पृथ्वीबाट देख्न सकिने याे ग्रहमा सूर्य पश्चिमबाट उदाउँछ, साैर्यमण्डलका ८ मध्ये कुन ग्रहकाे घडी कस्ताे ?

पृथ्वीबाट देख्न सकिने याे ग्रहमा सूर्य पश्चिमबाट उदाउँछ, साैर्यमण्डलका ८ मध्ये कुन ग्रहकाे घडी कस्ताे ?

स्केचः नाइन प्लानेट डट ओआरजी ।

A+ A A-

ब्रह्माण्ड निकै विशाल, राेचक एवं रहस्यमय छ । यहाँ सयौँ तारा, पिण्ड र अन्तरिक्षय वस्तु छन् । यही विशाल ब्रम्हाण्डको सानो हिस्सा हो हाम्रो साैर्यमण्डल, जसमा सूर्य एक केन्द्रीय तारा हो ।

सूर्यको वरिपरि ८ ग्रहले चक्कर लगाउँछन् । तर, तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ- साैर्यमण्डलमा रहेका अन्य ग्रहमा दिन र रात कस्ताे र कति समयकाे हुन्छ ? त्यहाँ एक वर्ष कति लामो हुन्छ ? आउनुस् यसबारे जानौँ । याे सामग्री रिसर्च टीभीकाे सहयाेगमा तयार पारिएकाे हाे ।

ब्रम्हाण्डमा कैयौँ ग्यालेक्सी र साैर्यमण्डल छन् । यसबारे वैज्ञानिकहरूले पनि सटिक अनुमान लगाउन सक्दैनन् ।

यता, हाम्रो साैर्यमण्डलको कुरा गर्ने हो भने यो आफैँमा निकै रोचक र रहस्यमय छ । त्यसैले त वैज्ञानिक अझै कैयौँ प्रश्नको जवाफ खोज्ने प्रयास गरिरहेका छन् ।

याे पनि..

भारतले चन्द्रमामा पठायो चन्द्रयान–३

हाम्रो साैर्यमण्डलको केन्द्रीय तारा सूर्य हो, जुन आकारमा विशाल छ । यसको गुरुत्वाकर्षण निकै बलियो छ । यही गुरुत्वाकर्षण बलका कारण साैर्यमण्डलको ८ वटै ग्रह सूर्यकाे वरिपरि निरन्तर परिक्रमा गरिरहन्छन् ।

सूर्य जल्दै गरेको आगोको गोलाजस्तै हो । यसमा हरेक समय न्युक्लियर फ्युजनको प्रक्रिया चलिरहन्छ । यसै कारण सूर्यले प्रकाशसँगै साैर्य हावा र रेडिएसन पैदा गर्ने काम गर्छ । सूर्यको प्रकाश धरती र यहाँ बस्ने प्राणीका लागि ऊर्जाको महत्त्वपूर्ण स्रोत हो ।

धरतीबाट सूर्यको दूरी लगभग १४ कराेड ९६ लाख किलाेमिटर छ । यसै कारण हाम्रो ग्रहमा जीवन सम्भव भएको हो । पृथ्वीसँग हामीलाई सूर्यको हानिकारक रेडिएसनबाट बचाउन घना वायुमण्डल छ । यसैले हाम्रो ग्रहलाई चारैतिरबाट कभर गरी सुरक्षित राख्छ । सूर्यको प्रकाशले हाम्रो छालालाई गम्भीर नोक्सान गर्न नसक्नुको कारण पनि यही हो ।

बरू घामकाे प्रकाश बाली, रूख, बिरुवा विकसित हुनका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । आकारमा पृथ्वीभन्दा सूर्य १ सय ९ गुणा ठूलो छ । सूर्यकाे वजन पृथ्वीभन्दा ३ लाख ३३ हजार गुणा बढी छ ।

तपाईंलाई अचम्म लाग्न सक्छ, जसरी सौर्यमण्डलका ८ वटै ग्रहले सूर्यको परिक्रमा गर्छन्, त्यसैगरी सूर्यले पनि आफ्नो ग्यालेक्सीको परिक्रमा गर्छ ।

