले त त्याग गर्नुपर्छ, कष्ट झेल्नुपर्छ र सेवा गर्नुपर्छ भन्ने अपेक्षा रहन्छ ।

फिल्म प्रदीपले निर्देशन गरेका थिए । लेखन र डिजाइन मैले गरेकी थिएँ । अभिनय पनि गरेकी थिएँ । एउटा आइतबारको रात लाखौँ मानिसले यो फिल्म हेरे- किनभने, उनीहरूसँग विकल्पै के थियो र... त्यही एकचोटि प्रदर्शन भएपछि फिल्मको काम तमाम भयो । तर, एकचोटि नै सही, यसले विशाल दर्शक पाएको थियो । अहिले पनि मान्छेहरू फिल्म हेर्न टिभीअगाडि आफ्नो परिवार जम्मा भएको सम्झिने गरेको मलाई बताउँछन् । फिल्मले राष्ट्रिय पुरस्कार पायो । संविधानको अनुसूचि आठमा निर्दिष्ट भाषाहरूबाहेक अन्य भाषाको फिल्म विधामा यो उत्कृष्ट भएको थियो । अर्थात्, अंग्रेजी भाषामा । खासमा यो मेरो सधैँको प्रिय विधा हो ।

त्यसपछि अर्काे फिल्ममा पनि काम गर्नुभयो जस्तो लाग्छ ।

इलेक्ट्रिक मुन । इंग्ल्यान्डको च्यानल फोर टिभीले लेख्न लगाएको थियो । फिल्म मध्य भारत- रुडयार्ड किप्लिङको देश- को वनको कुनै जंगल लजबाट सुरु हुन्छ । एउटा नक्कली भारतीय शाही परिवारले विदेशी पर्यटकहरूलाई आफ्नो नक्कली भारतीय अनुभव बेच्छ । ‘बाघ अवलोकन र मन्दिर दर्शनसहितको भारत भ्रमण’ खालको पर्यटनको फन्डा तपाईंलाई थाहै होला । हामी ठट्टा गरेर यसलाई ‘महाराजासँग सहवास-भ्रमण’ भन्थ्यौँ । मध्य प्रदेशको पचमढी भन्ने ठाउँमा छायाँकन गर्‍यौँ । प्रदीप निर्देशक थिए । लेखन र डिजाइन मैले गरेकी थिएँ । त्यतिबेला ‘राज फिल्म’ खुब बनाइँदै थिए । त्यस्ता फिल्ममा हर्ताकर्ता, निर्माता, निर्देशक, छायाँकार आदि गोरा हुन्थे भने भारतीयले चाहिँ सानातिना ठानिने भान्छे, सेवक, सहायक आदिका काम गर्थे ।

औपनिवेशिक शक्ति समीकरण जब्बर तरिकाले जारी थियो । हाम्रो फिल्ममा अचानक यसलाई उल्टाइएको थियो, जो साह्रै विचित्र अनुभवमा परिणत भयो । किनभने, मेरो फिल्म स्क्रिप्ट एक प्रकारले वास्तविक जीवनमा घटित भयो । गोरा र भारतीयहरू, ठाडो भाषामा भन्दा, बीच सञ्चार पूर्णतः भंग भएको थियो ।

यो कष्टकर र नरमाइलो अनुभव थियो । के भएको थियो भन्ने बुझ्न, आफूलाई बुझाउन मैले यसबारे लेख्न सुरु गरेँ । र, ‘इन ए प्रोपर लाइट’ शीर्षकको निबन्ध बन्यो । मलाई सधैँभरि लाग्ने आरोप छ, ‘तिमी भारतलाई यथोचित आलोकमा देखाइरहेकी छैनौ ।’ मानौं, समस्त कलाको उद्देश्य पर्यटन मन्त्रालयका लागि प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष प्रचार गरिदिनु हो । निबन्धलाई यत्तिकै प्रिन्ट गरेर राखेकी थिएँ । एक दिन सन्डे नामक म्यागजिनका सम्पादक वीर संघवी हाम्रो डेरामा आइपुगे । म उनलाई चिन्दिनथेँ । एनीमा काम गरेकी मेरो एक जना साथी उनकी पनि साथी रहिछन् । उनी हाम्रो डेरामा आएकी थिइन् । उनीहरू बाहिर खान जान लागेका रहेछन् । वीर उनलाई लिन हाम्रोमा आइपुगेका थिए । उनी तयार हुन्जेल पर्खिंदै गर्दा उनले टेबलमा रहेको मेरो निबन्ध पढेछन् । ‘यो कसले लेखेको हो ? यसलाई म छापूँ ?’ उनले भने ।

