दुई हातले घन समातेर बेस्करी ठटाए ती दाइले

A+ A A-

एक दिन बिहानै उठेर, नुवाइधुवाइ गरी, गोठ धन्धा सकेर बाले बिँड फुकालेका बाउसाहरू, बिँड फुकालेकै बञ्चरो, खुर्पा आँसी र घाँस काट्ने आँसीहरू सानो घाँसे डोकोमा हाल्नुभयो र आमातिर फर्केर 'आँसी बाउसा मुडिएचन्, लाउँदै लाएनन् । म आरन जान्चु है' भनेर हिँड्न थाल्नुभयो ।

बा डोको बोकेर हिँड्न थालेको देखेर 'म पुनि जान्चु आरन' भन्दै बाको पछि हिँड्न थालेँ म ।

'न जा, किन जान्चस् र भिराण लोटिन्च,' आमाले मलाई रोक्न खोज्नुभयो ।

'नाइँ, म पुनि जान्चु बासित,' मैले जिद्दी गरेँ ।

'भो छोड्दे । रहर अरिच्च । हेर्ला आँसी बञ्चरा कसरी अर्जाप्दा रचन् ! दुःख पाएर आउच ।' मेरो इच्छालाई सधैँ पूरा गर्न खोज्ने बाले मलाई सँगै लैजाने इच्छा देखाउनुभयो ।

'यिनै बुढाले कान्छो छोरो भन्दै पुलपुल्याएर मातिच्च । देखिच्च अर्जापेको । तादिनै गएको होइन मसित ! जा घस्की । अहिले ‘भोक लायो आमा’ भन्दै आइस् भने, तेइ कन्नाँ मुड्की गाडूँला,' आमा हल्का रिसाउनुभयो । आमाको गाली दूध-भातसरी । हिँडेँ बाको पछिपछि ।

बारीका काँल्ला नाघ्दै, खर्बारीका खर समात्दै, ढुंगाले चिनेका अखेटा गन्दै, खोला-कुला फड्किँदै, गौँडा नाघ्दै, भिरमा भित्ता समात्दै उँदै-उँदै झन् उँदै पुगेँ म पनि बासित शिखादीप गाउँमा, आँसी अर्जाप्ने आरन भएको ठाउँमा ।

शिखादीप गाउँमा पुगेपछि एउटा घरको अगाडि उभिएर 'ओ साइँला' भनेर बोलाउनुभयो बाले ।

भित्रबाट जिउभरि अँगार र खरानीको धुलोले कालैकालै धसिङ्गरिएको एक जना अधबैँसे मान्छे निस्के र बालाई 'जदौ काइँला बराजु' भन्दै टाढैबाट सलाम गरे ।

'सञ्चै छस् साइँला ?,' बाले सोध्नुभयो ।

'सञ्चै छु काइँला बा ! के ल्याएर आउनु भइत्तो कुन्नि ?'

'गोडादुएक आँसी, बञ्चरो र बाउसो ।'

'सप्पै अहिलै अर्जाप्न सकिँदैन केरे ! तपाईंले घाँस काट्ने एउटो आँसी र बञ्चरो अर्जाप्दिन्चु । अरू म भोलि ल्याएर तेतै आउँचु ।'

याे पनि...

'हुन्च,' बाले सहमति जनाउनुभयो ।

ती धैँसे दाइ आरनमा गए । नजिकैको डोकाबाट दुई पसर कालो अँगार (गोल) निकाले र आरनको अगेनामा हाले । भित्र गएर अलिकति आगोको भुहुरो ल्याए र त्यही गोलको बीचमा हाले । र, पहिले बाँसको सानो ढुहुरोले ‘फु..फु..’ गर्दै आगो फुके । त्यसपछि भुत्लैसितको छालाको थैलोमा हात राखे र हातले नापेझैँ गरेर थैलो तलमाथि गरे ती दाइले ।