वास्तवमा हाम्रो सूर्य मिल्कीवे ग्यालेक्सीका सय विलियन तारामध्ये एक हो । यसले मिल्कीवे ग्यालेक्सीको केन्द्रीय भाग अर्थात् ग्यालेक्टिक कोरको परिक्रमा गर्छ । यस्तोमा सूर्यलाई एक चक्कर पूरा गर्न करिब २ सय ३० मिलियन वर्षभन्दा लामो समय लाग्छ । यस हिसाबले हेर्ने हो भने सूर्यको एक वर्ष पृथ्वीको २३ करोड वर्षबराबर हुन्छ ।

यसैगरी, सूर्य आफ्नो अरबिटमा पनि घुमिरहन्छ । यसै कारण सूर्यको एक दिन पृथ्वीको २६ दिन बराबर लामो हुन्छ ।

अब कुरा गरौँ, साैर्यमण्डलमा रहेका ती ८ ग्रहको, जसको केन्द्रीय तारा सूर्य हो ।

बुध ग्रह

यो सूचीमा सबैभन्दा पहिलो नाम बुध ग्रहको आउँछ । साैर्यमण्डलको सबैभन्दा सानो बुध ग्रह सूर्यभन्दा ५८ मिलियन किलोमिटर टाढा छ । यसले सूर्यको एक फन्को मार्न ८८ दिन लगाउँछ । अर्थात् बुध ग्रहमा एक वर्ष ८८ दिनको हुन्छ ।

यद्यपि, बुधमा एक दिन असाध्यै लामो हुन्छ । बुध ग्रहको एक दिन पृथ्वीको ५९ दिन बराबर हुन्छ । बुध ग्रह आफ्नो धुरीमा निकै सुस्त गतिमा घुम्छ । जसलाई एक चक्कर पूरा गर्नमा १ हजार ४ सय ८ घण्टाको समय लाग्छ । यो एक चट्टानी ग्रह हो । बुधसँग आफ्नै वायुमण्डल छैन । सूर्यको नजिक भएका कारण बुध ग्रहमा जीवन सम्भव छैन ।

यो ग्रहको सतहमा पनि उल्कापिण्डको टकरावबाट बनेको क्रियटरर्स देख्न सकिन्छ । बुध ग्रहमा दिउँसो चर्को गर्मी हुन्छ । दिन ढल्दै जाँदा यसको तापमान चिसो हुँदै जान्छ । बुध ग्रहमा वायुमण्डल नभएकाले सूर्यको ताप सतहमा धेरै बेर टिक्दैन । बुध ग्रहसँग आफ्नै उपग्रह अर्थात् चन्द्रमा छैन ।

शुक्र ग्रह

साैर्यमण्डलको दोस्रो ग्रह शुक्र हो । यो मूलतः धुलो, माटो र चट्टान मिलेर बनेको हो । यो ग्रहलाई पृथ्वीकी बहिनी पनि भन्ने गरिन्छ । आकार र प्रकारमा हाम्रो पृथ्वीसँग शुक्र ग्रह मिल्दोजुल्दो छ ।

यद्यपि, शुक्र ग्रहमा कुनै प्रकारको जीवन सम्भव छैन । किनकि, यो साैर्यमण्डलको सबैभन्दा गर्मी र ज्वलनशील ग्रह हो । शुक्र ग्रह सूर्यबाट लगभग १ सय ८ मिलियन किलोमिटर टाढा छ । यसलाई आफ्नो तारालाई एक फन्को लाउन २ सय २५ दिनको समय लाग्छ । अर्थात् शुक्र ग्रहको एक वर्ष पृथ्वीको २ सय २५ दिनबराबर हुन्छ ।

याे पनि..

अमेजनकाे अँध्याराे जंगलमा ४० दिन हराएर भेटिएका चार बालबालिका कसरी बसे, के खाए ? (भिडियाेसहित)

यो यस्तो ग्रह हो, जसले सूर्यको परिक्रम उल्टो दिशामा गर्छ । यसै कारण शुक्र ग्रहमा पश्चिम दिशाबाट सूर्य उदाउँछ र पूर्वमा अस्ताउँछ । यति मात्र होइन, शुक्र ग्रह निकै चम्किलो र सुन्दर ग्रह हो । यसलाई धरतीको आकाशमा रातको समयमा देख्न सकिन्छ । वायुमण्डल निकै घना भएकाले शुक्रलाई साैर्यमण्डलको सबैभन्दा गर्मी ग्रह मानिन्छ । शुक्र ग्रहको सतहमा पर्ने सूर्यको रेडिएसन भित्रै लक भएर रहन्छ । यसैले ग्रहमा गर्मी बढाउने काम गर्छ । शुक्रसँग पनि आफ्नो कुनै उपग्रह वा चन्द्रमा छैन ।

