सप्तकोसीको भू–राजनीति : पुरानो बाटोमा फर्किएको कि ‘भारतले’ फर्काएको ?

A+ A A-

११ साउन २०७९ । स्थान, चतरा पुलबाट करिब २ किमी तल । सप्तकोसी नदीको पश्चिम किनारमा डुम्रीबोटे भन्ने ठाउँ छ । यही ठाउँबाट राति २ बजेदेखि कोसी पश्चिमतर्फ थोरैथोरै गरेर हानिन थाल्यो । २०३९ सालसम्म कोसी बगेकै ‘डोब’ मा कोसीको केही हिस्सा बहाव त्यस दिनदेखि पुनः कुद्न थाल्यो । २०३९ सालसम्म कोसी त्यही अहिले फुटेको क्षेत्रबाटै बग्थ्यो । त्यसपछि बिस्तारै पूर्वी भागमा कोसी सर्न थाल्यो । ३ वर्ष अर्थात् २०४१ सालसम्ममा त कोसीले सर्लक्क आफ्नो पश्चिमको बाटो छोड्यो र पूर्वी भागबाट बग्न थाल्यो ।

पश्चिममा रहेको कोसी पूर्वतिर सर्दा ठूलो सङ्कट निम्तिएको थियो त्यति बेला । तत्कालीन प्रकाशपुर र महेन्द्रनगर गाउँ पञ्चायतको ठूला बस्तीहरू कोसीको भेलमा परे । कैयौँको बास उठ्यो । बिघौँ–बिघा कृषियोग्य ‘लालपुर्जाधारी’ जमिनमाथिबाट कोसी बग्न थाल्यो । धेरै मानिस विस्थापित भए ।

पूर्वी किनारमा रहेको जमिनमा हिँडेको कोसीले आफ्नो पश्चिमी भाग भने छोडिदियो । पूर्वपट्टिका जमिनविहीन केही मान्छेहरू फाट्टफुट्ट पश्चिमपट्टिको ‘उकास’ अर्थात् कोसी बग्न छोडेको ठाउँमा बस्न थाले । पछि त ठूलै बस्ती बन्यो त्यहाँ । अहिले बराहक्षेत्र र बेलका नगरपालिकामा पर्ने उक्त ‘उकास’ जग्गामा करिब १० हजारभन्दा बढी जनसङ्ख्या रहेको अनुमान छ ।

त्यही बसोबास भएको ठाउँलाई समग्रमा अहिले ‘श्रीलङ्का टापु’ भनेर चिनिन्छ । समग्र श्रीलङ्का टापुभित्र भने विभिन्न एरियाहरू छन् । एबीसी टप्पु, गरैया टप्पु, सिसौलीघाट, धौरी टप्पु, चिलिमे आदि ।

कोसीको भँगालो पश्चिम सरेपछि तत्काल ६ देखि ७ सय परिवार तत्काल विस्थापित छन् । अब बिस्तारै थप कोसीको बहाव पश्चिमतर्फ सोझिई श्रीलङ्का टप्पुभित्र रहेका टप्पुका बस्तीहरू पूरै उठिबास लाग्नेछन् ।

०००

शुक्रे माझी उमेरले ६२ पुगे । कोसी ‘उकास’ बेसारेघाट भन्ने ठाउँमा माझीको एउटा सानो टहरो छ । आठ छोराछोरीका बाउ उनको टहरोमा श्रीमती र एक छोरीसहित तीन जना मात्र बस्छन् । तीन जना छोराहरू आफ्नै काममा लाखापाखा छन् । पाँच छोरीमध्ये चार जनाको विवाह भइसक्यो । बुढेसकालमा आनन्दले बस्ने बेलामा कोसीको त्रासले छोपेको छ उनलाई अहिले ।

हुन त माझीको घरमा अहिलेसम्म कोसी कुद्न पाएको छैन । कोसीको भँगालो तत्कालका लागि अलिक परै छ । माझीका प्रायः छिमेकीका घरहरू भने कोसीले आफ्नो बनाइसकेको छ ।

अर्थात् अधिकांश छिमेकीको घरभित्रैबाट कोसी बगिरहेको छ । छिमेकीहरूको घरमा कोसी पस्दा माझीको घर भने अलि डाँडो भागमा भएकाले तत्कालका लागि बचेको छ र अहिले पनि उनी घरमै बस्न पाएका छन् । तर, कहिलेसम्म त्यही टहरोमा बस्न पाउने हुन्, त्यो भने यकिन छैन ।