हामी घरको आँगनमै पुग्यौँ । आमा पिँढीमा बसेर मकैको आँटो छिन्कँदै हुनुहुन्थ्यो । हामीलाई देखेर 'एउछिन तेइँ बस् है कान्छा' भन्दै बौनाको पानी अञ्जुलीमा खसाल्नुभयो र नाकमा झुण्डिएको झुम्के-मुन्द्री चोब्नुभयो । अनि त्यो पानी बा र मेरो शरीरमा छर्किदिनुभयो ।

सुस्तरी त्यो थैलोले मान्छेको मुखले फुकेभन्दा धेरै हावा निकालेर कोइलाको आगो फुक्न थाल्यो, भ्वार्... भ्वार्...। आगो ठूलो भयो । ती धैँसे दाइले बाको आँसीको बिँड फुकाले अनि बञ्चरो र आँसी रातो भुहुरोभित्र हाले । आँसी र बञ्चरो आगाको भुहुरोजस्तै राता भए । म छक्क परेर आरनतिर हेरिरहेँ ।

'तो मुखले फुकेभन्दा पुनि धेरै आगो फुक्ने के हो नि बा ?,' मैले बालाई सोधेँ ।

'खलाँती हो का ! भैँसीको छालाले बनाएको !,' बाले जिज्ञासा मेटाउनुभयो ।

ती ध्वाँसे दाइले सन्नासाले समाएर आँसी र बञ्चरो यताउता चलाइरहन्थे । एकछिनपछि आगाको भुहुरोजस्तै भएको आँसी चिम्टाले समातेर बाहिर निकालेर फलामको ठेउकोमा राखे । अनि सानो घन समातेर ठटाउन थाले आँसीलाई, ट्याकट्याक । त्यसपछि हतौडाले ‘टुक-टुक’ पार्दै धार बनाए र छेउमा एक कराईमा रहेको पानीमा डुबाए । ‘झ्वाइँ...’ आवाज आयो । आमाले दाल झानेको जस्तै आवाज । रातो आँसी कालो भयो । आँसी पानीबाट निकालेर उद्याउने ढुंगाले घोटे धारतिर । शायद, अब आँसी लाग्ने भयो ।

'के अरेको हो नि बा तेस्तो,' उदेक मान्दै फेरि बालाई सोधेँ ।

'पाइन हालेको । पाइन हालेपछि बल्ल आँसी लाउने हुन्च का कान्छा !,' बाले झर्को नमानीकन भन्नुभयो ।

त्यसरी नै रातो भएको बञ्चरोलाई फलामको मुढोमा राखेर दुई हातले ठूलो घन समातेर बेस्करी ठटाए ती दाइले । उसैगरी बञ्चरोमा पनि पाइन हालियो र धार निकालियो । बञ्चरो पनि लाग्ने भयो सायद ।

पूर्व सानो खोल्सीपारि बालौटे (राम्तोला, पश्चिम गब्बर खोलोपारि मौरीभिर-मदानेको भिर, उत्तर बिसेबास्नी-गिद्देको भिर र दक्षिण टार-शिखादीपको भिर, बीचमा सानो टापुजस्तो उठेको र अलिकति सम्म परेको ठाउँ, त्यहीँको सानो बस्ती- शिखादीप । एकै ठाउँमा गुजुमुज्ज जोडिएका करिब बीस घरहरू थिए त्यतिबेला ।

खरले छाएका साना-साना सुकेनाश घर । गरिबीले निचोरेजस्ता । कामी जाति बस्ने उक्त गाउँका अधिकांश मानिसहरूको मुख्य पेसा फलामको काम हो । त्यो गाउँमा सबैजसो घरहरूमा आरन लगाएको देखिन्थ्यो । जंगलमा गएर गोल (काठको कोइला) पोल्ने, गोल घरमा ल्याउने, आरन लगाउने, खलाँतीले आगो फुक्ने, आँसी-बाउसो-बञ्चरो बनाउने, दिउरी-ताउली बनाउने, डाडु-पनियो-थुर्मी बनाउने, थाल-कचौरा बनाउने, हलोको फाली बनाउने, आँसीको काँजो बनाएर हाल्ने, आँसी-बाउसो-बञ्चरो अर्जाप्ने, गाउँ-गाउँ जाने, चलनअनुसारको बाली (अन्न) उठाएर ल्याउने ।

