जसले १३ वर्षको उमेरदेखि रेटिरहेका छन् सारङ्गी

A+ A A-

२०२८ साल माघको महिनामा भरतपुरमा सवारी भयो कामनै कामनामा
भरतपुरको देवीथानमा पञ्चवल्ल दिया
बिहान उठी पूजापाठ बेलुकी लिए खाना, त्यतिखिर माहिन्द्रलाई सन्च आराम थियो
माहिन्द्रलाई व्याथा लाग्या आइतबारका दिन, माथिबाट इन्द्रै आया माहिन्द्रलाई लिन
राजा घिर्ने मूलबाटामा तेल विछाइ दिया, पिताम्मर नैना सुर्ता अ‍ैसान बनाया
लिला घण्ट बाजा सरी दाइने पारिदिया, झ्यानीकुटी झ्याइ पारी आर्जे घाटमा लिया
श्रीखण्डको काठको सलो चान्न थाले विरिन्द्र र ज्ञानिन्द्रले दाग बत्ती दिया ।

यो गीतको हरफमा राजा महेन्द्रको देहावसनको कथा जोडिएको छ । राजा महेन्द्र २०२८ साल माघ ३ भरतपुरको दियालो बंगला पुग्छन्, सामान्य अवस्थामा पुगेका राजा महेन्द्र बेलुकाको समयमा पूजाआजालगायतका काममा सहभागी हुन्छन् । तर, उनी आइतबारका दिन एक्कासि बिरामी पर्छन् र उनलाई स्वर्गबाट इन्द्र लिन आउँछन् । महेन्द्रले प्राण त्यागेपछि बाटोमा तेल छरिन्छ, महेन्द्रको शव पिताम्बरले बेरेर बाजागाजासहित आर्यघाटमा लगिएपछि श्रीण्डको चिता बनाएर वीरेन्द्र र ज्ञानेन्द्रले दाग बत्ती दिएको दृष्टान्त यो गीतले दिन खोजेको छ ।

७० वर्षीय गोरे गन्धर्व काँधमा झोला र सारङ्गी बोकेर वीरेन्द्रनगरका दैलो चहार्दै हिँड्न थालेको करिब ६ दशक बित्यो । अहिले पनि गोरेको दिनचर्या बुढो उमेरसँगै सारङ्गी बजाउँदै गुजरा चलाउनु हो । माथि उल्लेखित गीत सोमबार वीरेन्द्रनगरको एक होटलमा उनै गोरे गन्धर्वले जोडेका शब्द हुन् । पछिल्लो समय नयाँ पुस्ताको रोजाइमा नपर्दा सारङ्गी बजाउने पेसा नै संकटमा पर्न थालेको बेला गोरे ति व्यक्ति हुन्, जसको शेषपछि कर्णालीमा गन्धर्व समुदायको सारङ्गी बजाउने पेसा नै लोप हुनेछ ।

अर्थात् गन्धर्व समुदायबाट सारङ्गी बोकेर हिँड्ने उनी अन्तिम पुस्ता हुन् । ‘छोराहरू अहिले झोला बोकी हिँड्न सरम मान्छन्, नयाँले सिक्नै चाहँदैनन्, मेरा पालामा सारङ्गी बजाएर छोराछोरीलाई पाले तर, उनीहरू बजाउन चाहँदैनन् । मैले आफ्नो कला छोडेको छैन, ’ गोरे भन्छन्, ‘घरभरी सम्पत्ती भइदिएको भए यो ७० वर्षको उमेरमा किन हिँड्थे र, बुढी पाल्नै परो छोराहरू छुट्टै छन् ।’ पुर्ख्यौली थलो स्याङ्जा रहेका गोरे उतिबेलैबाट सारङ्गी बजाउने पेसाले आफूहरूलाई बिगारेको बताउँछन् । उनको परिवार स्याङ्जाबाट जाजरकोटको मटेला हुँदै सुर्खेत झरेको थियो । पुर्खादेखि नै चल्दै आएको पेसा सहजै अगाल्न गोरेका लागि सामान्य नै थियो ।

१३ वर्षको उमेरदेखि सारङ्गी भिरेका गोरे भन्छन्, ‘उतिबेला जताततै एैलानी जग्गा थियो । कतै बसिदिएको भए अहिले एक कठ्ठा बेचेर भए पनि घर हाल्न त हुन्थ्यो, अहिले बस्नका लागि मात्रै जग्गा छ ।’ दुई छोरा र तीन छोरीका बाबु गोरे अहिले श्रीमतीका साथ अलग्गै बस्दै आएका छन् ।

