कृषि शिक्षा, आजको आवश्यकता

A+ A A-

कक्षा १२ पछि के पढ्ने ? कुन विषय पढेकाले के पढ्न पाउँछन् ? पढेपछि के बन्ने ? के कस्ता अवसर छन् ? विषय कसरी छनोट गर्ने ? नेपालमा के कस्ता विषयको पढाइ हुन्छ ? विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न कुन विषय उपयुक्त हुन्छ ? यी र यस्तै प्रश्नलाई समेटेर कक्षा १२ उत्तीर्ण भएका विद्यार्थीलाई विषयको महत्त्व, सम्भावना, छनोट आदिका विषयमा सहयोग गर्न शिलापत्रले ’प्लस टु पछिको गन्तव्य’ स्तम्भ सुरु गरेको हो । विद्यार्थी र अभिभावकलाई सहजीकरण गर्ने उद्देश्यले ल्याइएको यो स्तम्भ फलदायी हुने हामीले अपेक्षा गरेका छौं । जसअन्तर्गत आज हामीले एग्रिकल्चर साइन्स एन्ड टेक्नोलोजी (AGRICULTURAL) बारे सामग्री तयार पारेका छौं ।

........................................................

के हो कृषि शिक्षा ?

आधुनिक प्रणालीबाट बालीजन्य र पशुजन्य उत्पादनमा वृद्धि गर्न अध्ययन तथा अनुसन्धान गर्ने शिक्षालाई कृषि शिक्षा भनिन्छ । कृषि शिक्षाबाटै कृषिको विकासका लागि आवश्यक पर्ने विज्ञ उत्पादन गरिन्छ ।

कम लागत र थोरै जमिनमा कसरी धेरै अनज उत्पादन गर्ने ? कुन जातको बीउ लगाउने ? कुन माटोमा कुन अनज फल्छ ? कुन समयमा कस्तो बाली लगाउने ? यस्ता प्रश्नमा कृषि शिक्षा बढी केन्द्रित हुन्छ ।

भौगोलिक अवस्था, हावापानी र माटाको प्रकारका आधारमा वैज्ञानिक तवरले कसरी कृषि गर्ने भनेर अनुसन्धान गर्न चाहिने दक्ष जनशक्ति कृषि शिक्षाले नै उत्पादन गर्छ ।

कस्तो कोर्स हो ?

कृषि शिक्षाअन्तर्गत डिप्लोमा तीन, ब्याचलर चार र मास्टर्स दुई वर्षको हुन्छ । नेपालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय र एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्टी विश्वविद्यालयबाट विभिन्न कलेजले सम्बन्धन लिएर कृषि शिक्षा सञ्चालन गरेका छन् । तर, हामीले यस स्तम्भमा स्नातक तहसँग सम्बन्धित सामग्री तयार पारेका छौं ।

कस्ता विद्यार्थीले पढ्न पाउँछन् ?

११ र १२ मा विज्ञान विषय पढेकाले
‘बी’ प्लस वा ५० प्रतिशत ल्याएकाले
सीटीईभीटीबाट कृषिमा डिप्लोमा गरेकाले

किन पढ्ने ?

उन्नत खेती गर्न
नयाँ बीउ बिजन उत्पादन गर्न
कम जमिनमा धेरै खाद्य वस्तु उत्पादन गर्न
माटोअनुसारको अनज उत्पादन गर्न
यन्त्रिक प्रविधिबाट खेती गर्न
स्थानीय विशेषताअनुसार खेती गर्न

कुन क्षेत्रमा काम गर्ने अवसर मिल्छ ?

कृषि तथा पशुपक्षी मन्त्रालयअन्तर्गतका सबै कार्र्यालयमा
कृषि उद्योग
बैंक तथा कृषि सहकारी
कृषि फार्म
डेरी
जडीबुटी कम्पनी
एनजीओ, आईएनजीओ
अनुसन्धान क्षेत्र

पढ्नुपर्ने विषय

प्योथोलोजी
इन्टोमोलोजो
एग्रो मार्केटिङ
जीव विज्ञान
माटो विज्ञान
रोग र कीरा
फलफूल

कति खर्च लाग्छ ?

