बटौलीमा मट्टीतेल टिनका टिन, मयालुलाई सम्झिन्छु दिनका दिन

A+ A A-

गाडीले झ्याँकेर जिउ थिलो-थिलो भएको थियो । खुट्टाको हालत के बयान गर्नु । मैले खोच्याङखोच्याङ गर्दै सकी-नसकी माइल्दाइलाई पछ्याइरहेको थिएँ ।

'यल्लाई खस्यौली भन्चन् कान्छा, बटौली त उ पारी पुल तरेर जाने हो,' अगाडि हिँड्दै भन्नुभयो माइल्दाइले ।

रातो, पहेँलो र मलिनो हुँदै घाम अस्ताउन थालेको थियो । अलि माथितिर गएपछि एउटा झोलुङ्गे पुल दिखियो । झोलुङ्गे पुलमा माइल्दाइले पाइला राख्नुभयो । लगत्तै मेरा पाइला पनि त्यतै बढे । 'डर लाइच्च र कान्छा ? डराउने भए मेरो हात समात्,' माइल्दाइले मतिर फर्केर भन्नुभयो ।

बलेवा तल सेतीबिनीको जस्तो पिङ खेले जसरी ‘चह्वै--चह्वै’ गरेर हल्लेको थिएन पुल । 'पर्दैन माइल्दाइ, आफैँ तर्चु,' मैले भनेँ ।

फलामको साङ्लो समातेर काठका फलियामा टेक्दै फटाफट हिँडेँ म । छिनमै दुई भाइ पारि पुग्यौँ । तिनाउको पुल तर्‍यौँ । माइल्दाइले 'यही हो बटौली कान्छा' भन्दै देखाउनुभयो ।

बटौली ! बाहरूले नुन ल्याउने ठाउँ । पहाडबाट टिनका-टिन घिउ ल्याएर बेच्ने ठाउँ । घिउ बेचेको पैसाले सालभरिलाई पुग्ने मट्टीतेल र नुन किनेर लैजाने ठाउँ । त्यही पैसाले मलाई भोटो, आमा, भाउजू र दिदीहरूलाई गुन्यु-चोलो अनि बा र दाइहरूलाई कछाड किनेर लैजाने ठाउँ । चारैतिरबाट ढाक्रेहरू बटुलिने ठाउँ । धेरैपटक धेरै जनाबाट कथा उपकथा सुनिएको ठाउँ । आज त्यही ठाउँमा आएको छु, माइल्दाइको पछिपछि । खोच्याङ खोच्याङ । बटौली !

बटौलीभन्दा मलाई तत्कालै पहाडको सम्झना आयो । बिसेवास्नीको वनको सम्झना आयो । सिस्नेखोलाको घँसिलो पाखाको सम्झना आयो । गब्बरखोलाको चौरको सम्झना आयो । गाई-बाख्रा चराउन जाँदाको सम्झना आयो । र, तन्नेरी-तरूनीहरूले चिलाउनेको पात बजाउँदै गाउने एउटा गीतको सम्झना आयोः

'बटौलीमा मट्टीतेल टिनका-टिन, मयालुलाई सम्झिन्छु दिनका दिन ।'

गाडी रोकेको खस्यौलीमा ती भट्टी भन्ने खरका छाप्राबाहेक अरू घर देखिएनन् । तर, बटौलीमा त एकअर्कासँग जोडिएका बाक्लै टिनले छाएका घर देखिए । दुवैतिर घरै-घर, बीचमा ढुंगा छापेको बाटोमा हामी हिँडिरहेका थियौँ । माइल्दाइ हिजो रातिदेखिको भोक र ढाकरको बोझले थकित हुनुहुन्थ्यो । म शरीर र खुट्टा दुखेर लखतरान थिएँ । खच्याङ खच्याङ । घरबाट हिँडेदेखि नै मेरो लागि सबै नौलो-नौलो थियो, दायाँ-बायाँका घरहरू हेर्दै हिँडिरहेको थिएँ, अनौठो मान्दै ।

हिँड्दाहिँड्दै एउटा भत्केको पुरानो चौतारोतर्फ औँला तेर्स्याउँदै माइल्दाइले भन्नुभयो– यो ‘जितगढी हो कान्छा ! उइले नेपाली सिपाई र अंग्रेजी सिपाईको यही थलोमा लडाइँ भइत्तो अरे । नेपालीले गोरालाई जितेको ठाउँ भएर ‘जितगढी’ नाम रहेको हो भन्ते डिलारे साइँल्दाइले ।

