डेभलपमेन्ट स्टडिज्: समृद्धि र दिगो विकासको आधार

A+ A A-

.........................................

कक्षा १२ पछि के पढ्ने ? कुन विषय पढेकाले के पढ्न पाउँछन् ? पढेपछि के बन्ने ? के कस्ता अवसर छन् ? विषय कसरी छनोट गर्ने ? नेपालमा के कस्ता विषयको पढाइ हुन्छ ? विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न कुन विषय उपयुक्त हुन्छ ? यी र यस्तै प्रश्नलाई समेटेर कक्षा १२ उत्तीर्ण भएका विद्यार्थीलाई विषयको महत्त्व, सम्भावना, छनोट आदिका विषयमा सहयोग गर्न शिलापत्रले प्लस टु पछिको गन्तव्य स्तम्भ सुरु गरेको हो । विद्यार्थी र अभिभावकलाई सहजीकरण गर्ने उद्देश्यले ल्याइएको यो स्तम्भ फलदायी हुने हामीले अपेक्षा गरेका छौं । आज हामीले ब्याचलर इन डेभलपमेन्ट स्टडिज् (BDEVS)बारे सामग्री तयार पारेका छौं ।

.........................................

के हो डेभलपमेन्ट स्टडिज् ?

देशको आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक वातावरणलगायत हरेक क्षेत्रको विकास गर्न कुन अवधारणा अपनाउनु उचित हुन्छ भनेर खोज, अनुसन्धान गर्न र राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास सिकाइने शिक्षा डेभलपमेन्ट स्टडिज् हो ।

पृथ्वीमा उपलब्ध स्रोत साधनको विनाश नगरी कसरी विकास गर्ने ? दिगो विकास गर्न के गर्नुपर्छ ? पूर्वाधारको विकास मात्र विकास हो त ? स्थानीय स्रोत साधनको अधिकतम प्रयोग कसरी गर्ने ? विकासको कस्तो नमुना आवश्यक छ ? विश्वमा के कस्ता विकासका नमुना छन् ? के गर्दा मानिस आर्थिक रूपमा सम्पन्न हुन सक्छ ? देशलाई आर्थिक रुपमा कसरी समृद्ध बनाउने ? यस्तै जिज्ञासा र मानिसका आधारभूत आवश्यकताको विकासका विषयमा गहन अध्ययन गर्ने शिक्षा डेभलपमेन्ट स्टडिज् हो ।

कस्तो कोर्स हो ?

डेभलपमेन्ट स्टडिज् स्नातक तहको चार वर्षे कोर्स हो । यसमा आठवटा सेमेस्टर हुन्छन् । काठमाडौं विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय र पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गत यो कोर्स पढाइ हुन्छ ।

ब्याचलर लेभलको कोर्स काठमाडौं विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय र मास्टर्स लेभलको कोर्स पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गतका क्याम्पसमा पढाइन्छ ।

कस्ता विद्यार्थीले पढ्न पाउँछन् ?

जुनसुकै विषयमा ११ र १२ उत्तीर्ण गरेका विद्यार्थीले यो विषय पढ्न पाउँछन् ।

कस्ता रुचि भएकाले पढ्ने ?

गाउँले परिवेश मन पराउने
समुदायसँग घुलमिल गर्न रुचि भएका
लेखन शैली भएका
विकासबारे जानकार राख्न खोज्ने

किन पढ्ने ?

दिगो विकासको अवधारणासँग परिचित हुन
विश्वव्यापी रूपमा विकासको बहस र मोडेलबारे जानकारी राख्न
विकाससम्बन्धी अनुसन्धान र क्षमता बढाउन
समाजको विकासबारे सहजीकरण गर्न
मानव विकासको सहजीकरण गर्न
पूर्वाधार विकास गर्न
सम्पदा संरक्षण
जनसंख्या व्यवस्थापन गर्न
वातावरणको संरक्षण र व्यवस्थापनबारे ज्ञान बढाउन

पढ्न पाइने क्याम्पस

काठमाडौं विश्वविद्यालयअन्तर्गत

नेसनल कलेज, धुम्बाराही, काठमाडौं

पोखरा विश्वविद्यालयअन्तर्गत

कामद कलेज, सुकेधारा, काठमाडौं

पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गत

कलेज अफ डेभलपमेन्ट स्टडिज्

पढ्नुपर्ने विषय

वातावरण
अर्थशास्त्र
समाजशास्त्र
मानवशास्त्र
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध
अनुसन्धान विधि र प्रक्रिया

कति खर्च लाग्छ ?