कृषिमा चार बर्से स्नातक तह पढ्न कम्तीमा १० लाख खर्च लाग्छ । तर, विश्वविद्यालय र क्याम्पले दिने सेवा सुविधाको आधारमा लागतमा केही तलमाथि हुन्छ ।

छात्रवृत्ति

विश्वविद्यालयअनुसार छात्रवृत्तिको प्रकृति फरक छन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गतका आंगिक क्याम्पसले ७० प्रतिशत विद्यार्थीलाई छात्रवृत्तिमा पढाउँदै आएका छन् । यद्यपि, छात्रवृत्ति पाएकाले पनि विश्वविद्यालयले तोकेको न्यूनतम शुल्क (एक सेमेस्टरमा ५ हजार) तिर्नुपर्ने हुन्छ ।

पक्लिहवा कृषि क्याम्पस र लमजुङ कृषि क्याम्पसमा सय जनाको कोटा छ भने रामपुर क्याम्पस र गौरादह कृषि क्याम्पसमा ५०–५० जनाको कोटा छ । पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गतका क्याम्पसले एक सेमेस्टरमा ९६ जनालाई भर्ना लिन्छन् । जसमा १० जनलाई छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरिएको छ ।

एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्टी विश्वविद्यालयका आंगिक क्याम्पसमा कृषिमा ५० जनाको कोटा छ । जसमा २१ जनाले छात्रवृत्ति पाउँछन्। यसमा पनि विश्वविद्यालयले तोकेको न्यूनतम शुल्क ५ हजार तिर्नुपर्ने हुन्छ ।

इन्टर्नसिप/भ्रमण

यसमा ३० प्रतिशतबराबरको प्राक्टिकल गराइन्छ । विद्यार्थीले कृषिसम्बन्धी विभिन्न क्षेत्रमा गएर इन्टर्नसिप गर्नुपर्ने हुन्छ । फिल्डमै गएर काम गर्नुपर्ने भएकाले क्याम्पसले प्राक्टिकलको व्यवस्था गरेका छन् । क्याम्पसले विद्यार्थीलाई कृषिसम्बन्धी अध्ययन तथा अनुसन्धान गर्न देशका विभिन्न क्षेत्रको भ्रमण गराउँछन् ।

पढाइ हुने क्याम्पस

त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत

पक्लिहवा कृषि क्याम्पस, रुपन्देही
लमजुङ कृषि क्याम्पस, लमजुङ
रामपुर क्याम्पस, खैरहनी, चितवन
गौरादह कृषि क्याम्पस, झापा

पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गत

हिमालयन कलेज अफ एग्रिकल्चर साइन्स एन्ड टेक्नोलोजी, काठमाडौं
नेपाल पोलिटेक्निक भरतपुर, चितवन
बीपी कोइराला कृषि विज्ञान अध्ययन, विराटनगर

एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्टी विश्वविद्यालय

तत्कालीन रामपुर कृषि क्याम्पस र फरेस्टी क्याम्पस हेटौंडालाई मर्ज गरेर बनाइएको विश्वविद्यालय हो । अहिले यो विश्वविद्यालयअन्तर्गत प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापन क्याम्पसको नाममा टीकापुर, पोखरा, बर्दिबास, धनकुटा र कटारीमा पढाइ हुने गरेको छ ।

रोजगारी सुनिश्चित

नेपालमा ७० प्रतिशत नागरिक कृषिमा नै आबद्ध छन् । यसको क्षेत्र बृहत् छ । रोजगारीका अवसर प्रशस्त छन् । अहिलेसम्म कृषि शिक्षा पढेका विद्यार्थी खाली बस्नुपरेको छैन । नेपालमै बसेर मासिक १ लाख बढी कमाउन सकिन्छ ।

विदेश यात्रा

विदेशमा समेत कृषि शिक्षा पढेका विद्यार्थीको माग धेरै छ । त्यस्तै, थप अध्ययनका लागि विदेश जान पनि सहज हुन्छ । कृषि शिक्षा पढेका विद्यार्थीलाई सम्बन्धित क्याम्पसले रिकुमेन्ड गरे मात्र पनि भिसा लाग्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । विशेषगरी, अस्ट्रेलिया, कोरिया, इजरायललगायतका देशमा कृषि पढ्न जानेको भीड नै छ । पीएचडीका लागि पनि विदेश जाने अवसर पाइन्छ ।

कस्ता रुचि भएकाले पढ्ने ?