कुनै घरमा टिनका-टिन घिउ नै घिउ छ, मङमङ्ती बास्ना आइरहेको छ । कुनै घरमा सुर्ती नै सुर्ती छ, नमीठो खार आइरहेको छ । कुनै घरमा टिनका-टिन मट्टीतेल छ, ‘ह्वास ह्वास्ती’ गन्ध आइरहेको छ । कुनै घरमा गुडै-गुड छ, रियान चुहाउने बास्ना आइरहेको छ । कुनै घरमा अदुवाको रास छ । कतै कपडा दोकान, कतै चिनीका दोकान, कतै साबुन, मिठाई, दाल, चामल, मसला, सिग्रेट, बिँडी, सुर्तीको दोकान; कतै ओखतीको । केकेका हुन् केकेका, दोकानै दोकान । बागलुङ बजारमा भन्दा पनि धेरै दोकान । म दङदास परेर हेर्दै हिँडिरहेको छु ।

'म यहीँबाट बालाई ढाँटेर लाहुरतिर भागेको हुम् का कान्छा ! बा, साइँला बा, कान्छा बा र गाउँका धेरै जनाको घिउ बेचेर भोलिपल्ट किनकान गरी पहाड फर्कने सल्ला भइत्तो । राति बाहरू खाना खाएर भुस परेर निदाए, एउटा साहुको घरमा । घिउ बेचेको पैसा अलिकति मैसित थियो, बालाई दिएको थिइनँ । म र डिलारे साइँल्दाइ निदाएजस्तो अरेर निदाएनम् । बाहरू मस्त निदाए भन्ने ढुक्क भएपछि डिलारे साइँल्दाइ र म उजेलो नहुँदै लाहुरतिर भागेको हुम् का । नत्र बाले कहाँ जान दिनुहुन्तो र ? बा दिनभरि ‘मेरो माइलो छोरो कहाँ गयो’ भन्दै रूनुभएच, अरूहरूले डिलारे साइँलासित लाहुरतिर गयो भनेर सम्झाएचन् । र, भोलिपल्ट पिर मान्दै घर फर्किनुभच । तँ त भक्कर जन्मित्तिस् का भाइ,' माइल्दाइले मतिर हेरेर रून्चे स्वरमा भन्नुभयो । सायद बाको सम्झना आयो होला ।

हाम्रा जेठा बाका साइँला छोरालाई हामी डिलारे साइँल्दाइ भन्थ्यौँ । गोरो अनुहार र रगत चुहुलाजस्तै राता गाला भएकाले कसैकसैले ‘राते साइँला’ पनि भन्थे उहाँलाई ।

हामी बटौलीको बीच बाटोमा हिँडिरहेका थियौँ । टिनका छाना ‘खत्र्याङ-खत्र्याङ’ बज्न थाले । मैले माथि हेरेँ । हाम्रो पहाडका जस्तै रूपरङका बाँदरहरू ओल्लो छानो र पल्लो छानो गर्दै उफ्रिरहेका थिए । कुनैले कपडा लतार्दै, कुनैले केके खानेकुरा खाँदै, कुनैले घरका झ्याल ढोका घचघच्याउँदै, कुनैले पिठ्युँमा बच्चा बोकेका, कुनैले हातमा बच्चा च्यापेका । अनौठा-अनौठा हर्कत गर्दै दौडिरहेका थिए बाँदरहरू । हाम्रो पहाडतिर त बाँदरहरू भिर र वन-बुटातिर पो बस्थे, मान्छेसित डराएर भाग्थे । यहाँ त बाँदर पनि मान्छेको घर-घर चहार्ने, जे पायो त्यो घिसार्दै हिँड्ने, मान्छेसित नडराउने । मान्छेलाई हेप्ने ।

