अनि तुहियाे लडिया किन्ने रहर

A+ A A-

पहाडबाट तराई झरेको भाेलिपल्ट बिहानै आँखा मिच्दै बाहिर निस्केर हेरेँ । चारैतिर आँखा दौडाएँ । सर्वत्र अनौठो छ । त्यो गाँजाको लेक कतै देखिँदैन । त्यो खर्सुका बुटाले भरिएको फलाँटेको वन कतै देखिँदैन । त्यो दमेक कतै देखिँदैन । त्यो थन्थाप कतै देखिँदैन । साहुथर, गोतामेथर, धारापानी, कलाबारी, भिरकटेरी, रातामाटा, नागढुंगा, मौरी भिर, रायडाँडा, रायडाँडाको स्कुल, बुंगेचौर, भकुण्डे, बलौटे, डङ्गुरे खोलो, खप्पर खोलो, सिस्ने खोलो कुनै कतै देखिँदैनन् ।

म लुकामारी खेलेको, दौडिएको, कान्ला-कान्ला फँदालेको, रोएको, हाँसेको, साथीहरूसँग लडाभाँती खेलेको, डण्डिबियो खेलेको, गिन्टी खेलेको, झुम्राको भकुण्डो खेलेको, खोप्पी खेलेको, पिँडालु पोलेर खाएको पाखापखेरा केही पनि कतै देखिँदैनन् । न त्यो बाहरूले नाग पुज्दा, दिवाली गर्दा नाग देउतालाई दूधधारा दिने, मकै चढाउने चुच्चे ढुङ्गो नै देखिन्छ ।

तलको ठूलो बारी छैन । घाँस काट्ने कान्लो छैन । खरबारीको पाखो छैन । मदानेको भिर छैन । भैँसी पौडिने आहाल छैन । पँधेरो छैन । तगारो छैन । गुहे गौडी छैन । बान्नो छैन । घरअगाडिको दुधिलाको बुटो छैन । पैयूँको बुटो छैन । फुल्तिसाको बुटो छैन । आरूको बुटो छैन । आरूबखडाको बुटो छैन । अमिलाको बुटो छैन । ज्यामिरको बुटो छैन । खनियोको बुटो छैन । काभ्राको बुटो छैन । नियालाको झाँङ छैन । बाँसको घारी छैन । झाँप्रो छैन । ऐसेलु छैन । चुत्रो छैन । थकाइलो छैन । कुरिलो छैन । म जन्मेको प्यारो घर छैन । साइँलाबाको घर छैन । कान्छाबाको घर छैन । डिलारे ठूल्दाइको घर छैन । म खेल्ने आँगन छैन । पिँढी छैन । सिकुवा छैन । ठूलो ओछ्यान छैन । जता हेर्‍यो सम्मै छ । घाम उदाउने र अस्ताउने कता हो, पत्तो छैन । घाम झुल्किने भैरवस्थानको डाँडो पनि कतै देखिँदैन । म चकित परेर हेरिरहेँ चारैतिर ।

पर तुवाँलोभित्र एउटा रातो गोलो मुस्लो देखियो । त्यो घाम थियो । त्यो बा-आमाले बिहान-बिहान ढोग्ने, धुपबत्ती गर्ने सूर्य भगवान् थियो । सुस्तरी त्यो रातो मुस्लो सेतो हुँदै चम्किन थाल्यो, हेर्न नसकिने हुन थाल्यो । घामले च्वास्स पोल्न थाल्यो ।

दंग परेर हेरिरहेँ म ।

मेरो तराईको फुसको घरअगाडिको धुले बाटोमा परबाट एउटा अनौठो वस्तु शनैः शनैः म भएतिर आएरहेको थियो, फुसफुस धुलो उडाउँदै । मैले त्यस्तो वस्तु पहाडमा कहिल्यै देखेको थिइनँ । ठूली भाउजूलाई सोधेँ, 'के हो नि भाउजू तो ?'

'लडिया हो कान्छा,' भाउजूले उत्तर दिनुभयो ।

'लडिया...!'

