वन विज्ञान : नर्सरीदेखि पर्यटनसम्म अवसर

A+ A A-

.............................................................

प्लस टुपछि के पढ्ने ? कुन विषय पढेकाले के पढ्न पाउँछन् ? पढेपछि के बन्ने ? के कस्ता अवसर छन् ? विषय कसरी छनोट गर्ने ? नेपालमा के कस्ता विषयको पढाइ हुन्छ ? विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न कुन विषय उपयुक्त हुन्छ ? यी र यस्तै प्रश्नलाई समेटेर कक्षा १२ उत्तीर्ण भएका विद्यार्थीलाई विषयको महत्त्व, सम्भावना, छनोट आदिका विषयमा सहयोग गर्न शिलापत्रले ’प्लस टु पछिको गन्तव्य ’ स्तम्भ सुरु गरेको हो । विद्यार्थी र अभिभावकलाई सहजीकरण गर्ने उद्देश्यले ल्याइएको यो स्तम्भ फलदायी हुने हामीले अपेक्षा गरेका छौं । जसअन्तर्गत आज हामीले ब्याचलर अफ फरेस्ट्री साइन्स (FORESTRY)बारे सामग्री तयार पारेका छौं ।

.............................................................

वन विज्ञान भनेको के हो ?
वन विज्ञान जल, जंगल, जमिन र वायुसँग सम्बन्धित छ । वन विज्ञानमा हरियो रुख, पोथ्रापोथ्री, घाँस, वातावरण, जलाधार र वन्यजन्तुको संरक्षणबारे अध्ययन गरिन्छ । यो वनस्पति, वन्यजन्तु र वनजन्य सामग्रीको संरक्षण, व्यवस्थापन र प्रयोग गर्ने विज्ञान हो ।

यो कस्तो कोर्स हो ?

नेपालमा वन विज्ञानसम्बन्धी तीन तहको पढाइ हुन्छ । सीटीईभीटीबाट डिप्लोमा तहको पढाइ हुन्छ । र, विभिन्न विश्वविद्यालयमा स्नातक र स्नातकोत्तर तहको पढाइ हुन्छ । यो सामग्री स्नातक तहसँग मात्र सम्बन्धित छ । स्नातक चार वर्षको कोर्स हो । यो कोर्समा ८ वटा सेमेस्टर हुन्छन् ।

कस्ता विद्यार्थीले पढ्न पाउँछन् ?

११ र १२ मा विज्ञान विषय पढेकाले,
सीटीईभीटीबाट डिप्लोमामा फरेस्ट्री पढेकाले,
११ र १२ मा ५० प्रतिशत ल्याएकाले ।

त्यस्तै, फरेस्ट्री अध्ययनका लागि कक्षा ११ र १२ उत्तीर्ण भएर मात्र पुग्दैन, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय र एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्ट्री विश्वविद्यालयले लिने प्रवेश परीक्षासमेत उत्तीर्ण गर्नुपर्छ ।

पढ्नुपर्ने मुख्य विषय

वन व्यवस्थापन
वन अर्थशास्त्र
वन अनुसन्धान
सामुदायिक वन
कृषि वन
वाइल्ड लाइफ
वातावरण
जैविक विविधता

कति खर्च लाग्छ ?

स्नातक तहको चार वर्षे कोर्स अध्ययनका लागि कम्तीमा ७ देखि १० लाख खर्च लाग्छ । विश्वविद्यालय र क्याम्पसको नीति तथा नियमअनुसार शुल्कमा केही फरक हुन सक्छ ।

छात्रवृत्तिको व्यवस्था

त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गतको एउटा क्याम्पसले ५० जना विद्यार्थीलाई भर्ना लिन्छ । १० प्रतिशतले मात्र छात्रवृत्ति पाउँछन् ।

त्यस्तै, वन विज्ञान संस्थानले लिने प्रवेश परीक्षामा उत्कृष्ट अंक ल्याउने तीन जना विद्यार्थीलाई पनि छात्रवृत्ति दिइन्छ । यसका लागि शिक्षा मन्त्रालयले आवेदन माग गर्छ । शिक्षा मन्त्रालयमा निवेदन दिएपछि समावेशी सिद्धान्तको आधारमा छात्रवृत्ति दिइन्छ ।

यो पनि पढ्नुहाेस् : कृषि शिक्षा, आजको आवश्यकता

त्यस्तै, फरेस्ट्री एन्ड एग्रिकल्चर विश्वविद्यालयले ४५ प्रतिशत छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरेको छ। वन विज्ञान संकायले छात्रवृत्ति परीक्षा लिन्छ। यो परीक्षामा उत्कृष्ट अंक ल्याउने विद्यार्थीलाई समानुपातिक प्रणालीमा छात्रवृत्ति प्रदान गरिन्छ।

पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयमा ४८ जनाको कोटा छ । विश्वविद्यालयले लिने छात्रवृत्ति परीक्षामा धेरै अंक ल्याउने दुई जना र समानुपातिक कोटाअन्तर्गत तीन जनालाई छात्रवृत्ति दिइन्छ ।

कुन क्षेत्रमा अवसर छ ?