‘छाप्न न त छाप्नुस्,’ मैले भनेँ, ‘तर, सम्पादन गर्न पाउनुहुन्न ।’ उनले ‘एक शब्द चलाउँदिनँ’ भने । यसरी उनी मेरो पहिलो प्रकाशक भए । त्यो मेरो पहिलो निबन्ध थियो । त्यसपछि फिल्म ब्यान्डिट क्विनमाथि ‘द ग्रेट इन्डियन रेप ट्रिक’ शीर्षकमा निबन्ध- शृंखला नै लेखेँ । त्यो पनि सन्डेमै प्रकाशित भयो । त्यतिबेलासम्म मैले द गड अफ स्मल थिङ्जमा काम गर्न सुरु गरिसकेकी थिएँ । बिस्तारै-बिस्तारै, प्रयोगवादी ढंगले काम गरिरहेकी थिएँ ।

भन्नाले, यो १९...९४ को कुरा भयो । स्क्रिप्ट, निबन्ध हुँदै गद्य आख्यानमा आइपुग्दा कस्तो लाग्यो ? बदलाव कस्तो थियो ?

मेरा निम्ति सुन्दर थियो । पटकथाहरूले मलाई धेरै कुरा सिकाए । तिनले मलाई गति सिकाए । मितव्ययिता र संवाद सिकाए । द गड अफ स्मल थिङ्ज लेख्न सुरु गरिसकेकी थिएँ । त्यतिबेलासम्म म पटकथाको भाषाअनुसार ‘बाहिरः दिन, नदी’ मात्र लेखेर नअघाउने भइसकेकी थिएँ । म त त्यो नदीमाथि लेख्न चाहन्थेँ । त्यसलाई बयान गर्न चाहन्थेँ । नदी के सोचिरहेको छ, यसभित्र चन्द्रमा कस्तो देखिन्छ, यी सारा कुरा भन्न चाहन्थेँ ।

पटकथा लेखनको बन्धनबाट मात्र होइन, सिनेमामा काम गर्दा हुने सम्झौताहरूबाट पनि म मुक्त भएकी थिएँ । सिनेमामा घटित हुने समग्र कलात्मक चिजले सम्पर्क, पैसा र निगरानी गरिरहने निर्मातामार्फत प्रवाहित हुनुपर्छ । सिनेमाको माध्यम असाध्यै शानदार छ, तर आफूलाई निरन्तर व्याख्या गरिरहनु मलाई तनावपूर्ण लाग्यो । मेरा लागि उपन्यास- अरूका आँखामा नपरुन्जेल- मेरो र मेरोबीचको सम्झौता मात्र थियो । सिनेमामा केही समय काम गरेपछि मैले आफैँ निर्णय गर्ने र आकारहीन हुन पाइने एकाकीपना रुचाउन थालेँ । उपन्यासमा गाई हिँडाउन तपाईंलाई बजेट चाहिँदैन ! अघि भन्नुभएको थियो नि- गाई ट्राफिक बत्तीमा हेरिरहेको छ, मानौं, आयकर विवरण बुझाउन हिँडेको होस्- पटकथाका लागि यो अर्थ न बर्थको उपद्रो मात्रै हो । यस्तो कुरा त उपन्यासमा बढी सुहाउँछ । ओहो, गाईको कुरा पो गरियो त ! अचेल भारतमा गाईबारे कुरा गर्दा असाध्यै होस पुर्‍याउनुपर्छ ... मलाई थाहा छैन, गाईले आयकर विवरण बुझाउने कल्पना गर्नु अपवित्र वा अराष्ट्रिय कुरा हो कि होइन ? सायद हो । विगत केही वर्षयता भीडले कुटेर मारेका असंख्य मान्छेका कथाको केन्द्रमा गाईहरू छन् । गाईका कारण मारिनेमा अधिकांश मुस्लिम छन् भने केही दलित पनि छन् ।

किताब लेखन प्रक्रिया कस्तो रह्यो ?