विभिन्न मौलिक गीतहरू सारङ्गीको धुनसँगै गाउने यो समुदायको पेसा नै संकटमा पर्दै गएपछि गोरेमा चिन्ता बढेको रहेछ । ‘नयाँ पिढीहरू झोला बोकेर हिँड्न सरम मान्छन्, बा-बाजेको पेसा मेटिँदै जादा दु:ख लाग्छ,’ उनी भन्छन् । गोरेकी आमाको निधन भएपछि उनका बुबाले अर्की श्रीमती बिहे गरेका रहेछन् । ‘कान्छी आमातर्फका भाइहरू बर्दिया बसाइ सरेर गएका छन्, कान्छी आमातर्फका भाइहरूले पहिला-पहिला त बजाउँथे अहिले लाज मानेर बजाउन छोडे, उनीहरू कोही विदेश जान्छन् कोही भारत,’ उनले भने ।

‘सुर्खेतमा म मात्रै हुँ दैलोमा बाजा ल्याउने, धेरै छन् गन्धर्व जाति । हुलाकोट, पराजुलका छन् तर, झोलामा सारङ्गी हालेर हिँड्ने म मात्रै छु,’ उनी भन्छन् ‘जिजु पुर्खादेखि यो बाजा बजाएर हामीले जहान पाल्यौं । हामीसँग सात पुस्तादेखि लालपुर्जा छैन, हाम्रो लालपुर्जा यही सारङ्गी हो ।’ अहिले सुर्खेतमा करिब ३० घर गन्धर्वका छन् । सारङ्गी बजाएरै उर्जाशील जवानी कटाएका गोरेलाई आफ्नो पेसाप्रति गर्व भने लाग्ने रहेछ ।

‘मलाई खुसी लाग्छ मैले आफ्नो परम्परा छोडेको छैन, चाहे दिउन या नदिउन दैलामा जान्छु, दैलामा गइसकेपछि दया भएकाले दिन्छन्, दया नभएकाले माग्ने आयो भन्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘पूर्वतिर हाम्रा जातिले परम्परा भुलेका छैनन्, बसमा गीत गाउँछन्, पूर्वकाले गन्धर्व भनेर चिनेका छन्, झलकमान, तीर्थबहादुर हाम्रा सन्तान हुन् ।’ आफ्ना लागि बजाउने सारङ्गी आफैँ बनाउने गोरे उमेरका कारण आजभोलि बनाउन सक्दैनन् ।

अहिले उनका जेठा छोरा तीर्थ गन्धर्वले काठमाडौंबाट ल्याइदिएको सारङ्गी बजाइरहेका छन् । तीर्थलाई गोरेले सारङ्गी बजाउन सिकाएर राष्ट्रिय कलाकार बनाउन सफल भएका छन् । दैलेख, जाजरकोट, सुर्खेतसम्म सारङ्गी बजाउन गोरे पुगेका छन् । बुढेसकालकै कारण पहिले जस्तो गाउन र बजाउन नसकिने भन्दै उनी भन्छन्, ‘सबैले चिन्या छन्, उमेर हुन्जेल डाको आउने रहेछ । सबै किसिमको गीत पनि गाउन सकिने रहेछ । तर, अब त उमेर पनि सकियो डाको पनि गयो ।’

उमेरले ७० पुगे पनि गोरेले राज्यबाट कुनै पनि सेवा सुविधा पाएका छैनन् । सरकारले ६० वर्ष पुगेका दलितलाई सामाजिक सुरक्षा भत्ताबापतको रकम उपलब्ध गराउँदै आएको छ । तर, गोरेले सो रकम अझै पाउन सकेका छैनन् ।
कारण तत्कालीन नागरिकता बनाउने कर्मचारीले १० वर्ष उमेर कम बनाइदिएपछि उनी सामाजिक सुरक्षा भत्ताबाट वञ्चित भएका हुन् ।

‘६० वर्षमा वृद्धभत्ता पाइनुपर्ने हो, दिनले ७० पुग्न लागियो नागरिकतामा अझ ६० पुग्या छैनौँ ।अर्को साल बुढाबुढी नै पुग्छौँ,’ गोरे भन्छन्, ‘कर्मचारीले चिनेका छन्, बुढौं ७० पुग्यो नागरिकतामा ६० पुगेका छैनौँ । हामीले दिन मिल्दैन अर्को सालबाट पाउँछौँ भन्छन् । क्यार्ने हजुर लेखा न पढी एकातिर तानिदिएर उमेर कम राखिदिएछन् ।’

प्रकाशित मिति: मंगलबार, मंसिर २७, २०७९ १०:०२