वन मन्त्रालय
वन विभाग
भू–संरक्षण विभाग
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु विभाग
वन अनुसन्धान तथा सर्वेक्षण
गैरसरकारी संस्था
अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था
दातृ निकाय
निजी क्षेत्र

के काम गर्ने ?

वन प्राविधिक भएर काम गर्ने
वातावरण तथा जलवायु परिवर्तनमा काम गर्ने
वाइल्ड लाइफमा काम गर्ने
नर्सरी र काठ व्यवसाय
पर्यटन

कस्ता रुचि भएकाले पढ्ने

प्रकृतिप्रेमी, वातावरणमा रमाउने, घुम्न मन पराउने र सिर्जनात्मक क्षमता भएका विद्यार्थीले यो विषय पढ्नु फलदायी हुन्छ किनभने कतिपय समय वन जंगलमै गएर काम गर्नुपर्ने हुन्छ ।

इन्टर्नसिप र भ्रमण

चार बर्से कोर्समा इन्टर्नसिप अनिवार्य गर्नुपर्ने हुन्छ । इन्टर्नसिपका लागि वनजंगल पुग्नैपर्छ । नेपालको सन्दर्भमा इन्टर्नसिप विभिन्न राष्ट्रय निकुञ्ज र सामुदायिक वनमा गर्ने गरिएको छ ।

त्यस्तै, क्याम्पसले वनसम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धानका लागि नेपाल र भारतको भ्रमण पनि गराउँछन् ।

कति कमाउन सकिन्छ ?

सरकारसँग मिलेर विभिन्न संघसंस्थाले वन क्षेत्रमा काम गर्ने गरेका छन् । ती संघसंस्थाले वन विज्ञान पढेका विद्यार्थीको खोजी गर्छन् । यस्ता संस्थामा काम गर्दा कम्तीमा मासिक ४० हजार कमाउन सकिन्छ ।

यो पनि पढ्नुहाेस् : बीसीएः किन पढ्ने? कहाँ पढ्ने

त्यस्तै, विभिन्न परियोजनामा काम गर्दा दैनिक १ हजार ५ सयसम्मको भत्ता पाइन्छ । सरकारी सेवामा नाम निकाल्न सकेमा सरकारले तोकेको पारिश्रमिक पाइन्छ । त्यसको अलावा आफैं काठ उद्योग खोलेर व्यवसाय गर्न पनि सकिन्छ ।

विदेश यात्रा

वनसम्बन्धी अध्ययन, अनुसन्धान र कामका लागि नेपाली विद्यार्थी युरोप, अमेरिका, अस्ट्रेलियालगायतका विभिन्न देशमा पुग्छन् । पछिल्लो समय फरेस्ट्रीमा मास्टर्स र पीएचडी गर्न बिदेसिनेको संख्या धेरै छ ।

कहाँ कहाँ पढ्न पाइन्छ ?

त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत

काठमाडौं फरेस्ट्री कलेज, कोटेश्वर, काठमाडौं
इन्स्टिच्युट अफ फरेस्ट्री क्याम्पस, हेटौंडा, मकवानपुर
इन्स्टिच्युट अफ फरेस्ट्री पोखरा क्याम्पस, पोखरा, कास्की

पूर्वाञ्चलअन्तर्गत
पूर्वाञ्चल युनिभर्सिटी कलेज अफ इन्भाइरोमेन्ट एन्ड फरेन्ट्री, मोरङ

एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्ट्री विश्वविद्यालयअन्तर्गत
वन विज्ञान संकाय, हेटौंडा
प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापन कलेज, कटारी

फरेस्ट्रीको महत्त्व

वनलाई प्रयोगमा ल्याउन विज्ञको आवश्यकता
झमकबहादुर कार्की, सहप्रधानाध्यापक, काठमाडौं फरेस्ट्री कलेज

हरियो वन नेपालको धन भनिन्छ । तर, नेपालमा वनको सही सदुपयोग गर्न सकिएको छैन । झन्डै ४५ प्रतिशत भू–भाग वनले ओगटेको छ। वनको संरक्षणसँगै वैज्ञानिक तवरले यसलाई प्रयोगमा ल्याउनुपर्ने अहिलेको आवश्यकता हो। वैज्ञानिक तवरले वनलाई प्रयोगमा ल्याउन विज्ञको आवश्यकता छ। त्यस्तो विज्ञ उत्पादनका लागि फरेस्ट्री शिक्षा आजको आवश्यकता हो । रुख बिरुवा, घाँस, वातावरण, जलाधार र वन्यजन्तु जोगाउन फरेस्ट्री शिक्षा महत्त्वपूर्ण छ ।