घाम, पानी र हावासँग रमाउने
खेतीपाती गर्न मन पराउने
कृषिबारे ज्ञान भएका

कृषि शिक्षाको महत्त्व

कृषिलाई व्यवसायसँग जोड्नुपर्छ

–शारदा थपलिया, डिन, एग्रिकल्चर एन्ड फरेस्टी विश्वविद्यालय

सन् १९८० को दशकसम्म नेपालबाट कृषिजन्य वस्तु निर्यात हुन्थ्यो । त्यसपछि विस्तारै कृषि क्षेत्र ओरालो लाग्यो । अहिले हामी परनिर्भरको अवस्थामा आइपुगेका छौं । निर्यातभन्दा आयात बढी गर्छौं । यसको मुख्य कारण भनेकै प्रभावकारी कृषि शिक्षा नभएर हो । अहिले सबैको ध्यान कृषिमा छ ।

नीति निर्माताले कृषि भन्ने तर लगानी गर्न डराउने अवस्था छ । निर्वाहमुखी कृषि प्रणाली अपनाएका छौं । जसका कारण उत्पादकत्व क्षमता सन्तोषजनक छैन । निर्वाहमुखी कृषि प्रणालीलाई तोड्न कृषि शिक्षा आजको आवश्यकता हो । उत्पादकत्व वृद्धि गर्न कृषिलाई व्यवसायसँग जोड्नुपर्छ । त्यसका लागि कृषि विज्ञको आवश्यक भएकाले कृषि शिक्षाको महत्त्व बढेको छ ।

दिगो विकास र समृद्धिको आधार

– विष्णुप्रसाद भट्टराई, कृषि कार्यक्रम प्रमुख, हिमालयन कलेज

कृषिलाई पहिले खेतीपातीसँग जोडिन्थ्यो । अहिले व्यापारसँग जोडिएको छ । नेपालको दिगो विकास र समृद्धिको आधार भनेकै कृषि हो । रोजगारीका अवसर भएको क्षेत्र पनि कृषि हो । जीविकोपार्जनका लागि मान्छेलाई खाना चाहियो । खानाका लागि चाहिने खाद्यवस्तु कृषिबाटै आउने हो ।

डाक्टर, पाइलट र इन्जिनियर पढेर मात्र बाँच्न सकिन्न । बाँच्नका लागि खाद्यान्न चाहियो । जनसंख्या बढ्ने क्रममा छ । खेतीयोग्य जमिन घट्दै छ । थोरै जमिनमा आधुनिक खेतीबाट धेरै अनज उत्पादन गर्नु पर्ने चुनौती छ त्यसैले प्रविधि प्रयोग गरेर धेरै वस्तु उत्पादान गर्न दक्ष जनशक्ति आवश्यक पर्छ । त्यो दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न कृषि शिक्षा आवश्यक छ ।

नेपाली माटोअनुसारको शिक्षा आवश्यक

–मिलन सुवेदी, प्रमुख, रामपुर क्याम्पस

नेपालमा एकपछि अर्को कृषि क्याम्पस खुल्दै छन् । यो सकारात्मक पक्ष हो । तर, आवश्यक पूर्वाधारबिना नै कतिपय नयाँ क्याम्पस खुलेका छन् । कसैले जग्गा दिन्छु भनेको भरमा क्याम्पस खोलिएको छ । कृषि शिक्षा प्राक्टिकलमा आधारित विषय हो । दक्ष कृषि विज्ञ उत्पादन गर्न क्याम्पसभित्रै सबै पूर्वाधार हुनुपर्ने हो । तर, त्यस्तो हुन सकेको छैन । यसकारण, कृषि विज्ञ उत्पादन गर्न समस्या भएको छ । कृषि शिक्षा त सुरु गरियो । तर, विदेशी क्याम्पसले पढाउने कोर्स राखिएको छ ।

नेपाली परिवेशअनुसारको शिक्षा छैन । यसतर्फ कसैले चासो दिएका छैनन् । कृषि शिक्षामा जति लगानी गर्नुपर्ने हो, त्यति भएको छैन । जसका कारण आज पनि कृषिमा हामी आत्मनिर्भर भएका छैनौं त्यसैले कृषि शिक्षालाई व्यवस्थित गरी दक्ष कृषि विज्ञ उत्पादन गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो । अनि, मात्र देश कृषिमा आत्मनिर्भर र समृद्ध हुन्छ ।