पृथ्वी

पृथ्वी साैर्यमण्डलको तेस्रो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण ग्रह हो । किनकि, यहाँ हर रूपमा जीवन फलिफुलिरहेको छ । पृथ्वी हाम्रो घर हो । पृथ्वी र सूर्यका बीच लगभग १ सय ५० मिलियन किलोमिटरको दूरी छ । यो दूरीकै कारण पृथ्वीमा जीवन सम्भव भएको हो ।

यो दूरीमा न त सूर्यको हानिकारक रेडिएसन आइपुग्छ, न त तापमान पानी जम्ने स्थितिमा पुग्छ । त्यसैले त पृथ्वीमा रहेको पानी तरल अवस्थामा रहन पाउँछ । यही कारण अन्तरिक्षबाट हेर्दा हाम्रो ग्रह (पृथ्वी) नीलो देखिन्छ । पृथ्वीसँग आफ्नै एक घना वायुमण्डल पनि छ । यसको लेयरले सूर्यबाट आउने हानिकारक रेडिएसनलाई धरतीको सतहमा आइपुग्नबाट रोक्छ । पृथ्वी आफ्नो धुरीमा थोरै झुकेको छ । यसले अण्डाकार पथ बनाउँदै सूर्यको परिक्रमा गर्छ । सूर्यलाई एक फन्को लगाउन पृथ्वीले ३ सय ६५ दिन ६ घण्टा ४८ मिनेट २४ सेकेण्ड लगाउँछ ।

याे पनि..

के पृथ्वीबाहिर कतै जीवन छ ? कुनै दिन एलियन्स भेटिए के हुन्छ ?

यद्यपि, यो गन्तीलाई सजिलो बनाउनका लागि पृथ्वीमा ३ सय ६५ दिनलाई नै एक वर्ष भन्ने गरिन्छ । बचेको ६ घण्टा ४८ मिनेट २४ सेकेण्डलाई वर्षभर जोड्दा २४ घण्टाको एक दिन बन्छ । यसलाई हरेक चार वर्षमा फेब्रुअरीमा जोड्ने गरिएको छ । यही कारण हो, चार वर्षको अन्तरालमा फेब्रुअरीमा २८ को ठाउँमा २९ दिन हुन्छ । यो दिन पृथ्वीको परिक्रमा अवधिसँग जोडिएको हुन्छ ।

यसै प्रकार पृथ्वीलाई आफ्नो धुरीमा घुम्दा एक चक्कर पूरा गर्न २३ घण्टा ५६ मिनेट ४ सेकेण्ड लाग्छ । यही कारण पृथ्वीमा एक दिन करिब २४ घण्टा लामो मानिन्छ । यस क्रममा हामीले दिन र रात देख्छौँ ।

पृथ्वीसँग आफ्नै उपग्रह अर्थात् चन्द्रमा छ । चन्द्रमाका कारण पृथ्वीमा मौसमचक्र पनि बदलिन्छ । हाम्रो ग्रहमा जीवनलाई टिकाइराख्न याे महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया हो ।

मंगल ग्रह

साैर्यमण्डलको चौथो ग्रह हो मंगल । संसारभरका वैज्ञानिक यो ग्रहबारे अनुसन्धान गरिरहेका छन् । पृथ्वीपछि जीवनका लागि सबैभन्दा योग्य ग्रह मंगललाई मानिएको छ । यो ग्रह सूर्यबाट लगभग २ सय २८ मिलियन किलोमिटरको दूरीमा छ । मंगल ग्रहसम्म सूर्यको प्रकाश पुग्न लगभग १३ मिनेटको समय लाग्छ । मंगलमा निकै पातलो वायुमण्डल छ ।

रातको समयमा मंगल ग्रह असाध्यै चिसो हुन्छ । किनकि यस बेला सूर्यको गर्मी अन्तरिक्षतिर उड्छ । मंगलले सूर्यको एक चक्कर पूरा गर्न ६ सय ८७ दिन लगाउँछ । अर्थात् मंगल ग्रहमा एक वर्ष ६ सय ८७ दिनको हुन्छ । यो ग्रहमा एक दिन २४ घण्टा ३७ मिनेटको हुन्छ । मंगल ग्रह र पृथ्वीको एक दिन करिब उति नै लामो हुन्छ । मंगलमा रातो रङको माटो छ । त्यसैले यो ग्रह रातो देखिन्छ ।

याे पनि..