उनीहरूको जग्गाजमिन एकदमै न्यून थियो । तिनै झुपुडे घर, घरवरिपरिको एक-दुई फोगटा बारी, आरन, खलाँती, सन्नासो, घन, हतौडा, गोल अनि दुई-चारवटा सुँगुर, दुई-चारवटा बाख्रा, केही कुखुरा, गोडाएक गाई वा भैँसी र शरीरभित्रको जाँगर, उनीहरू प्रायः सबैको सम्पत्ति यत्ति हुन्थ्यो ! बाली लगाउने र थन्क्याउने बेलामा उनीहरू बाहुन, छेत्री, मगरहरूको खेतबारी खनजोत गर्न जाने । उनीहरू सबैको दैनिकी यसरी नै चल्थ्यो । कोही कसको बाली-घरे, कोही कसको बाली-घरे ।

अरू पनि..

अर्जापेको आँसी र बञ्चरो डोकामा हालेर बा हिँड्न थाल्नुभयो । हिँड्ने बेलामा ती साइँला दाइसित भन्नुभयो, 'भोलि ती बाँकी आँसी-बाउसाहरू ल्याएर आएस् है साइँला ! फेरि घाँस काट्न छम्कट्टै हुन्च का !'

'हुन्च काइँला बा आउँचु । घराँ अन्न सकिएर चुलाँ आगो नबल्ने हुन थालिच्च, काइँलीयाँसित पाथीदुएक कोदो-मकै माउने हो !,' साइँला दाइले भने । ती साइँला दाइले बालाई कतिबेला ‘काइँला बा’ कतिबेला ‘काइँला बराजु’ भन्थे ।

'हुन्च, आएस्, ल्याऊलास्,' बाले थाप्लोमा नाम्लो मिलाउँदै भन्नुभयो ।

बा र म हिँड्यौँ शिखादीपबाट घरतिर । उँबो-उँबो, माथि-माथि ।

मलाई औधी तिर्खा लागेको थियो । 'आरनाँ गएर छोइनि, पानी खानी नअरेस् नि कान्छा !,' हिँड्ने बेलामा आमाले भनेको सम्झिरहेको थिएँ ।

'बा खरो भयो,' हिँड्दाहिँड्दै मैले बासित भनेँ । उँबोबाट उँदो झर्दा त सजिलै भएको थियो । भोक पनि थिएन, तिर्खा पनि थिएन, घाम चर्केका थिएनन्, जिउमा जाँगर थियो । उँदोबाट उँबो उक्लिँदा भने किन आएचुजस्तो बनायो । थकाइ लागेको थियो, भोक लागेको थियो, तिर्खा लागेको थियो । असारमास रातभरि पानी परेर भोलिपल्ट बिहान सिस्नेखोलामा मूल फुटेझैँ जिउबाट खलखली पसिना बगिरहेका थिए ।

खरले छाएका साना-साना सुकेनाश घर । गरिबीले निचोरेजस्ता । कामी जाति बस्ने उक्त गाउँका अधिकांश मानिसहरूको मुख्य पेसा फलामको काम हो । त्यो गाउँमा सबैजसो घरहरूमा आरन लगाएको देखिन्थ्यो ।

'याँ पानी छैन, खोलाको पानी खान हुन्न । एउछिन खटाइ, मौर्र गएर खाम्ला । मलाई नि खरो भइच्च का !'