द गड अफ स्मल थिङ्ज लेख्न बस्दा एउटा कुरा मनमा खुब आएको थियो । एनीजस्तो फिल्म छेउ-किनाराको कुरा थियो भने यो उपन्यास अझ सीमान्त हुनेवाला थियो । मलाई एक खालको स्वतन्त्रता पनि थियो । इलेक्ट्रिक मुनको पटकथा लेखेर अलिकति पैसा कमाएकी थिएँ । सम्झौता हस्ताक्षर गर्दा मलाई पाउन्डमा पैसा दिइएको थियो । त्यतिबेला भारतीय रुपैयाँको भारी अवमूल्यन भयो । अचानक मैले पाएको रकम भारतमा दोब्बर भइदियो । हामीलाई खुँदो पल्टियो । साथमा अलिकति पैसा भएपछि मैले समय लिएर किताबमा काम गर्न पाएँ, यसमा मात्रै केन्द्रित हुन पाएँ । र, आफू हरेक चिजसँग असाध्यै अप्रासांगिक छु भन्ने विचार मुक्तिको एउटा रूप हो नि, होइन ?

गड अफ स्मल थिङ्जको लेखन एक खालको गोप्य गतिविधि थियो । हामी प्रदीपको आमाबाउको घरमा बस्थ्यौँ । छतका दुइटा कोठा हाम्रा थिए । प्रदीपसँग के सहमति भएको थियो भने बिहानदेखि दिउँसो झन्डै दुई बजेसम्म मैले एउटा कोठाको ढोका थुनेर बस्न पाउनेछु । के लेखिरहेकी थिएँ, कसैलाई भनिनँ । किनभने, के लेखिरहेकी थिएँ, आफैँलाई थाहा थिएन । म केही खोजिरहेकी थिएँ । त्यो अध्याय लेख्न थालेँ, जहाँ आकासे-निलो प्लिमथ रेलवेको बाटो काट्ने ठाउँमा आएर रोकिएको छ । रोकिएको रोकियै भयो । उपन्यास त्यहाँबाट अगाडि बढ्दैन । म आत्तिन्थेँ, असी वर्ष पुगुुन्जेलसम्म पनि त्यो कार त्यही झुर बाटो काट्ने ठाउँमा अड्केको अड्क्यै र मचाहिँ त्यही कुरा लेखेको लेख्यै हुने त होइन ?

मलाई के लाग्छ भने मभित्रको आर्किटेक्ट सधैँ एउटा संरचना, एउटा स्वरूपको खोजीमा थियो । खोजिरहेकी त थिएँ, तर के खोजिरहेकी थिएँ, मलाई थाहा थिएन । र, दुई वर्ष लेखेर बिताएपछि, एक दिन अकस्मात् त्यो करिब-करिब रेखाचित्रजसरी आयो । खासमा भन्ने हो भने मैले एकै दिनमा कथा कसरी अगाडि बढ्छ, कसरी यो तन्किन्छ, सोको रेखाचित्र कोरेकी थिएँ । जबकि, अरू धागोलाई तानमा मिलाउन मलाई वर्षाैं लाग्यो । उपन्यासको संरचना मेरासामु एउटा लय भएर आयो, दमाहाको तालको आभास भएर आयो, जसको अन्दाज पाउन खोजिरहेकी थिएँ म । त्यसपछि एक दिन मैले त्यसलाई देखेँ । संरचनालाई । एउटा खामको पछाडि मैले त्यसको चित्र कोरेँ र सूचनापाटीमा त्यसलाई टाँसेँ । ठूलो राहत भएको थियो । बाटो काट्ने ठाउँको तगारो हटेको थियो र कार अगाडि बढेको थियो ।

रेखाचित्रमार्फत लेखन ! रोचक लाग्यो । लेखनका स्वरूप र संरचनाबारे सोच्न तपाईं अहिले पनि आफूलाई आर्किटेक्चरको सीप प्रयोग गरिरहेको पाउनुहुन्छ कि ? लेखकहरूले आफ्ना किताबका रूपरेखा वा खेस्रा तयार पार्ने गर्छन् भन्ने त सुनिएकै हो । तर, तपाईंको तरिकै भिन्न छ ।

खेस्रा कोर्ने होइन, डिजाइन गर्छु म । मेरो सोच्ने शैलीमा आर्किटेक्चर सदा महत्त्वपूर्ण रहिआएको छ ।

द गड अफ स्मल थिङ्जको लेखन तपाईंको नितान्त निजी अनुभव प्रतीत हुन्छ । लेख्न बस्दा यी मेरा पाठक हुनेछन् भन्ने केही सोच्नुभएको थियो ? अथवा, अहिले सोच्नुहुन्छ ?