ऊ आफ्नो तालमा अगाडि लम्किरहेको थियो, ‘घत्राङ घत्राङ’ आवाज निकाल्दै ।

हाम्रो घरभन्दा अलि पर रोकियो त्यो वस्तु । के नाम होला त्यस्तो, ‘लडिया’ ? पहाडमा हामी केटाकेटी एकआपसमा लड्थ्यौँ, त्यही लड्ने चीज त होइन, लडिया ?

भित्रभित्रै त्यसलाई नजिकैबाट हेर्ने रहरले कुतकुत्याइरहेको थियो मलाई । त्यसको नजिकै जाने इच्छा जाग्यो । नयाँ ठाउँ, नयाँ बस्तु, नयाँ घर, नयाँ गोठ, नयाँ आँगन, नयाँ आकाश, नयाँ घाम, नयाँ क्षितिज । सबै चीज नौलो । तर, केही हुने हो कि ? कसैले गाली गर्ने हो कि ? लौरैलौराले सुम्ल्याउने हो कि ? मुड्कीमुड्कीले भकुर्ने हो कि ? पाहा पछारेझैँ भुईंमा पछार्ने हो कि ? अकमकाइरहेको थिएँ । भित्रैभित्रे डर पनि लागिरहेको थियो अलिअलि । जे पर्ला-पर्ला, आँट गरेँ । दौडिँदै नजिकै गएँ लडियाको । साँच्चै अनौठो थियो त्यो वस्तु अर्थात् लडिया ।

ए बड्का ! पैसा मेरो जिम्मा भयो । उहाँले घर जाने बेलामा लैजानुहुन्छ । फुकलफाकल पारेर राजमार्गसम्म पुर्‍याएर गाडीमा चढाइदिएस् है !

लामा-लामा सिङ भएका, नाकमा रस्सीको नत्थी लगाएका दुईवटा ठूला-ठूला सेता गोरु जोत्नलाई नारिएजस्तै नारिएका थिए जुवामा । पहाडमा त काला, राता, खैरा वा छिर्केमिर्के गोरु मात्र देखेका थिए यी आँखाले । ती सेता गोरु पनि अनौठै भए मेरा लागि । काठैकाठले बनाएको ठूलो वस्तु लम्पसार थियो जुवाको पछाडि । तर, न त्यहाँ हलो थियो, न जोत्ने हली । र, त्यसमा धानजस्तै केही चीज राखिएको थियो ।

टाउको निहुर्‍याएर तल हेरेँ, काठले नै बनाएका घुमाउरा दुईवटा वस्तु थिए । मगर्नी आमाहरूले भेडाको ऊनको धागो कात्ने चर्खाजस्तै वा दसैँमा रमाउँदै ‘चचहुइँ.....’ गर्दै खेल्ने चर्खे पिङ्गजस्तै । त्यसमाथि शरीरमा केही लुगा नलगाएको तर टाउकोमा कपडा बेरेको (फेटा गुथेको), हल्का कालो वर्णको मान्छे बसेको थियो । त्यो मान्छेले अडिएका गोरुलाई लौराले ट्याक-ट्याक हान्यो । उसले मैले नबुझ्ने बोलीमा केके भन्थ्यो- ‘त..त.. ओ..ओ... ।'

त्यस्तो नबुझिने कुरा बोल्ने र त्यस्तो पहिरन गरेको मान्छे मैले पहिलोपटक देखेको थिएँ । गोरुका आठवटा खुट्टा चल्न थाले ‘लमक.. लमक..’ । सँगै त्यो लडिया भनिने वस्तु पनि लतारियो, ‘घन्द्याङ... घन्द्याङ...।’ म फेरी दंग परेँ । त्यो घुमाउरो वस्तु फनफनी घुमिरहेको थियो, चर्खाजसरी । पर पुगुञ्जेल मैले त्यसैलाई हेरिरहेँ । कसरी घुम्दो हो त्यो ? त्यो चीजलाई के भन्दा हुन् ? दगुर्दै घर गएँ र फेरि भाउजूलाई त्यो के होला नि भनी सोधेँ । 'चक्का हो कान्छा,' भाउजूले भन्नुभयो । चक्का । लडिया । पुलकित हुँदै म खेल्न थालेँ ।