पृथ्वीको सबैभन्दा रहस्यमय ठाउँ

मंगल ग्रहमा तापमानको अनियमितता, बरफको रूपमा पानी र पातलो वायुमण्डल भएकाले यो ग्रहलाई जीवनयोग्य बनाउन सकिने वैज्ञानिकहरूको अनुमान छ । यो काममा अमेरिकी स्पेस एजेन्सी नासा र एलन मस्कको कम्पनी स्पेस एक्सका वैज्ञानिक एकसाथ खटेका छन् । चाँडै मान्छेलाई मंगल ग्रहमा पठाउन वैज्ञानिकहरू हतारिएका छन् ।

मंगल ग्रहसँग आफ्नै दुई प्राकृतिक चन्द्रमा छन् । जसलाई फोबोस र डिमासका नामले जानिन्छ । यद्यपि, यी चन्द्रमा हाम्रो पृथ्वीको चन्द्रमाजस्तै चम्किला र आकारमा ठूला छैनन् । तर, यिनीहरू मंगल ग्रहसँग जोडिएका छन् ।

बृहस्पति गृह

यो ग्रहलाई साैर्यमण्डलको सबैभन्दा विशाल ग्रह मानिन्छ । यो सूर्यभन्दा पाँचौँ स्थानमा छ । यो विभिन्न ग्यासबाट बनेको ग्रह हो । बृहस्पति सूर्यबाट करिब ७ सय ४१ मिलियन किलोमिटरको दूरीमा छ । यसले सूर्यलाई एक फन्को लगाउन करिब १२ वर्ष लगाउँछ । यसको मतलब बृहस्पतिको एक वर्ष पृथ्वीको १२ वर्षबराबर हुन्छ ।

बृहस्पति ग्रहको एक दिन ९ घण्टा ५६ मिनेटको बराबर हुन्छ । किनकि यसलाई आफ्नो धुरीमा एक चक्कर पूरा गर्न ९ घण्टा ५६ मिनेटको समय लाग्छ । यो ग्रहमा कुनै ठोस जमिन छैन । तर, यसको वायुमण्डल निकै घना छ । यहाँ तीव्र हावाहुरी चल्छ । यो ग्रहमा एक भयानक तुफान कैयौँ वर्षदेखि चलिरहेको छ, जसलाई वैज्ञानिकले द ग्रेट रेड स्पट नाम दिएका छन् । र, यो रातो धब्बालाई बहृस्पति ग्रहको तस्वीरमा पनि देख्न सकिन्छ । बृहस्पति ग्रहसँग १ वा २ होइन, कुल ९५ ज्ञात चन्द्रमा छन् । बृहस्पतिले पृथ्वीमा जीवन सहज बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाइरहेको छ । किनकि बृहस्पतिको तीव्र गुरुत्वाकर्षण बलका कारण उल्कापिण्ड र चट्टान धरतीतर्फ आउन पाउँदैनन् । ती सबै बृहस्पतिसँग ठाेक्किएर नष्ट हुन्छन् ।

शनि ग्रह

सूर्यको छैटौँ स्थानमा रहेको शनि साैर्यमण्डलको तेस्रो सबैभन्दा ठूलो ग्रह मानिन्छ । यो ग्रह मूलतः ग्यासबाट बनेको छ । शनिलाई साैर्यमण्डलको सबैभन्दा सुन्दर ग्रह पनि भन्ने गरिन्छ । शनिसँग आफ्नो एक रिङ सिस्टम छ । यो रिङ बरफ, धुलो र माटोले बनेको छ । सूर्यभन्दा १.४३४ विलियन किलोमिटर टाढा भएकाले शनिलाई सूर्यको परिक्रमा गर्न २९ वर्ष लाग्छ । अर्थात् यो ग्रहको १ वर्ष पृथ्वीको २९ वर्षबराबर हुन्छ । शनि ग्रहलाई आफ्नो धुरीमा घुमेर एक चक्कर लगाउन १० घण्टा ३४ मिनेट लाग्छ । अर्थात् यहाँको एक दिन १० घण्टा ३४ मिनेटको हुन्छ । शनि ग्रहसँग पनि करिब ८३ वटा चन्द्रमा छन् । यो एक ग्यासीय ग्रह हो । त्यसैले यहाँ कुनै प्रकारको जीवन सम्भव छैन ।