मेरो दिमागमा कोही पनि थिएन । अहिले पनि म पाठकबारे सोच्दिनँ । मेरा निम्ति मेरो सम्पूर्ण लेखन आफैँमा एउटा प्रयोग हो । यसको आफ्नै तर्क हुन्छ, आफ्नै आवेग हुन्छ । मैले पहिलो वाक्य लेखेपछि मेरो लेखन स्वयंले सबै कुरा आफ्नो हातमा लिन्छ । यसको आफ्नै संवेग हुन्छ, आफ्नै गति हुन्छ, यो उसकै चिज बन्छ ।

सन् १९९० को दशकमा गड अफ स्मल थिङ्जको लेखनदेखि त्यसको करिब बीस वर्षपछि मिनिस्ट्रीको लेखनसम्म आइपुग्दा लेखनको आफ्नै गति, संवेग हुने कुरामा केही परिवर्तन आयो कि ? यसै प्रसंगमा आख्यान र गैरआख्यानमा केही भिन्नता पो छ कि ? एक ठाउँमा भन्नुभएको छ, तपाईंका निबन्धहरू तपाईंलाई ‘ऐठन’ गराएर बाहिर आउँछन् भने आख्यान चाहिँ ‘नृत्य’ गर्दै बाहिर आउँछ । निबन्धहरू अलिक छिटछिटो आएजस्ता पनि लाग्छन् ।

यसलाई अनौठै मान्नुपर्ला, वास्तवमा मेरो लेखन प्रक्रिया आज पनि उस्तै छ । यो एक खालको अन्तःप्रेरणा हो । कहिलेकाहीँ त लाग्छ, धामीझाँक्रीले अदृश्य आत्मासँग कुरा गरेजस्तो भइरहेको छ, मेरो लेखन । केही समयपहिले मेरो साहित्यिक एजेन्ट डेविड गडविनले लेखन कस्तो चलिरहेको छ भनेर सोध्न फोन गरेका थिए । मैले भनेँ, ‘तिमीलाई थाहै छ, डेविड, म लेख्दिनँ । बस्, प्रतीक्षा गर्छु ।’

एक प्रकारले यो सत्य हो । केही वा कोही, कुनै आत्मा, कुनै प्रेत, कुनै खराब चिज यत्तिकै आइपुग्छ र साउती गर्छ । अथवा, चाल मारेर आउँछ र मेरो पेटमा मुक्का हान्छ । अक्सर आख्यानले साउती गर्छ र गैरआख्यानले निर्मम हस्तक्षेप गर्छ । गैरआख्यान लेख्दा म बेचैन हुन्छु । आख्यान लेख्दा भने शान्त तर सनकी हुन्छु ।

म कथकलीबारे अलिकति सोधेर यो वार्ता टुंग्याउन चाहन्छु । द गड अफ स्मल थिङ्जमा यसको महत्त्वपूर्ण स्थान छ, जब इस्था र राहेल मन्दिर जान्छन् । कथावाचन वा कथा प्रस्तुतिको अर्काे स्वरूप हो, यो । तपाईं त्यस स्वरूपलाई कसरी पाउनुहुन्छ ?

आइमनममा कथकली नर्तकहरूको एउटा सिंगो समुदाय नै थियो । द गड अफ स्मल थिङ्जमा कथकलीबारे लेख्दा मैले जुन व्यक्तिबारे सोचिरहेकी थिएँ, तिनलाई मैले सानै उमेरदेखि चिनेकी थिएँ । उनी तपाईंले कल्पना गर्न सक्ने सबैभन्दा सुन्दर मानिस थिए । उनले मलाई बताएका थिए, बाल्यकालदेखि नै उनी कथकली नर्तक बन्ने सपना देख्थे । उनको परिवार गरिब थियो । उनकी आमाले उनलाई उस्ताद अर्थात् गुरुकहाँ पुर्‍याइन् । त्यो दिन झमझम पानी परिरहेको थियो । उनीहरूसँग छाता थिएन । कर्कलाको ठूलो पात ओढेर फुच्चे केटा र आमा गुरुको घर पुगेका थिए ।