मौरीभिरे दाइको आँगनको छेउबाटै हाम्रो घर जाने बाटो थियो । पसिनाले भिजेको शरीर लिएर हामी आँगनको छेउहुँदै दाइको घरको पिँढीमै पुग्यौँ । बाले 'ए मौर्र कान्छा' भन्दै बोलाउनुभयो । मैले टाउकाको टोपी निकालेर अनुहारभरि धारा लाएको पसिना पुछेँ । बाले पनि ।

'कुन काठोले मलाई बोलाइच्च ?,' बाको बोली चिनेर पनि नचिनेझैँ गरी चिलिममा भुसाहा तान्दै मौरीभिरे दाइ आउनुभयो भित्रबाट ।

'ए कुन काठो हो भनेको त काइँला बा होइचन् ! काँ गइत्तेउ र ? खुट्टो लेउ तो,' दाइले बाको खुट्टामा ढोग्नुभयो ।

'आँसी बाउसा मुडिएर, आरन गएको का ! पानीले तो एक बौना । खरो भइच्च ।'

'जाँण खान्चौ र ? मीठो बनाइच्चे तिम्री बुहारीले,' मौरीभिरे दाइको ठट्यौली फुर्न थाल्यो, 'कि कान्छालाई केटी हेर्न शिखादीपतिर गइत्तेउ र ?'

'भेट भयो कि खालि उटपट्याङ कुरा मात्रै अर्च एल्ले पुनि,' बा खितित्त हाँस्नुभयो ।

'ए सम्मलेकी आमा ! चोखो अरेर एक बौना पानी ले तो, काइँला बुडा आइच्चन् । जति हाँसो अरे नि यिनले नखाने चीज खुवाएर पापमा पर्न त भएन नि ।'

हाम्रो छिमेकका अधिकांश मगरहरू बोल्दा ‘ट..ट’ लवज निकाले पनि मौरीभिरे दाइको भने त्यस्तो लवज आउँदैन्थ्यो । बाहुन-छेत्रीजस्तै बोल्नुहुन्थ्यो । उतिबेलाका पढालेखा मगर न परे ।

भाउजूले एक लोटा पानी लिएर आउनुभयो र बालाई जिउ गरेर पानी दिनुभयो । बाले 'पानी खा कान्छा' भन्दै मतिर लोटा सार्नुभयो । मैले एकै सासमा एक लोटा पानी घटघटी पिएँ । भाउजूले फेरि एक लोटा पानी ल्याउनुभयो र बाले पनि मैलेजस्तै पिउनुभयो, घटघट ।

'ल एक सर्को भुसाहा तान,' लामो सर्को तानेर बातिर चिलिम तेर्स्याउनुभयो दाइले । बाले केटाकेटीले चक्लेट झम्टेझैँ च्याप्प चिलिम समात्नुभयो । चिलिमको बिँड मुखमा राखेर ‘स्वाइँ-स्वाइँ’ तान्दै माथि पालितिर टाउको ठड्याउनुभयो र सेतो धुवा उडाउनुभयो । फेरि चिलिमको बिँड मुखमा राख्नुभयो र लामो सर्को तान्नुभयो । अनि, बा ‘ख्वाँ ख्वाँ’ काँस्न थाल्नुभयो । बालाई हल्का दमको रोग थियो ।

'यिनै बुढाले कान्छो छोरो भन्दै पुलपुल्याएर मातिच्च । देखिच्च अर्जापेको । तादिनै गएको होइन मसित ! जा घस्की । अहिले ‘भोक लायो आमा’ भन्दै आइस् भने, तेइ कन्नाँ मुड्की गाडूँला,' आमा हल्का रिसाउनुभयो । आमाको गाली दूध-भात सरी । हिँडेँ बाको पछिपछि ।

'भोक लाया होला । कि दुई मुठी चावल उमाल्चौ र बुढा हो ! चुलो बनाइदिन्चु, बाहिर आउनाँ । घिउ, दूध, दही जे खान्चौ दिम्ला । यी काठाहुरीले हामी मगरले पकाएको खान नहुने । नत्र सिस्नुको तिउनसित बुहारीले ओडालेको ढिँडो खाँदा हौ । भाले काटिदिँदा हुम्, कोदाको तिनपाने रौसी पुनि थियो । जन्मिने बाउनीको कोखाण ! मीठो-मीठो खान खोजेर कहाँ हुन्च, बुढा हा...हा...,' दाइ हाँस्न थाले ।