घरगोठ डुबेपछि गाईवस्तुहरू माझीलाई तत्काल जिम्मा दिएर प्रायः छिमेकीहरू नगरपालिकाले दिएको आश्रयस्थलमा पुगेका छन् । ०६१ सालमा जग्गा किन्दा अलिक डाँडोको जग्गा लिएकाले अहिले घर छोड्नु नपरेको माझी सम्झिन्छन् । ‘त्यति बेला अलि डाँडोमै किनेर अहिलेसम्म बचिएको छ,’ उनले भने ।

तर, कोसीको स्वभाव थाहा पाएका माझी ढुक्क भने छैनन् । घर पूर्वपट्टिको कोसीको भँगालोले पनि कटान गर्दै पश्चिम आउँदै छ । घर पश्चिमपट्टिबाट कोसी बग्न थालेको पनि धेरै भएको छैन । त्यसैले कोसीले केही वर्षपछि घरमा बस्न नदिने उनको अनुमान छ । घरतिर आँखा लगाउँदै माझीले भने, ‘छिमेकीहरू त निस्किए अहिले । हाम्रो पनि निस्किएर भाग्ने दिन टाढा चैँ छैन । ’

माझीभन्दा धेरै तनावमा छन् चिलिया टप्पुका वीरवल महतो । दुई छोरा, दुई बुहारी, चार नाति नातिनी गरी नौ जनाको परिवारसँग उमेरले ७१ पुगेका महतो २५ वर्षदेखि टप्पुको टहरोमा छन् । शुक्रे माझीलाई पश्चिमबाट कोसी आउँछ भन्ने चिन्ता थियो । त्यसपछि भेटिएका महतोलाई भने पूर्वबाट भइरहेको कोसीको कटानको तनाव छ ।

चार वर्षअघिसम्म झण्डै २ किलोमिटर पर पूर्वी भागमा थियो कोसी । एउटा ठूलो चौर पार गरेर कोसीसम्म पुग्नुपर्थ्यो महतोले । टप्पुमा रहेका गाईवस्तु चर्ने राम्रै ठाउँ थियो त्यहाँ । तर, अहिले स्थिति फरक छ । महतोको घरदेखि पुग नपुग ५० मिटरको दूरीबाट अहिलेको मुख्य भँगालो कुदिरहेको छ । कटानले नदीछेउको किनार ‘भग–भग’ गर्दै लडाएको महतोको घरबाट सहजै सुनिन्छ । सुतेकै बेला आफ्नो घर कोसीले बगाउने पो हो कि भनेर महतोका छोराहरू आलोपालो गरेर कोसी रुङ्ने गर्छन् ।

टप्पुमा महतो बसेको २५ वर्षभन्दा बढी भयो । तर, विगत दुई वर्षदेखि भने महतोलाई कोसीदेखि खुबै डर लागेको छ, उग्र कटानले गर्दा । महतो कोसीसँग औधी निकट भएको २५ वर्षे अनुभवले भन्छ, ‘यो कोसीको नियमित कटानी हैन ।’

कोसीमा भारतको नाम लिँदै व्याख्या गरेकाले हामीले महतोलाई सोध्यौँ, 'अहिले कोसी फर्किएको कि फर्काइएको ?’ यत्ति सोध्न नपाउँदै महतो अलि आक्रोशित भए । औँला उठाएर भनिहाले, ‘बल्ल तपाईंले सोध्नुभयो । कोसी पुरानो ठाउँमा फर्किएको हैन, फर्काइएको हो ।’

महतो मात्र हैन, सुनसरी प्रकाशपुरका पवन चन्द्रवंशी पनि कोसीले प्राकृतिक धार समातेको भन्ने तर्कलाई इन्कार गर्छन् । जन्मिएदेखि कोसी देख्दै हुर्किएका चन्द्रवंशी कोसीबाट अहिलेको डुबान हुनुमा भारतलाई पूर्ण जिम्मेवार ठान्छन् । उनी भन्छन्, ‘भारतले कोसी पश्चिम फर्काएको नदेख्ने, अनि अहिले कोसी आफ्नै ठाउँमा गयो भन्ने ?’

भएको कुरा बुझ्न पछिल्ला केही समयको कोसी अनुभवले मात्र नपुग्ने चन्द्रवंशीको भनाइ छ । त्यसका लागि झण्डै दुई दशक अगाडि फर्किनुपर्छ । अर्थात्, कोसी अहिले पश्चिमतर्फबाट फुटेर आफैँ हिँडेको हो कि नियोजित रूपमा फुटाइएको हो भन्ने बुझ्न कम्तीमा १४ वर्षअगाडिदेखिको जानकारी त हुनैपर्छ ।