संरक्षणसँगै वनको प्रयोग
शारदा थपलिया, डिन, एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्टी विश्वविद्यालय

राज्यले वनजंगललाई संरक्षण गर्नुपर्ने नीति लिएको छ । वनजंगलको व्यवस्थापन हुन सकेको छैन । पुराना रुखलाई काटेर त्यो ठाउँमा नयाँ बिरुवा रोप्नुपर्ने हो तर यहाँ त्यस्तो हुन सकेको छैन । वनको कसरी सही सदुपयोग गर्ने भन्ने शिक्षा आजको आवश्यकता हो । वनको संरक्षणसँगै वनको प्रयोग, वनमा आश्रित वातावरण र वन्यजन्तुको संरक्षण कसरी गर्ने भनेर सिकाउने भएकाले फरेस्ट्री शिक्षा महत्त्वपूर्ण छ ।

फरेस्ट्रीको आकर्षण

मनोज न्यौपानेले फरेस्ट्रीमा स्नातक गरेलगत्तै सरकारी सेवामा नाम निकाले । न्यौपाने डिभिजन वन कार्यालय नवलपरासीमा वन अधिकृतका रूपमा कार्यरत छन् । वन विज्ञान संकाय हेटौंडाबाट स्नातकोत्तर अध्ययनरत न्यौपाने भन्छन्, ‘प्रकृतिसँग रमाउँदै काम गर्न पाइन्छ, कोठामा बसिरहनुपर्दैन, स्वतन्त्र अनुभूति हुन्छ ।’

वनको वैज्ञानिक प्रयोगसँगै व्यवस्थापन गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ । ‘वनबाट धेरै फाइदा लिन सकिन्छ तर नेपालले जति फाइदा लिनुपर्ने हो, त्यो लिन सकेको छैन,’ उनी भन्छन् ।

यो पनि पढ्नुहाेस् : बीएचसीएम : सेवा पनि करियर पनि

त्यस्तै, रूपा चापागाईंले काठमाडौं फरेस्ट्री कलेजबाट स्नातक गरेकी छन् । उनले गाउँमा आमाहरुले वन जंगलमै काम गरेको देखिकी थिइन् त्यसैले उनमा वन क्षेत्रको नै अध्ययन गर्ने रुचि सानैदेखि जागेको थियो । अहिले उनी वनसम्बन्धी काम गर्ने संस्था ‘रिकफ्ट द सेन्टर फर पिपुल एन्ड फरेस्ट’ मा काम गर्दै छिन् ।

‘वन भनेको खाली जग्गामा बिरुवा रोप्नु मात्र होइन,’ उनी भन्छिन्, ‘वनको प्रयोग पनि गर्नु हो, अब दिगो वन व्यवस्थापनको काममा लाग्छु । मानव अस्तित्व वनजंगलमा आधारित छ । हामीलाई बाँच्न चाहिने श्वासदेखि मर्दा चाहिने काठ वनजंगलबिना असम्भव छ त्यसैले वन संरक्षण र दिगो व्यवस्थापनका लागि वन विज्ञान अनिवार्य छ ।’

अन्त्यमा, नेपालको कुल भू–भागको ४५ प्रतिशत क्षेत्र वनले ओगटेको छ । देशलाई आर्थिक रुपमा समृद्ध बनाउन र खाद्य संकट समाधानका लागि वनलाई उत्पादनमूलक बनाउन राज्यले पहल सुरु गरेको छ । त्यस्तै, स्थानीय तह सञ्चालन ऐन २०७४ अन्तर्गत स्थानीय सरकारका विभिन्न कार्यमध्ये जैविक विविधता संरक्षण प्रमुख कार्यमा पर्छ ।

१७ वटा दिगो विकासका लक्ष्यमध्ये १३ वटा त वन क्षेत्रकै सहयोगमा पूरा हुन्छ । देश संघीय संरचनामा गएसँगै स्थानीय, प्रदेश र केन्द्र सरकारले पनि वन क्षेत्रका लागि जनशक्ति माग गरेका छन् । यी क्षेत्रमा काम गर्न वन विज्ञान पढेको जनशक्ति हुनुपर्ने भएकाले फरेस्ट्री शिक्षालाई थप प्रभावकारी बनाउन आवश्यक छ ।

यो पनि पढ्नुहाेस् :

लिबरल आर्ट्सः विकास बुझेपछि जागिर पक्का

एमबीबीएसको तिर्सना ‘बीएमएलटी’

डेभलपमेन्ट स्टडिज्: समृद्धि र दिगो विकासको आधार

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन २०, २०७६ २०:१०