'भो खानाको लठारो नअर । काइँलीयाँले चुलो कुरेर बसिच्चे ।'

'यो कान्छाले त खान्च नि ! बर्तुन अरेको छैन । बालख भोकाए होला । ए बुढी, यता सुन तो, यो कान्छाले के खान्च दे तो । भात छैन, ढिँडो आँटो के खान्च दे । एउटो कुखुराको फुल पुनि बनाइदे,' मौरीभिरे दाइले भाउजूलाई अह्राउनुभयो ।

मैले बातिर हेरेँ, खाने मौन अनुमति मागेँ ।

'जा खा तो नि, भोक लायो होला । बर्तुन नअरेकाले खान हुन्च,' बाले अनुमति दिनुभयो ।

'कान्छानानी आउ भित्र । पस्किसकेँ,' भित्रबाट भाउजूको आवाज आयो ।

भोकले पेटमा राँको बालिरहेको थियो । म हात धोएर फुत्त भित्र दौडेँ ।

मस्काई-मस्काई ओडालेको कोदाको ढिँडो, मकैको पिठो मिसाएर घोटेको सिस्नाको तिउन, सिस्नाको तिउनमा रमरम टिम्मुरको स्वाद, गोलभेँडा आगोमा पोलेर सिलौटामा पिसेको ‘ट्वाक्क’को चट्नी, घिउमा पकाएको कुखुराको अण्डा, एक बटुको बाक्लो मोही । मीठो मानी-मानी टन्न खाएँ । बाहिर निस्केँ र जुठेल्लामा गएर चुठेँ ।

मैले खाना खाने बेलामा बाले पनि दुई बटुका मोही खानुभएछ । ‘ठ्वाउ’ गर्दै डकार्नुभयो ।

बा हिँड्न आत्तिनुभयो । 'म हिँडेँ है केटा,' डोको पछाडि बोक्दै मौरीभिरे दाइसित बिदा हुन थाल्नुभयो बा ।

'जाऊ तो नि काइँला बा ! भोलिपर्सि आउँचु म तेतै र बात मारम्ला ।'

'एउछिन पर्ख तो' भन्दै दाइ घरपछाडि जानुभयो । एउटा बाँसको घोचो ल्याउनुभयो र घरअगाडिको सुन्तलाको रूखमा त्यसले घोचेर छ-सातवटा पहेँला सुन्तला झार्नुभयो । 'लौ अरू केही छैन, यही सुन्तला लैजाऊ' भन्दै बाले पछाडि भिरेको खादोमा हालिदिनुभयो ।

हाम्रो घर अलिमाथि लेकमा थियो । लेकमा सुन्तला फल्दैन्थ्यो । सुन्तला हामीलाई रहरको वस्तु थियो ।

हामी उक्लन थाल्यौँ घरतिर । बा अगाडि-अगाडि म पछाडि-पछाडि । उँबो-उँबो, माथि-माथि ।

हामी घरको आँगनमै पुग्यौँ । आमा पिँढीमा बसेर मकैको आँटो छिन्कँदै हुनुहुन्थ्यो । हामीलाई देखेर 'एउछिन तेइँ बस् है कान्छा' भन्दै भित्र पस्नुभयो । बौनामा पानी ल्याउनुभयो । अलिकति पानी अञ्जुलीमा खसाल्नुभयो । त्यो अञ्जुलीको पानीमा नाकमा झुण्डिएको झुम्के-मुन्द्री चोब्नुभयो र त्यो पानी बा र मेरो शरीरमा छर्किदिनुभयो । अनि, 'ल जाओ भित्र' भन्नुभयो ।

छविलाल पाठकका अन्य लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस्

(शिलापत्रमा शनिबार प्रकाशित सम्पूर्ण सामग्रीहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस्)

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार १६, २०८० ०७:३३