निर्वाचन प्रणालीले खेर गएका यी मतहरू

A+ A A-

काभ्रेपलाञ्चोकका ५४ वर्षीय तीर्थ सापकोटाले अघिल्लो २०७४ को प्रतिनिधिभा तथा प्रदेशभा निर्वाचनमा मतदान त गरे । तर, प्रत्यक्ष र समानुपातिक गरी दुईवटा मतपत्रमा स्वस्तिक छाप लगाउनुपर्थ्यो, उनले पहिलो मतपत्रको चिह्नमै दुई छाप लगाए । समानुपातिकतर्फको मतपत्र पाएपछि उनले प्रत्यक्षमा हालेको भोट खेर गएको थाहा पाए ।

‘दुईवटा छाप लगाउन भनिएको थियो । एउटैमा दुई छाप लगाए । प्रत्यक्ष र समानुपातिकको फरकफरक मतपत्र हुने रहेछ,’ उनी भन्छन्, ‘प्रदेशको पनि छुट्टै मतपत्र रहेछ । प्रदेशमा हालेको भोट मात्र सहि भयो । प्रतिनिधिसभाको खेर गयो ।’

काठमाडौं जोरपाटीकी ६७ वर्षीया जानकी पौडेलले २०७४ को चुनावमा मतपत्रमा स्वस्तिक छापको सट्टा औँठा छाप प्रयोग गरिन् । ‘स्वस्तिक छाप लगाउनुपर्ने रहेछ, औँला छाप लगाएकी थिएँ । सबैले बिग्रियो भने । फेरि दोहोर्‍याएर हाल्न पाइएन,’ उनले सुनाइन् ।

०००

सधैँ मत बदरको रोग

तीर्थ र जानकी प्रतिनिधिपात्र मात्र हुन् । प्रत्येक निर्वाचनमा मतदाताले सही तरिकाले मतदान नगर्दा धेरै मत बदर हुने गरेको छ । २०३७ सालदेखि २०७४ सम्म भएका चुनावलाई पुछ्याउने हो भने प्रत्येक चुनावमा २ देखि ७ प्रतिशतसम्म मत बदर भएको पाइन्छ ।

राष्ट्रिय जनमतसङ्ग्रह २०३७ मा ७१ लाख ९२ हजार ४ सय ५१ मतदाता रहेकोमा जसमध्ये ४८ लाख १३ हजार ४ सय ८६ (६६.९२५%) मत खसेको थियो । खसेको मतमध्ये ३ लाख ७२ हजार ६९ (७.६३५%) मत बदर भएको थियो ।

प्रविधिले फड्को मारे पनि मत बदर हुने क्रम रोकिएको छैन, बढ्दो छ । गत २०७४ मा भएको चुनावमा १ करोड ५४ लाख २७ हजार ९ सय ३८ मतदातामध्ये १ करोड ५ लाख ९४ हजार ४४ मतदाताले मतदान गरेका थिए । जसमा १ करोड ४५ हजार ४ सय ७४ (९४.८२ प्रतिशत) मत सदर र ५ लाख ४८ हजार ५ सय ७० (५.१८ प्रतिशत) बदर भएको थियो ।

गत २०७४ कै प्रदेशको समानुपातिकतर्फको निर्वाचनमा धेरै मत बदर भयो । मधेस प्रदेशमा १९.६ प्रतिशत मत बदर भएको थियो । र, समग्रमा सबै प्रदेशमा गरेर १४.५१ प्रतिशत मत बदर भएको निर्वाचन आयोगको तथ्यांक छ । यसरी मत बदर हुनुको मुख्य कारण मतदाता शिक्षा प्रभावकारी नभएको र आयोग मतदाताको घरघरमा पुग्न नसकेको बताउँछन् आयोगका पूर्वआयुक्त दोलखबहादुर गुरुङ ।

‘निर्वाचन आयोग मतदातको घरघरमा पुगेर मतदान गर्न सिकाउनुपर्छ,’ पूर्वआयुक्त गुरूङ भन्छन्, ‘यसमा दलहरूको सहयोग र मतदाताले पनि कत्तिको चासो दिन्छन् भन्नेमा भरपर्छ ।’

आयोग घरदैलोमा पुगेन

विगतदेखि अहिलेसम्म मत बदर हुने रोग एउटै रहेको अनुभन उनी सुनाउँछन् । ‘मतपत्र ठूलो, बुझ्न नसकिने, सही ठाउँमा स्वस्तिक छाप नलगाउने, औँठा छापको प्रयोग गर्ने, धेरै चिह्नमा छाप लगाउने समस्या पहिलेदेखि नै छ,’ गुरुङ भन्छन्, ‘छाप लगाइसकेपछि पट्याउन नजान्दा पनि लतपतिएर मत बदर भएको हुन्छ ।’ यसरी मत बदर हुँदा राम्रो उम्मेदवार पराजित हुने गरेको पूर्वआयुक्तहरू बताउँछन् ।