समय बित्दै गयो, तराईमा रमाउँदै हुर्किन थालियो, केटाकेटी उमेर बढ्दै गयो । ओठमा जुँगाका रेखी बस्न थाले । लडियासँग पनि परिचित हुँदै गइयो ।

त्यो बेलामा तराईमा पनि यातायातका साधन थिएनन् । पहाडमा उकाली-ओराली, भिरपाखामा हिँड्ने गरेको मलाई तराईको सम्म मैदानमा पैदलै हिँड्दा पनि त्यति कठिन लाग्दैथ्यो ।

तीन किसिमका यातायातका साधन देखिन्थे हाम्रो गाउँतिर- लडिया, साइकल र घोडा । बटौलीतिर गयो भने बस र ट्रकको समेत दर्शन पाइन्थ्यो । घोडा बनियाँहरूले धान-गहुँ, आलुभेली, किनबेच गर्न प्रयोग गर्थे । साइकल भर्खर छिरेको थियो, सीमित मानिसले मात्रै किन्न र चलाउन सक्थे । धेरै मानिसहरूको परम्परागत यातायातको मुख्य साधन भनेको लडिया नै थियो । तर, त्यो सबैको घरमा हुदैनथ्यो, महँगो पर्थ्यो । कमसेकम एक हल गोरु र लडिया किनेर घर राख्ने हैसियत सबैको हुँदैनथ्यो ।

एक दिन तराई आएपछि बनेको थारू थरको साथीको घरमा गएको थिएँ । आँगनको छेउमा नाकमा रसीको नत्थी लगाएका ठूलाठूला सेता गोरुले पराल र घाँस काटेर बनाएको ‘छानी’ खाइरहेका थिए । काठको डुढीमा, अलिक पर्तिर लडिया अड्याएर राखिएको थियो । मलाई भने लडिया हेर्न मन लाग्यो । चारैतिर घुमेर हेरेँ । तल घोप्टिएर पनि हेरेँ ।

अगाडिपट्टि जुवा, त्यसमा अड्याएर राखिएको दलिनजस्तो दुईवटा सालको काठबाट बनाइएको बलो, छेउमा सानासाना काठको छेकबार, माथि बीचमा काठको फलिया छापेको, तल काठले बनाएर फलामे पाताले बेरेका दुईवटा चक्का । माथिको भारी थाम्न र दुई चक्कालाई जोड्न तलपट्टि फलामको मोटो घारो । जोखनले मलाई भित्र बोलायो । तर, मैले भने उल्टै उसलाई बाहिर बोलाएँ र त्यो लामो फलामे घारोलाई ‘के भन्छन्’ भनी सोधेँ । उसले 'धुरा' भन्यो ।

मलाई लडिया औधी मन पर्न थाल्यो । जोखन, बेजा, बेचग, कृष्ण, खडानन्दहरू जंगल, खेत वा बटौलीतिर जान थाले भने म पनि दौडीदौडी उनीहरूको लडियामा चड्थेँ । केही काम नभए पनि उनीहरूसँगै जान्थेँ, लण्ठिएर आउँथेँ ।

मेरो घरमा लडिया थिएन । त्यो किन्ने हामीसँग सामर्थ्य पनि थिएन । तैपनि हामी केटाकेटीहरू नजिकैबाट हिँडेको लडिया देखियो भने खानै छाडेर त्यसमाथि चढ्न दगुर्थ्यौं । पछाडि झुण्डिन्थ्यौँ । कोहीकोही चालक पिट्न आउँथे, हाम फाल्दै दगुर्थ्यौं हामी । हुरुक्कै हुन्थ्यौँ लडिया भनेपछि ।