०००

भदौ २, २०६५ । सप्तकोसी पूर्वपट्टिको २०११ साल आसपासमा बनाएको पूर्वी तटबन्ध भत्कायो । नदीको बहाव हालको कोसी गाउँपालिकाको तत्कालीन पश्चिम कुसाहा, हरिपुरका स्थानीय बस्दै गरेको घर र खनजोत गर्दै गरेको खेतमा कोसी पस्यो । ३९ सालमा कोसी पूर्व धकेलिएपछि ६५ सालमा तटबन्ध नै भत्काउने गरी थप पूर्व सरेको थियो ।

त्यस वर्ष मात्र कोसीले ३ हजार ३ सय ७० परिवारको करिब ३७ सय बिघा जमिन धानखेतसहित कोसीले आफ्नो बनाएको थियो । तर, भारतमा नेपालको भन्दा डरलाग्दो क्षति भयो त्यतिबेला । ह्याबिट्याड फर ह्युमानिटीका अनुसार भारतमा मात्र तत्कालीन समयमा ३ लाख घर विस्थापित भएका थिए ।

०६५ मा फुटेको तटबन्धदेखि करिब १० किलोमिटरको दूरीमा भारतीय सिमाना सुरु हुन्छ । अर्थात् नेपालको १० किमी भाग मात्र कोसीले डुबाएको थियो । तर, नेपाल सकिएपछि डुब्ने पालो भारतीय बस्तीको आउँथ्यो त्यतिबेलै । अहिले पनि पूर्वी तटबन्धमा केही भए नेपालभन्दा भारतीय क्षेत्रमै बढी क्षति हुन्छ ।

आफ्नो क्षेत्र धेरै अशान्त हुने भएपछि भारतले कोसीलाई पश्चिम फर्काउने रणनीति सुरु गर्‍यो । अर्थात् त्यही ०६५ सालमा बाध भत्किएपछि भारतीय पक्षले सुरु गरेको थियो ‘कोसी पश्चिम फर्काउ अभियान’ ।

सुरुमै भारतले २०६५ मा तटबन्ध भत्काउने कोसीको सबैभन्दा पूर्वी भँगालोलाई पश्चिम सार्ने योजना सुरु गर्‍यो । त्यसको काम २०६५ कै हिउँदबाट सुरु भयो । कोसी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षको उत्तरी सिमानाबाट छुट्टिने भँगालोले कुसाहाको तत्कालीन तटबन्ध भत्काएको थियो, जुन तत्कालीन कोसी भत्किएको ठाउँबाट ११ किमी उत्तरमा छ ।

०६६ देखि त त्यहाँ झन् भारतले ठूलो प्रयत्न सुरु गर्‍यो । भारतले कोसी पश्चिम फर्काउन त्यो वर्ष ठूलो लगानी सुरु गर्‍यो । स्थानीय नेपाली र भारतीय प्राविधिकहरूले सो भँगालो पश्चिम फर्काउन बोराभित्र बालुवा राखेर जाली भर्नेदेखि पिल्लर लगाउनेसम्मको उपाय अपनाए । कति पटक बाढीले लग्यो । पिल्लर कोसीकै गर्भमा हराए । तर, काम रोकिएन । न बर्खा, न हिउँद । निरन्तर कोसी छेक्ने परियोजना चालु रह्यो । कामदारदेखि स्थानीय ठेकेदारहरूले निकै ठूलो कामसमेत पाए त्यतिबेला ।

निरन्तरको कामपछि करिब ०७१/७२ देखि त उक्त भँगालोबाट पानी बग्नै बन्द भयो । अर्थात् जून २०६५ मा कोसीको पूर्वी तटबन्ध भत्काएको थियो । त्यो भँगालोलाई भारतले पश्चिम फर्काउन सफल भयो ।

कोसीको एउटा भँगालो (जसले तटबन्ध भत्काएको थियो)लाई त भारतले डाइभर्ट गर्‍यो, तर अन्य भँगाला मिसिएर पुनः बाँध नफुटाऊला भन्ने ढुक्कमा भारत बसेन । अर्थात्, पूर्वी तटबन्धमा अझै जोखिम हुन्छ भन्ने भारतलाई लाग्यो । पूर्वी तटबन्धमा ‘रिस्क’ लिन चाहेन भारतले । कोसीलाई थप पश्चिम अर्थात् २०३९ सालमै बगेको ठाउँबाट कुदाउने योजना सुरु भयो । त्यसपछि फेरि अर्को प्रोजेक्ट सुरु भयो । च्यानल खन्ने प्रोजेक्ट ।

सप्तकोसी नदी सुनसरीको चतरासम्म पहाडको खोँचै खोँच हुँदै आउँछ । चतराबाट तल झरेपछि सुरु हुन्छ कोसीको तराई क्षेत्रको फैलावट । रिसर्च गेट डट नेटका अनुसार नेपालको तराई क्षेत्रमा कोसीको लम्बाइ (उत्तर दक्षिण) ४० किलोमिटर र चौडाइ (पूर्वपश्चिम) ७ किलोमिटरसम्म फैलिएको छ ।