‘आफ्नो मत सदुपयोग नहुँदा राम्रो उम्मेदवार हार्ने जोखिम रहन्छ,’ गुरुङ भन्छन्, ‘मतको सदुपयोग गर्न मतदाताले पनि चासो दिनुपर्छ ।’

मतदाता शिक्षाले बदर घटाउँछ, मतदान गर्नेको संख्या बढ्छ

मतदाता शिक्षालाई मत बदरसँग मात्र जोडेर हेरिन्छ तर मतदाता शिक्षाले मतदान गर्नेको संख्या पनि बढाउने बताउँछन् गुरुङ । ‘सन्देशमूलक, जानकारीमूलक मतदाता शिक्षालाई प्रभावकारी रूपमा घरदैलोमा लैजानुपर्छ । यसले बदर मत घट्ने मात्र होइन, मतदानमा पनि धेरै मतदाता सहभागी हुन्छन्,’ उनी भन्छन् । यदि मतदाता शिक्षालाई घरदैलोमा नलैजाने हो भने मत बदर धेरै हुने उनको अनुमान छ ।

मत बदर हुनुको मुख्य कारण निर्वाचन प्रणाली

प्रत्येक चुनावमा मत बदर हुनुको कारण निर्वाचन प्रणाली रहेको आयोगको निष्कर्ष छ । ‘हरेक १०–१२ वर्षमा निर्वाचन प्रणाली बदलिएको छ । दुईवटा चुनावमा भोट हालेपछि फेरि अर्को प्रणाली आउँछ । यसले मतदाता अभ्यस्त हुन पाएको छैन । मतदाताले विगतमा हालेको मत सम्झेर फेरि हाल्न पाएको छैन । यसले बदर बढेको हो,’ आयोगका सहप्रवक्ता सूर्यप्रसाद अर्याल भन्छन् ।

दलहरूको तालमेल, मतपत्र ठूलो

दुई वा दुईभन्दा बढी दलहरू तालमेल भएर चुनावमा भाग लिएका कारण पनि मत बदर बढी हुने गरेको विगतका निर्वाचनहरूले देखाएको छ । यसमा आयोग पनि सहमत छ । ‘तालमेल गर्ने तर मत हाल्न नसिकाउनु पनि मत बदरको अर्को कारण हो । गत स्थानीय तहको चुनावमा पनि यस्तै देखियो,’ सहप्रवक्ता अर्याल भन्छन्, ‘दृष्टिले नभ्याउने ठूलो मतपत्र हुँदा मतदातालाई गाह्रो भएको हो ।’

१ प्रतिशत पनि मत बदर हुँदैन : प्रमुख आयुक्त थपलिया

निर्वाचन आयोगले यसपटक १ प्रतिशतभन्दा कम मत मात्र बदर गर्ने लक्ष्य लिएको छ । मतपत्र सजिलो बनाएकाले पनि मत बदर कम हुने दाबी गर्छन् प्रमुख आयुक्त थपलिया । ‘यसपटक मतपत्र सजिलो बनाइएको छ । मतदान गर्ने तरिका पनि सजिलो छ । योपटक १ प्रतिशत पनि मत बदर हुँदैन । पहिले २/३ प्रतिशतसम्म मत बदर हुने गर्थ्यो । योपटक मत बदर १ प्रतिशतभन्दा तल झार्छौं,’ उनी भन्छन् ।

वडास्तरबाट मतदाता शिक्षा

आगामी ४ मंसिरमा हुने निर्वाचन मिति नजिकिँदो छ । बदर मत कम गर्न आयोगले यसपटक वडा र पालिकास्तरबाटै मतदाता शिक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने योजना बनाएको छ । ‘मत बदर कम गर्न वडास्तरबाट, इलेक्ट्रोनिक माध्यम, आमसञ्चार, सामाजिक सञ्जालबाट मतदाता शिक्षा लैजाने हो । ७५३ पालिकामा नमुना मतदान गर्छौं,’ प्रमुख निर्वाचन आयुक्त दिनेश थपलिया भन्छन् ।

समुदायस्तर/घरदैलो

आयोगले यसपटक स्थानीय तहका वडाहरूमा महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका परिचालन गरी नमुना मतपत्र र अन्य मतदाता शिक्षा सामग्रीहरूको माध्यमबाट मतदान गर्ने सही तरिका सिकाउने योजना बनाएको छ । १५ दिनसम्म मतदाता शिक्षा समुदायस्तरमा घरदैलो कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने आयोगले जनाएको छ । ‘मतदाता शिक्षाका लागि आयोगले निर्देशिका जारी गरिसकेको छ । सोहीअनुसार मतदाता शिक्षा कार्यक्रम अगाडि बढिरहेको छ,’ आयोगका सहायक प्रवक्ता सूर्यप्रसाद अर्याल भन्छन् ।