चार वर्षमा आठ वटा सेमेस्टर अध्ययनका लागि कम्तीमा ६ लाख खर्च हुन्छ । क्याम्पसले दिने सेवा सुविधाका आधारमा शुल्क निर्धारण गरिएको हुन्छ ।

छात्रवृत्तिको व्यवस्था

यति नै संख्यामा विद्यार्थीले छात्रवृत्ति पाउँछन् भन्ने छैन । क्याम्पसले आफ्नो क्षमताअनुसार छात्रवृत्ति दिने गरेको छ ।

त्यस्तै, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संघ संस्थाले छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरेका छन् । नेसनल कलेजमा सार्क राष्ट्रका विद्यार्थीले पढ्न चाहेमा एक जनाका लागि छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरिएको छ ।

इन्टर्नसिप तथा भ्रमण

किताबी ज्ञानले मात्र सबै कुरा थाहा पाइँदैन त्यसैले प्राक्टिकलसमेत अनिवार्य गरिएको छ । आफूलाई रुचि भएको क्षेत्र रोजेर प्राक्टिकल वर्क गर्नुपर्ने हुन्छ ।

देशका दूरदराजमा पुगेर फिल्ड वर्क गर्नुपर्ने हुन्छ । विभिन्न संघ संस्थामा गएर आठौं सेमेस्टरमा इन्टर्नसिप गर्नुपर्ने हुन्छ । ज्ञानको दायरा बढाउन नेपालको विभिन्न क्षेत्रमा भ्रमण गर्ने व्यवस्था मिलाइएको हुन्छ ।

कुन क्षेत्रमा काम गर्ने अवसर मिल्छ ?

लोक सेवामार्फत जुनसुकै सरकारी क्षेत्रमा
गैरसरकारी संस्था
अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था
सरकारी, गैरसरकारी अनुसन्धान तथा योजना तर्जुमा
दातृ संस्था
सरकारी परियोजना

कस्तो छ अवसर ?

डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेपछि विभिन्न संघ संस्थामा काम गर्ने अवसर पाइन्छ । कतिपयले पढ्दा पढ्दै पनि जागिर पाउँछन् । सुरुमा मासिक ३० देखि ५० हजारसम्म कमाउन सकिन्छ ।

विकाससम्बन्धी विभिन्न प्रोजेक्टमा अनुसन्धान गर्ने अवसर पाइन्छ । त्यस्ता कार्यक्रममा मासिक १ लाखभन्दा बढी कमाउन सकिन्छ । तर, यो व्यक्तिकाे भने दक्षता र अनुभवमा पनि भर पर्छ ।

विदेश यात्रा

विकाससम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान गर्न विदेश जाने अवसर धेरै नै पाइन्छ । अन्य देशमा विकासका अवधारणा कस्ता छन् ? कसरी विकास भइरहेको छ ? यी विषयमा अनुसन्धान गर्न सरकारी तथा गैरसरकारी संघ संस्थामार्फत विदेश जान सकिन्छ ।

त्यस्तै, पढ्न जाने हो भने पनि भिसा लाग्ने सम्भावना धेरै रहन्छ । यो विषय पढेकाले जर्मन, क्यानडालगायतका देशका लागि सजिलै भिसा पाउँछन् ।

बजारमा माग कतिको छ ?