यही ७ किलोमिटरलाई भारतले कोसीको पानी रिजर्भ गर्ने आफ्नो ‘इन्फर्मल ड्याम’ बनाउँदै आएको छ । तर, यही ७ किमीभित्र अहिले बाढीमा श्रीलङ्का टप्पु सिङ्गो र त्यसका उपटप्पुहरू पर्दछन् । यिनै टप्पुहरू भारतीय स्वार्थअनुसार पानी स्टोर गर्न बाधक थिए । भारततर्फ नियन्त्रित निकासका लागि ठूलो कोसी एरिया चाहिने भएकाले कोसी बस्ती उठाउने योजना भारतको थियो । किनकि ४० किलोमिटर लम्बाइ र ७ किलोमिटरसम्मको चौडाइ क्षेत्रमा पानीलाई नियन्त्रणमा राखेर भारतले ब्यारेजमार्फत नियन्त्रित निकास गर्दै आएको छ ।

अहिले कोसी फुटेको ठाउँबाट पानी कुदाउन भारतलाई हम्मे भने परेको थियो । पूर्वपट्टिको तटबन्धबाट कोसी पश्चिम फर्काउन प्रोकोपाइन निर्माण गर्नेदेखि तटबन्धका स्पर लम्ब्याउने काम भारतीय पक्षले गर्दै आएको थियो । तर, त्यति गर्दा पनि पानी भने पश्चिमतिरबाट बग्न थालेको थिएन ।

त्यसपछि भारतीय पक्षले अर्को जुक्ति निकाल्यो । श्रीलङ्का टप्पुछेउबाट कोसी कुदाउन कृत्रिम नहर अर्थात् च्यानल खन्ने । करिब ४ वर्षअघि भारतले श्रीलङ्का टप्पुनजिकैबाट ३–३ किलोमिटर गरी झण्डै ६ किलोमिटरको कृत्रिम नहर (च्यानल) बनायो । त्यसपछि कोसी निरन्तर पश्चिम ढल्किन थाल्यो । जसअनुसार भारत ४० वर्षपछि कोसी आफ्नो बाटोमा फर्काउन सफल भयो ।

हुन त कोसी सम्झौताअनुसार सम्पूर्ण कोसी क्षेत्रमा भौतिक संरचना निर्माणको काम भारतको हो । भारतले बनाएको संरचनाको सम्पूर्ण अनुगमनको जिम्मा नेपाल सरकारको हो । तर, नेपाल पक्षलाई भारतले त्यति चासो दिँदैन ।

कोसीले पश्चिमतर्फ कटान गरेर बस्ती छिर्नु दुई महिनाअगाडि अर्थात् गत जेठमा मात्र स्थानीयहरूले कोसीले कटान गरेकाले रोक्नुपर्ने माग राख्दै नेपाली पक्षलाई निवेदनसम्म दिए । चिलिया टप्पुका वीरवल महतोकै नेतृत्वमा कोसी योजनाअन्तर्गत नेपाली सम्पर्क अधिकृतलाई निवेदन दिए । तर, समाधान भएन ।

‘कोसी सारेको हो भनेर मैले हचुवामा भनेको त हैन नि,’ महतोले भने, ‘गाउँमा पैसा उठाएर निवेदन लेखेर नेपाली लाइजनर अफिसमा पुर्‍याएकै हो । तर, खै केही काम भएन ।’

हुन त श्रीलङ्का टप्पुछेउबाट च्यानल खन्ने कुराको आधिकारिक जानकारी भारतले नेपाली पक्षलाई नदिएको तत्कालीन सह–भू–आर्जन अधिकृत सन्तोषकुमार चोङवाङले बताएका थिए । तर, स्थानीयहरूले जानकारी दिएपछि चोङवाङले रोक्ने कोसिस पनि गरे ।

चोङवाङले भारतले तत्कालीन अवस्थामा बनाउँदै गरेको एकतर्फी च्यानल रोक्न तालुकदार जलस्रोत मन्त्रालयमा ताकेतासम्म गरेका थिए । तर, भारतीय पक्षको काम भने उनको ताकेताले रोकिएन । अन्ततः टप्पु नजिकै ३ किमी लामो च्यानल बनेरै छोड्यो ।

सम्बन्धित सामग्री:

कोसीमा दुई किनारका फरक दृश्य : एकातिर दुःख, अर्कोतिर ‘शकुन’

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ २, २०७९ १२:४४