अरुण ग्रह

साैर्यमण्डलको सातौँ ग्रह युरेनस (अरुण) सूर्यभन्दा लगभग २.८७१ विलियन किलोमिटरको दूरीमा छ । यो ग्रहले सूर्यलाई एक फन्को लगाउन ८४ वर्ष लगाउँछ । अर्थात् अरुणको १ वर्ष हाम्रो पृथ्वीको ८४ वर्षबराबर हुन्छ । यो ग्रहले आफ्नो धुरीमा १७ घण्टा १४ मिनेटमा चक्कर लगाउँछ । यसको अर्थ अरूण ग्रहको १ दिन १७ घण्टा १४ मिनेटको हुन्छ । अरुण ग्रहमा पनि एक रिङ सिस्टम छ । तर, यसको रिङ्स शनि ग्रहको तुलनामा निकै हल्का र नवनिर्मित छ ।

यति मात्र होइन, अरुणसँग २७ उपग्रह अर्थात् चन्द्रमा पनि छन् । यसलाई भित्री र बाहिरी चन्द्रमाका रूपमा विभाजित गरिएको छ । यो एक ग्यासीय र निकै चिसाे ग्रह हो । यहाँ ग्यास बरफको रूपमा जमेको हुन्छ । अरुणमा सूर्यको प्रकाश पुग्दैन भन्दा पनि हुन्छ । यही कारण अरुणमा गर्मीको नामोनिशान छैन । यस्तोमा जीवन सम्भव हुँदैन ।

वरूण ग्रह

साैर्यमण्डलको अन्तिम ग्रह नेप्चुन (वरुण) हो । यो सूर्यभन्दा ४.४९५ विलियन किलोमिटर टाढा छ । यसलाई आफ्नो केन्द्रीय ताराको एक चक्कर पूरा गर्न करिब १ सय ६५ वर्ष लाग्छ । अर्थात् नेप्चुन ग्रहकाे १ वर्ष पृथ्वीको १ सय ६५ वर्षबराबरको समय हो । नेप्चुनलाई आफ्नो धुरीमा घुम्दा एक चक्कर पूरा गर्न १६ घण्टा ६ मिनेट लाग्छ । अर्थात् यो ग्रहमा एक दिन १६ घण्टाबराबरको हुन्छ । यो ग्रहसँग १६ ज्ञात चन्द्रमा छन् । नेप्चुनको तापमान असाध्यै चिसो र बर्फिलो छ ।

प्लुटो

सन् २००६ भन्दा पहिला प्लुटोलाई साैर्यमण्डलको नवौँ ग्रह मानिन्थ्यो । तर, यो ग्रह साैर्यमण्डलबाट अलग भइसकेको छ । कुनै बेला हाम्रो सौर्यमण्डलको ग्रह भएकाले यसबारे पनि थोरै चर्चा गराैँ ।

प्लुटो सूर्यभन्दा करिब ४.५ देखि ७.३ विलियन किलोमिटरको दूरीमा छ । त्यहाँसम्म सूर्यको प्रकाश पुग्न करिब ५.५ घण्टा लाग्छ । यो ग्रहमा सूर्यको गर्मी र प्रकाश पुग्दैन भन्दा फरक पर्दैन । त्यसैले प्लुटोको तापमान असाध्यै चिसो र बर्फिलो छ । यो पुड्को ग्रहले सूर्यको परिक्रमा गर्न करिब २ सय ४८ वर्ष लगाउँछ । अर्थात् प्लुटोको १ वर्ष पृथ्वीको २ सय ४८ वर्षबराबर हुन्छ ।

रोचक त के भने, जुन बेलादेखि मानिसले प्लुटोलाई खोजे, त्यसयता यसले सूर्यलाई एक चक्कर पनि लगाएको छैन । यो ग्रहले आफ्नो धुरीमा एक चक्कर लगाउन १ सय ५३ घण्टा लगाउँछ । अर्थात् पृथ्वीको एक दिन प्लुटो ग्रहको १ सय ५३ दिन हो । प्लुटोको एक दिन पृथ्वीको ५ दिन बराबर हुन्छ । यो सूर्यभन्दा धेरै टाढा अँध्यारोमा घेरिएको ग्रह हो । यो ग्रहबारे बढीभन्दा बढी जानकारी लिन वैज्ञानिकहरू उत्सुक हुने गरेका छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार ३०, २०८० ०९:२३