विकासबारे अनुसन्धानको काम संघ संस्थाले पनि गर्न थालेका छन् । ती संघ संस्थाले डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेका विद्यार्थीलाई नै अनुसन्धानमा खटाउने गरेका छन् ।

समृद्धि फाउन्डेसनका कार्यक्रम म्यानेजर मनोज्ञ शर्माले पछिल्लो समय डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढेका विद्यार्थीलाई अनुसन्धानको काममा खटाउने गरेको बताए ।

‘विद्यार्थी इन्टर्नसिपका लागि आउनुहुन्छ,’ उनले भने, इन्टर्नसिपमा राम्रो गर्नेलाई रोजगारसमेत दिने गरेका छौं ।’

गुरुका नजरमा डेभलपमेन्ट स्टडिज्

माटोअनुसारको विकास

माधवप्रसाद न्यौपानेः प्रधानाध्यापक, नेसनल कलेज

हामी दिगो विकास भन्छौं । तर, दिगो विकास कसरी गर्ने ? नेपालमा कस्तो मोडेलको विकास आवश्यक छ ? राजनीतिक अस्थिरताबाट लामो समय देश गुज्रियो । अब विकासको चरणमा देश बामे सर्दै छ ।

पूर्वाधारको विकास हुनु मात्र विकास होइन । नेपालको माटोअनुसारको विकास कसरी गर्ने ? आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक विकासका विषयमा अनुसन्धान गर्न डेभलपमेन्ट स्टडिज् आवश्यक छ ।

देशको विकास गर्न दक्ष जनशक्ति आजको आवश्यकता हो । त्यो जनशक्ति उत्पादन गर्न डेभलपमेन्ट स्टडिज्को सुरुवात गरेका हौं ।

विकाससम्बन्धी ज्ञान भएका जनशक्ति उत्पादन

गोविन्द कैनीः सहप्रधानाध्यापक, कामद कलेज

नेपालमा परिवेशअनुसारको विकास हुन सकेको छैन । विकासको मोडेल कस्तो बनाउने हो, अझै अन्योल छ । पश्चिमा देशले अपनाएको विकासको मोडेल नेपालका लागि सान्दर्भिक नहुन सक्छ ।

नेपाली हावापानीअनुसार कस्तो विकास आवश्यक छ ? त्यसको गहिरो अध्ययन र अनुसन्धान गर्नु आजको आवश्यकता हो । आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक विकासका लगि अध्ययन र अनुसन्धान गर्ने जनशक्ति आवश्यक छ । विकासोन्मुख देशका लागि विकाससम्बन्धी ज्ञान भएका जनशक्ति आवश्यक भएकाले डेभलपमेन्ट स्टडिज्को महत्त्व धेरै छ ।

विकासको नयाँ आयाम खोजी गर्न

उज्ज्वल उपाध्यायः कार्यक्रम संयोजक, नेसनल कलेज

केही दशकयता पश्चिमा देशले अवलम्बन गरेको विकासको अवधारणा नेपाललगायत दक्षिण एसियाका देशले पनि अवलम्बन गरे । तर, नेपालमा पश्चिमा मोडेल सफल हुन सकेन ।

विविधता भएको देशमा सूक्ष्म विकास हुनुपर्छ । नेपालको भौगोलिक अवस्था, कला संस्कृति र समुदायमा आधारित विकास प्रक्रिया हुनुपर्ने हो । तर, त्यसो हुन सकेको छैन ।

कस्तो विकासको अवधारण अपनाउने भन्ने द्विविधाले नै विकासमा हामी पछि परेका छौं । नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा विकासको नयाँ आयाम खोजी गर्न डेभलपमेन्ट स्टडिज् आवश्यक छ ।

विद्यार्थीका नजरमा डेभलपमेन्ट स्टडिज्

नाम र दाम कमाउन सकिन्छ

रञ्जु दर्शना, विवेकशील नेपाली दल

रञ्जु दर्शना विवेकशील नेपाली दलकी नेतृ हुन् । गत स्थानीय तहको निर्वाचनमा काठमाडौं महानगरपालिका प्रमुखको उम्मेदवार भएपछि उनी चर्चाको शिखरमा पुगिन् ।

सानै उमेरमा यहाँसम्म आइपुग्न उनले धेरै संघर्ष र मेहनत गरेकी छन् । देशको विकासमा चासो राख्ने दर्शनालाई डेभलपमेन्ट स्टडिज्ले धेरै सहयोग गरेको छ । डेभलपमेन्ट स्टडिज्मा उनले ब्याचलर गरेकी छन् ।