‘आफ्नो घरमा पनि एक लडिया भइदिए कस्तो हुँदो हो ? मैले पनि कति शानसित ‘त..त.. ओ..ओ..’ गर्दै गोरुलाई लौराले ‘ट्याक-ट्याक’ हान्दै, सुसेली खेल्दै, गीत गाउँदै हिँड्दो हुँ ! अझ त्यसमा रेडियो राखेर गीत घन्काउँदै हिँड्न पाए,' म कल्पिरहन्थें ।

लडिया साँच्चिकै महत्त्वपूर्ण र बहुउपयोगी यातायातको साधन थियो त्यतिबेला । दुईवटा गोरु वा राँगाले तान्ने लडियामा खेतबाट अन्न बाली ओसार्ने, मिलमा धान कुट्न लैजाने, खेतमा मल ओसार्ने, जंगलमा गएर दाउरा वा काठ ल्याउने । एउटा लडियामा कम्तीमा १५ जना मानिसले बोक्न सक्ने सामान ढुवानी गर्न सकिन्थ्यो । हाम्रो गाउँ नजिकैका थारू समुदायको विवाह, बरेत हुँदा त्यही लडियामा चढेर दुलही लिन जान्थे । लडियामाथि बसेर माइकमा गीत घन्काउँथे, नाच्थे, उफ्रिन्थे । 'गोरकी पतर की रे, मारे गुलेलवा, जियारा उडीउडी जाए ।'

अहिले ट्रक, ट्रयाक्टर, टिपर, बस, भ्यान, कार, बाइक, स्कुटर सबैको काम गर्थ्यो त्यतिबेला लडियाले । लडिया भएको घर भन्दा अर्कै शान हुन्यो, इज्जत हुन्थ्यो, धनीमानी ठहरिन्थ्यो । ठूला जमिनदारहरूको भने एउटैकोमा चार-पाँचवटा लडिया हुन्थे ।

ममा ठूलो भएपछि पैसा कमाउने, दुईवटा ठूला सेता गोरु किन्ने, मिस्त्रीलाई लडिया बनाउन लगाउने र धुलो उडाउँदै लडिया कुदाउने रहर ज्युँका त्युँ थियो । सरकारी जागिरको सिलसिलामा म नवलपरासी जिल्लामा बस्दा कहिलेकाहीँ चोरमारातिर जानुपर्थ्यो । काम नभ्याए त्यहीँ पनि बस्नुपर्थ्यो ।

स्याङ्जा ज्याग्दीखोलाबाट बसाइँ सरेर आएका भाइभाइका छोरा पदम लम्साल र पूर्णचन्द्र लम्सालको घर थारू गाउँनेरै थियो । पदम दाइ, पूर्ण भाइ, आपसमा औधी मिल्ने । मेरो पनि मित्रता बढ्यो वहाँहरूसँग । कहिलेकाहीँ चोरमारा बस्नुपर्दा म प्रायः पूर्णचन्द्र लम्सालजीकोमा नै खाने बस्ने गर्थें ।

लडिया भएको घर भन्दा अर्कै शान हुन्यो, इज्जत हुन्थ्यो, धनीमानी ठहरिन्थ्यो । ठूला जमिनदारहरूको भने एउटैकोमा चार-पाँचवटा लडिया हुन्थे ।

एक दिन बिहानै पूर्णजी र म त्यहाँको थारू गाउँमा गयौँ । बड्का महतोले एक जना सहयोगीसित मिलेर लडिया बनाउँदै रहेछन् । मैले त्यो बनाएको टुलुटुलु हेरिरहेँ । कति बेला छिनुले खोल्थ्यो, कतिबेला थेबेले तास्थ्यो, कतिबेला ‘स्वाँइँ..स्वाँइँ..’ रन्दा लगाउँथ्यो, कतिबेला ‘ठ्वाक्..‍.ठ्वाक्...’ ठोक्थ्यो । कति सुन्दर कला ! हेर्दाहेर्दै कति राम्रो लडिया तयार भयो । सालको काठैकाठले कुँदेर बनाएको बडी, गाडीमा राख्ने टायरको चक्का ! मैले एकटकले भएर हेरिरहेको देखेर पूर्णले 'के हेर्नुभएको ?' भनेर सोध्नुभयो ।