Chhabilal Pathak1678446585.jpg

अलि पर गइसकेपछि एउटा घरभित्र एक जना कालो-कालो मान्छेले ठूलो कराईमा ताई (तेलको बहान) बसालेर सेल रोटी पकाउन थालेजस्तो देखेँ । भोक लागेको थियो, त्यसैमा ताइरोटीको झल्को ! म त्यो घरको नजिकै गएर टक्क अडिएँ । र, त्यतैतिर हेर्न थालेँ । एउटा कपडामा सेलरोटी हाल्नेजस्तै गिलो पिठो हालेर त्यही बहानमा मसिनो गरी पिठोको धारो चुहाइरहेको थियो, हात यता र उता फनफनी घुमाइरहेको थियो । माइल्दाइ पनि फर्केर त्यहीँ आउनुभयो र मतिर हेरेर 'खान मन लाइच्च र ?' भन्दै सोध्नुभयो ।

त्यो साहुले फनफनी घुमेको, एकले अर्कालाई समातेको, ऐंजेरुको झाँङजस्तो गुजुल्टी परेको जेउरे रोटी तावामा झ्वाइँsयाँ पारेर पकायो । र, रातो भएपछि छेउमै भएको एउटा भाँडामा रहेको बाक्लो-बाक्लो महजस्तो पानीमा डुबायो । अनि त्यहाँबाट पनि निकालेर अर्को भाँडामा राख्यो । मैले छक्क परेर एकटकले हेरिरहेँ । ताइरोटीको जस्तै बास्ना आइरहेको थियो । मुखबाट सरर्र पानी आयो । खाऊँ-खाऊँजस्तो लाग्यो । घुटुक्क थुक निलेँ । झिँगा र मौरी त्यसको वरिपरि भुनभुनाइरहेका थिए ।

'के हो र तो ?,' मैले त्यो साहुसँग सोधेँ ।

'जिलेबी, कति पैसाको दिने हो ?,' मेरो लवाइ र बोलीको शैली देखेर अनौठो पाराले हेर्‍यो र भन्यो साहुले ।

मैले अक्क न बक्क हुँदै माइल्दाइतिर हेरेँ र भनेँ, 'के हो त्यो ‘जिलेबी’ भनेको ?'

'जुल्पी हो का, खान्चस् र ?,' माइल्दाइले फेरि सोध्नुभयो ।

मलाई हिरे भान्जीसित बागलुङ बजारमा घुमेको सम्झना आयो । यस्तै, कालो-कालो साहुले दिएको जुल्पी खाएको सम्झना आयो । आहा ! कति हो कति मीठो जुल्पी ! मुखै रसायो ।

'जुल्पी त खान्चु माइल्दाइ !,' मैले मुख मिठ्याउँदै भनेँ ।

जुल्पीभन्दा मलाई झल्याँस्स पहाडको सम्झना आयो ।

पोहोरपरार सालतिर हो । एकपटक पल्तिरका नानीदाइ र हाम्रा ठुल्दाइ दाउरा बेच्न बागलुङ बजार जानुभएछ । एक-एक सुकाको जेरी खानुभएछ । मलाई पनि एउटा ल्याइदिनुभएको थियो । मीठो मानीमानी खाएको थिएँ, जुल्पी । राति खाना खाइसकेपछि हाम्रो घरमा नानीदाइ पनि आउनुभयो र दुवै जनाले दिउँसोको जुल्पीको किस्सा हाल्न थाल्नुभयो । दुवै जना ठट्टा गर्न माहिर ! दुई भाइ भेट भयो कि हाँसोठट्टा, उटपट्याङ सुरु भइहाल्ने ।

'आज पहिलोपल्ट जुल्पी भन्ने चीज पुनि खाइयो दाइ, बाउलुङ बजाराँ । तो पकाउने के जात होला नि मरी ! मीठो मागेर खाइहालियो,' नानीदाइले ठट्यौली पाराले भन्नुभयो ।

'अँ का नानी, कस्तो मानिस तो जुल्पी ?,' ठुल्दाइले नानीदाइलाई सोध्नुभयो ।

'कति मीठो कति दाइ, ठ्याक्कै महो हालेजस्तै थियो का ! अनि का दाइ ! मैले एउटा कुरो बुहिनँ ! दुलो न सुलो, तो फनफनी घुमेको जेउरे रोटीभित्र महो कसरी हुलो ? हँ दाइ !' भन्दै पल्तिरका दाइ ‘खितित्त’ हाँस्न थाल्नुभयो ।

अगेनाको डिलमा आगो तापेर बसेका सबै मरी-मरी खित्का छाडेर हाँस्न थाल्नुभयो । सबैलाई ख्वाइसकेर पछि चुलोमा बसेर खाना खान थालेकी आमा पनि हाँस्नुभयो । मैले आगो बाल्न अगुल्टो ठोसिरहेको थिएँ, सबैको सुरमा म पनि हाँसेँ ।