घरदैलो कार्यक्रममा वडाभित्रका टोल विकास संस्था, नागरिक समाजका प्रतिनिधि, गैरसरकारी संस्थाका प्रतिनिधिलगायत सामाजिक कार्यमा संलग्न व्यक्तिहरूसँग मतदाता शिक्षाका लागि अन्तर्क्रिया तथा छलफल गर्ने आयोगले जनाएको छ । ‘मतदाता शिक्षाको पहुँच कम भएका लक्षित मतदाताहरूको पहिचान गरी यस्ता क्षेत्रहरूमा विशेष मतदाता शिक्षा कार्यक्रमसमेत सञ्चालन गर्छौं,’ सहायक प्रवक्ता अर्याल भन्छन् ।

मतदाता शिक्षा घुम्ती टोली

आयोगले जारी गरेको निर्देशिकामा मतदाताहरूलाई जानकारी उपलब्ध गराउन आवश्यक देखेका जिल्लाभित्रका निर्वाचन क्षेत्रहरूमा घुम्ती टोली कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने योजना बनाएको छ । ‘घुम्ती टोली कार्यक्रम मतदान हुने दिनभन्दा ४८ घण्टाअगाडि सात दिनसम्म सञ्चालन गर्न सकिनेछ । प्रत्येक घुम्ती टोलीमा दुई जनाका दरले जिल्लास्तरीय समितिको सिफारिसबमोजिमका कर्मचारीहरू सम्बन्धित निर्वाचन कार्यालयले खटाउनेछ,’ मतदाता निर्देशिकामा भनिएको छ । घुम्ती टोली वडाक्षेत्रभित्रका चौबाटो, चोक, गल्लीलगायतका मुख्यमुख्य स्थानहरूमा परिचालन हुने आयोगले जनाएको छ ।

नमुना मतदान

बदर मत कम गर्न र सही तरिकाले मतदान गर्न सिकाउन आयोगले नमुना मतदान कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने जनाएको छ । आयोगका अनुसार सम्बन्धित निर्वाचन कार्यालयले देशभरका ७५३ वटै स्थानीय तहमा मतदाताहरूको सहभागितामा नमुना मतदान कार्य सञ्चालन गर्नेछ ।

सञ्चारमाध्यम र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग

मतदाता शिक्षालाई प्रभावकारी बनाउन आयोगले सञ्चारमाध्यम र सामाजिक सञ्जाललाई प्रयोग गर्ने योजना बनाएको छ । विभिन्न भाषामा सामग्री उत्पादन गरेर सञ्चारमाध्यम र सामाजिक सञ्जालबाट प्रचारप्रसार गर्ने आयोगले जनाएको छ । ‘सन्देशमूलक अडियो, भिडियो, लघु चलचित्रजस्ता सामग्री बनाएर रेडियो, टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जालबाट प्रसारण गर्छौं,’ सहप्रवक्ता अर्याल भन्छन्, ‘रेडियो, टेलिभजन र सामाजिक सञ्जाल नपुगेको ठाउँमा स्वयंसेविका पुग्नुहुन्छ ।’

मतदाता शिक्षाका लागि यो वर्ष ५० करोड

निर्वाचन आयोगले मतदाता शिक्षाका लागि यो वर्ष ५० करोड बजेट छुट्याएको छ । प्रत्येक वर्ष यसरी नै मतदाता शिक्षाका लागि बजेट छुट्याइन्छ तर बदर मत घटेको छैन । स्थानीय तहसँग सहकार्य गरेका कारण ५० करोड नै खर्च नहुने सहप्रवक्ता अर्याल बताउँछन् ।

मत बदर शून्यमा झार्न ई–भोटिङ

मतदाता शिक्षामा जति नै लगानी गरे पनि मत बदर शून्यमा झार्न ई–भोटिङमा जानुपर्नेमा जोड दिन्छन् थपलिया । ‘यसपटक मत बदर शून्यमै झार्ने योजना हो । तर, यसका लागि चाहिँ ई– भोटिङमै जानुपर्ने हुन्छ,’ उनी भन्छन् । पूर्वआयुक्त गुरुङ पनि यसमा सहमत हुन्छन् । ‘मत बदर शून्यमा झार्ने हो भने प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्छ । ई–भोटिङमा जानुपर्छ,’ उनी भन्छन् ।

सम्बन्धित समाचार

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक ३, २०७९ १९:१७