नाम र दाम कमाउन सकिन्छ

शिव याङ्जु : उद्यमी

पहिले कृषिलाई कमजोर र नपढेकाले गर्ने काम भनिन्थ्यो । अहिले कृषि शिक्षितले गर्ने पेसामा परिणत भएको छ । कृषिबाटै धेरैले नाम र दाम कमाएका छन् । कृषि पढेकाले छिटो काम पाउने भएकाले पनि अहिले यो पेसा धेरैको रोजाइमा पर्न थालेको छ ।

भक्तपुरका शिव याङ्जु बाल्यकालमा डाक्टर बन्न चाहन्थे । भक्तपुर कृषिको उर्भर भूमि । उनी त्यही माटोमा हुर्किए । बुबाआमा पनि कृषक भएकाले उनले पनि त्यही बाटो रोजे तर पृथक् शैलीमा । उनी आधुनिक प्रविधि प्रयोग गरेर खेतीपाती गर्छन् । उनले कृषि सहकारी र कृषि फार्म खोलेका छन् ।

त्यस्तै, उनी कृषकलाई आधुनिक खेती कसरी गर्ने भन्नेबारे सिकाउन देशका कुनाकाप्चा पुग्छन् । ‘डाक्टर नपढेर ठीक गरिएछ,’ उनी भन्छन्, ‘कृषि पढेर पनि राम्रो आम्दानी गर्न सकिन्छ ।’

के भन्छन् कृषि पढ्ने विद्यार्थी ?

धनगढीकी शीतल पुजरा हिमालयन कलेज अफ एग्रिकल्चर साइन्स एन्ड टेक्नोलोजीमा कृषि पढ्दै छिन् । रोजगारीको अवसर छैन भन्दै धेरै युवा विदेश पलायन भएका छन् । तर, कृषिमा रोजगारीको प्रचुर सम्भावना रहेकाले उनले कृषि रोजेकी हुन् । नेपाल कृषिमा आत्मनिर्भर हुन सकेको छैन । कृषि शिक्ष अध्ययनपश्चात् कृषिमा देशलाई आत्मनिर्भर गराउन पहल गर्ने उनी बताउँछिन् ।

त्यस्तै, भक्तपुरकी सृष्टि श्रेष्ठ पनि कृषि पढ्दै छिन् । देशमा खाद्यान्न निर्यातभन्दा आयात बढी छ त्यसैले देशलाई कृषिमा अत्मनिर्भर बनाउन कृषि शिक्षा रोजेको उनी बताउँछिन् । माटोअनुसारको वस्तु उत्पादन गर्ने हो भने आयातभन्दा निर्यात बढाउन सकिने उनको भनाइ छ । कृषिमा नै केही गर्ने उनको अठोट छ ।

अन्त्यमा, सरकारले कृषिमा आबद्धलाई पेन्सन दिने प्रस्तावसमेत अगाडि बढाएको छ । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको झन्डै ३० प्रतिशत कृषिले ओगटेको छ । कृषिमा क्रान्ति गर्ने भनिएको छ । तर, व्यवहारमा अझै कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । कृषिमा काम गर्ने युवाको संख्या निकै कम छ । कृषिमा लाग्ने भन्दा पनि विदेशी भूमिमा रगत र पसिना बगाउन जानेको लर्को छ । अर्कोतर्फ राज्यले पनि कृषिमा लगानी बढाउँदै लगेको छ त्यसैले कृषिप्रधान मुलुकमा राज्यको प्राथमिकता कृषि शिक्षामा हुनु जरुरी छ ।

यो पनि पढ्नुहाेस्

बीसीएः किन पढ्ने ? कहाँ पढ्ने

बीएचसीएम : सेवा पनि करियर पनि

लिबरल आर्ट्सः विकास बुझेपछि जागिर पक्का

एमबीबीएसको तिर्सना ‘बीएमएलटी’

डेभलपमेन्ट स्टडिज्: समृद्धि र दिगो विकासको आधार

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन १९, २०७६ २०:२७