पश्चिमतिर सूर्य देखिन छाडेका थिए । घाम डाँडापारि गइसकेका थिए । रात पर्ने संकेत आइसकेको थियो । जुल्पी खाएको दुकानको पारिपट्टिको दुकानमा जानुभयो माइल्दाइ । म पनि पछिपछि ।

एक मोहरको जुल्पी (तराईतिर जिलेबी पहाडतिर जेरी, गाउँले बोलीमा जुल्पी) माग्नुभयो माइल्दाइले । ‘चारवटा आउँछ’ भन्यो त्यो साहुले । दुईवटा मलाई खान भन्नुभयो र दुईवटा घरमा छोरा (ठुल्दाइको जेठो छोरो) लाई लैजान भनेर पोको पार्न लगाउनुभयो । बाको दुःख बारेकाले आफूले खानु भएन । भित्र महजस्तै बाक्लो रस, बाहिर कुरूमकुरूम । क्या स्वादिष्ट । उभिएरै मीठो मानेर खाएँ ।

पश्चिमतिर सूर्य देखिन छाडेका थिए । घाम डाँडापारि गइसकेका थिए । रात पर्ने संकेत आइसकेको थियो । जुल्पी खाएको दुकानको पारिपट्टिको दुकानमा जानुभयो माइल्दाइ । म पनि पछिपछि । त्यो दुकानको साहुले एउटा ठेकीजस्तो, बाहिरबाट चिया खाने सिसाको गिलासजस्तोले गोलै घेरिएको र त्यो सिसाभित्र टुकीझैँ बलेको वस्तु, उधिन्नोमा समातेर झुण्ड्याउँदै भित्रबाट ल्यायो । त्यो धपक्क बलेको थियो, जूनले झैँ पसल उज्यालो बनाएको थियो । मैले फेरि उदेक मान्दै हेरिरहेँ ।

'के छक्क परेर हेरिच्चस् ? लालटिन हो का कान्छा तो !,' मैले केही सोध्न नपाउँदै माइल्दाइले भन्नुभयो । ‘लालटिन ?,’ मैले कहिल्यै सुनेको पनि थिइनँ, देख्ने त कुरै भएन । त्यसपछि वरिपरिका सबै पसलहरूमा त्यस्तै ‘लालटिन’ बल्न थाले, कसै-कसैले भने हाम्रो पहाडको जस्तै टुकी पनि । माइल्दाइले त्यो पसलमा अलिकति मसला, एउटा लुगा धुने डल्लो साबुन, एक मुट्ठी सितलठेडी मिठाई किन्नुभयो । र, मलाई 'जाम कान्छा हिँड्, रात परो' भन्नुभयो ।

'कत्थेर पुग्चम् नि घर हामी ?,' मैले आत्तिएर माइल्दाइलाई सोधेँ ।

'धेरै छैन, नआत्तिई, अब आउनै आँटो ?,' माइल्दाइले सान्त्वना दिँदै अगाडि बढ्नुभयो। माइल्दाइ अघि-अघि, म पछि-पछि हिँड्यौँ तराईको घरतिर । दुखेको खुट्टा, थाकेको शरीर, गर्मीले झरेको पसिना पनि सँगसँगै । खच्याङ खच्याङ । कति बेला घर आऊला र घुक्रुक्क सुतूँलाझैँ भएको थियो मलाई ।

हिँड्दाहिँड्दै एउटा भत्केको पुरानो चौतारीजस्तो, अग्लो बान्नोजस्तो चीज देखा पर्‍यो । माइल्दाइले त्यतै औँला तेर्स्याउँदै भन्नुभयो, 'यो ‘जितगढी हो कान्छा !'

'के हो नि माइल्दाइ जितगढी भनेको ?,' मैले जान्न चाहेँ ।

'मलाई नि थाहा छैन का ! उइले नेपाली सिपाई र अंग्रेजी सिपाईको यही थलोमा लडाइँ भइत्तो अरे । नेपालीले गोरालाई जितेको ठाउँ भएर ‘जितगढी’ नाम रहेको हो भन्ते डिलारे साइँल्दाइले,' आफूले सुनेको कुरो भन्नुभयो माइल्दाइले ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन २७, २०७९ ०९:००