‘देशको हरेक क्षेत्रमा कस्तो विकास भएको छ ? कस्तो विकास आवश्यक छ ? त्यो जान्न मन थियो त्यसैले यही विषय पढेकी हुँ,’ उनले भनिन् ।

‘कुनै पनि क्षेत्रमा एकै किसिमको विकास सम्भव छैन,’ उनले भनिन्, ‘कर्णालीमा चाहिने विकास र गण्डकीमा चाहिने विकास फरक हुन्छ ।’

ठाउँअनुसार विकासको मोडेल फरक हुनुपर्ने उनको बुझाइ छ । राजनीतिक जीवनमा पनि यो विषयले धेरै ज्ञान दिएको उनी बताउँछिन् ।

उद्यमशीलताको जग

दीक्षा नकर्मी, अनुसन्धाता

दीक्षा नकर्मीले अर्थिक विकासबारे चासो राखिन् । विकाससम्बन्धी अनुसन्धान गर्ने उनको रुचि थियो त्यसैले उनले कामद कलेजबाट डेभलपमेन्ट स्टडिज्मा ब्याचलर गरिन् ।

ब्याचलरपछि चार वर्ष उनले आर्थिक विकाससम्बन्धी अनुसन्धानमा काम गरिन् । अहिले उनी उद्यमशीलतालाई अगाडि बढाउने सोचमा छिन् । चार वर्षको अनुसन्धान अनुभवबाट उनी उद्यम गर्ने सोचमा पुगेकी हुन् ।

‘रिसर्चबाट धेरै अनुभव बटुलेकी छु,’ उनी भन्छिन्, ‘अब उद्यमशीलतालाई अगाडि बढाउने हो, आफ्नो खुट्टामा आफैं उभिने हो ।’

उद्यमी बन्ने बाटो

सन्तोष पाण्डे, उद्यमी

११ र १२ मा विज्ञान विषय पढेका सन्तोषको सपना डाक्टर बन्ने थियो । जब उनले डेभलपमेन्ट स्टडिज्बारे जानकारी लिए । तब उनलाई यही विषयले तान्यो । उनले डेभलपमेन्ट स्टडिज् पढ्न सुरु गरे ।

ब्याचलर नसकिँदै उनले विभिन्न संघसंस्थामा आबद्ध भएर काम गरे । देश विदेशमा समेत जाने अवसर पाएका पाण्डे अहिले उद्यमी भएका छन् ।

ब्याचलर सकेपछि उनले अफरिङ ह्यापिनेस कम्पनी खोलेका छन् । उनले १०–१५ जनालाई रोजगारीसमेत दिएका छन् । पाण्डे सामाजिक काममा समेत सक्रिय छन् । सफलताको श्रेय उनी डेभलपमेन्ट स्टडिज्लाई दिन्छन् ।

अन्त्यमा,

विकास गतिशील छ । सन् २०३० सम्ममा गरिबी अन्त्य गर्ने लक्ष्य छ । नेपाल सरकारले केही वर्षभित्र नेपालीको प्रतिव्यक्ति आय १ हजार ३३७ डलर पुर्‍याउने लक्ष्य लिएको छ ।

दिगो विकासका लागि गरिबीको जरो उन्मूलन गर्नु ठूलो चुनौती छ । आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक वातावरणको सन्तुलन कायम गर्न पनि उत्तिकै चुनौती छ ।

भोकमरी, अशिक्षा, बेरोजगारी र लैंगिक असमानता व्याप्त छन् । यस्तो अवस्थामा विकासको कस्तो मोडेल अपनाउने भन्ने द्वन्द्व छ । सामाजिक विभेद कायम छन् । सात वटा प्रदेशमा फरक फरक खालको विकास आवश्यक छ ।

अहिले स्थानीय, प्रदेश र केन्द्र सरकारले योजना र अनुसन्धानको क्षेत्र समय खर्चेका छन् त्यसैले देशलाई दिगो विकासमा रूपान्तरण गर्न दक्ष जनशक्ति आवश्यक छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन १४, २०७६ ०२:२५