'लडिया बनाएको,' मैले जवाफ दिएँ । टायरको चक्का हाल्न थालेपछि त्यसलाई ‘डन्लप’ पनि भन्न थालेका थिए मानिसहरू ।

'चाहिन्छ भने बड्काले बनाइदिन्छ । लैजानुस् । दाम मिलाएर दिन्छ ।'

'घरमा एक लडिया राख्ने पहिलेदेखिको इच्छा त हो,' मैले भनेँ ।

बड्कासित पूर्णले कुरा गर्नुभयो । ऊ बेच्न तयार भयो, म किन्न । मोल पनि मिल्यो, मूल्य ४ हजार ।

'ए बड्का ! पैसा मेरो जिम्मा भयो । उहाँले घर जाने बेलामा लैजानुहुन्छ । फुकलफाकल पारेर राजमार्गसम्म पुर्‍याएर गाडीमा चढाइदिएस् है !'

बड्काले 'हुन्छ दाइ' भने ।

आफ्नो घरमा पनि लडिया हुने भयो भनेर दिनभरि मनमनै दंग परिरहेँ म । लौराले गोरुलाई ‘ठ्याक..ठ्याक..’, ‘त..त..ओ..ओ...।’

तर, रातिको खाना खाएर सुतेपछि अनेक कुराहरू खेल्न थाले मनमा, ‘त्यो लडिया त लैजाऊँला, दुईवटा सेता गोरु पनि किनूँला, तर ती गोरु कहाँ बाँध्ने, तिनलाई घाँस दाना कसले खुवाउने ? अनि त्यो लडिया कसले ‘त..त..,’ ‘ओ..ओ..’ गरेर चलाउने ? मसँगै सगोलमा बस्ने दाइ लाहुरमा, म आफ्नो परिवारसहित यता जागिरमा; घरमा बुढी आमा, भाउजू र दाइका साना छोराछोरीहरू । अहँ यो काम अलि राम्रो भएन ।’

लडियाको रहरले घरमा झन् ठूलो समस्या हुने देखेँ मैले । र, लडिया नकिन्ने निधो गरेँ मनमनै । तर, कसरी भन्ने यो कुरो पूर्णजीलाई, कसरी भन्ने बड्कालाई ? मोलतोल भइसक्यो ! रातभरि ऐठन भयो । राम्रोसँग निद पनि लागेन ।

बिहानै उठेर, हातमुख धोएपछि पूर्णजीलाई दकस मानीमानी भनेँ, 'मलाई त त्यो लडिया नकिनम कि भन्ने लाग्यो ।'

'किन सर ?'

रातभरि तर्कना खेलेका कुराहरू सबै भनेँ पूर्णजीलाई ।

'मलाई त उतिबेलै लागिरहेको थियो । के गर्न किन्न थाल्नुभयो होला जागिर गर्ने मान्छेले लडिया भनेर,' पूर्णजीले भन्नुभयो ।

'हो का, सानैदेखिको लडियाको रहरले कुतकुत्याएर । घरमा गोरु पाल्ने र लडिया हाँक्ने मान्छे छैन,' मैले भनेँ ।

'केइ छैन । म बड्कालाई भनिदिन्छु ।'

अनि म ढुक्क भएँ ।

मेरो लडिया किन्ने, लडिया चढेर ‘त..त.., ओ.. ओ...’ गर्ने रहर सधैँका लागि तुहियो ।

अहिले लडिया देख्न म्युजियमतिर जानुपर्ने स्थिति छ । गाउँघरतिर प्रायः कसैकोमा पनि छैन लडिया ।

तर, लडिया तराईको इतिहास हो, तराईको ऐतिहासिक वाहन हो, यो संस्कृति हो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक १०, २०७९ १७:२७