गुरुलाई गुरुदक्षिणा दिन उनीहरूसँग पैसा थिएन । शिष्य मानेर आफूले जानेको हरेक कुरा सिकाउने भएकाले गुरुलाई विद्यार्थीले गुरुदक्षिणा त दिनैपर्थ्याे । त्यसैले गुरुले उनकी आमालाई एक छेउमा लगेर पाँच रुपैयाँको नोट दिए र भने, ‘ल अब मलाई गुरुदक्षिणाका रूपमा त्यो नोट देऊ ।’ त्यसपछि ती उदारमना गुरुसँग मैले जानेको सबैभन्दा सानदार कथावाचकले आफ्नो शिक्षा सुरु गरेका थिए ।

म जे देख्छु, जे ग्रहण गर्छु, त्यसलाई उपयोग गर्छु, आफ्नो उद्देश्यमा बदल्छु । र, मेरो उद्देश्य हो- कथा भन्नु । त्यस्तो लेखक हुनु अनौठो छ, जसमाथि नृत्यको विशालतम प्रभाव छ । तर, यो सत्य हो । कथकलीको अर्थ हो, कथाको नाटक । कथकली नर्तकको शरीरले कथा भन्दैन मात्र, यो त कथा नै ‘बन्छ’ । नर्तकको शरीर एक मिनेटमा सर्वशक्तिमान् राजाबाट सानो, अन्तरंग अंशमा बदलिन सक्छ । उसको शरीर आकाश हुन सक्छ, रथ हुन सक्छ, युद्ध हुन सक्छ, प्रेमी हुन सक्छ, जंगलको बाँदर हुन सक्छ, हरिण हुन सक्छ, क्रूर राजा हुन सक्छ, उसकी धूर्त पत्नी हुन सक्छ । मलाई आफ्नो शरीरले लेख्न मन पर्छ । छालाले, आँखाले, कपालले । कथावाचकको योग्यता वा उपयुक्तता भनेकै ठूलो प्रयत्न नदेखाई, स्याँ-स्याँ नगरी, सहजतापूर्वक छलाङहरू मार्ने सामर्थ्य हो । उसले विशालबाट अन्तरंगतर्फ मात्र होइन; हास्यबाट मार्मिकतातर्फ, सन्तापतर्फ, कठोरतातर्फ, भद्दापनतर्फ, जान सक्नुपर्छ । यी सबै चिज मेरा निम्ति महत्त्वपूर्ण छन् । कहिलेकाहीँ तपाईं साह्रै सुन्दर, मार्मिक लेखन देख्नुहुन्छ, तर त्यसमा हास्य हुँदैन, भद्दापन हुँदैन । मेरो कामै लेखनमा यी सबै तत्त्व ल्याउनु हो । लेखनले सबथोक हुनुपर्छ- हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीतको भाषामा, यसले त्यस्तो राग हुनुपर्छ, जसले सप्तकका सातै स्वर समेट्छ । तीव्र र कोमल स्वर पनि ।

यस सन्दर्भमा उपयुक्तता शक्तिशाली शब्द हो । नृत्यकारका लागि यो शारीरिक तन्दुरुस्ती हो ।

हो, तर मेरा निम्ति लेखनका लागि पनि यो राम्रो शब्द हो । किनभने, तपाईं फुर्तिलो हुनुपर्छ, लाक्षणिक रूपले तपाईंसँग नृत्यकारको जस्तो हावामा तैरिने सामर्थ्य हुनुपर्छ । मनोहर ढंगले र सहजतापूर्वक हातपाउ उठाउने क्षमता हुनुपर्छ । मलाई के लाग्छ भने, केही महान् लेखकले पाठकलाई आफ्नो प्रतिभाको सम्झना छोडेर गएका छन् । यसले लेखकले लेखेको दुनियाँको सम्झनालाई ओझेलमा पारिदिन्छ । र, केही लेखकले भने आफ्नो महानताको होइन, आफूले प्रकट गरेको संसारको सम्झना छोडेर गएका छन् । म त्यही खालको लेखक हुन चाहन्छु । म आफूले लेखेको, सिर्जेको संसारमा बाँच्न चाहन्छु । म आफ्नो आख्यानमा बस्ती बसाउन चाहन्छु । म चिहानघारीमा बस्न चाहन्छु, जन्नत गेस्टहाउसको कोठामा । जहाँ मेरो आफ्नै एउटा चिहान हुनेछ । वास्तवमा म त्यहाँ पहिलेदेखि नै बसिरहेकी छु ।

अरून्धतीबाट अरू पनि...

विनाेदविक्रम केसीका शिलापत्रमा प्रकाशित दुई कविताहरूः

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २, २०७८ ०६:०५