कारागारका बालबालिकाकी 'आमा', जाे बन्दैछिन् उपसभामुख

सामाजिक सेवामा सक्रिय इन्दिरा रानामगर ४ मंसिरकाे चुनावबाट समानुपातिक सांसद निर्वाचित भइन् । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीबाट सांसद बनेकी उनी अब प्रतिनिधिसभाकाे उपसभामुख बन्ने निश्चत जस्तै भएकाे छ । सत्ता गठबन्धनकाे समर्थनमा उनी उपसभामुखकाे उम्मेदवार बन्ने भएकी छन् । शनिबार उपसभामुखकाे चुनाव हुँदैछ ।

----

विक्रम संवत्‌को पात्रोअनुसार हरेक वर्ष आउँछ, मातातीर्थ औँसी । सदियौँदेखि चल्दै आएको यो पर्वमा आमालाई सम्मान गर्ने, मीठोमसिनो परिकार खान दिएर माया प्रकट गर्ने चलन छ । बिहावारी भई गएकी चेली पनि यो दिन आमाको मुख हेर्न माइतीघर आउने परम्परा चलिआएको छ ।

तर, आमा नहुने बालबालिकाले यो दिन कसलाई भेट्ने ?

भुचम्पाले जन्मेको १ दिनमै आफ्ना बाआमा गुमाइन् । ०७२ सालको भूकम्पले उनका बाआमा खोस्यो । उनलाई त्यस समयमा को आफ्नो को पराइ, केही थाहा थिएन । अहिले भुचम्पा ८ वर्ष लागिन् । उनले इन्दिरालाई नै आमा मानेकी छन् र इन्दिराले पनि उनलाई छोरी ।

भुचम्पा मात्र होइन, उनीजस्ता आमाविहीन र आमाबाट टाढिएका सयौँ बालबालिका यतिबेला इन्दिराकै लाडेप्यारमा हुर्किरहेका छन् । पीए नेपालमा रहेका सबै बालबच्चाकी आमा इन्दिरा आफूले पाएको यो नामबाट गौरव अनुभूति गर्छिन् ।

‘आमाबाट विभिन्न कारणले टाढा भएका बालबालिकालाई म आफैँ आमा बनेर माया दिइरहेकी छु,’ इन्दिरा भन्छिन्, ‘बालबच्चाले मलाई आमा भनेको सुन्न पाउँदा एकदमै गौरव महसुस गर्छु ।’ विभिन्न कारणले कारागारमा सजाय भुक्तान गरिरहेका अभिभावकका बालबालिकाको हेरचाह गर्दै आएकी छन् इन्दिराले ।

१६ वर्षको उमेरदेखि सामाजिक क्षेत्रमा काम गर्दै आएकी इन्दिरा रानामगरले ०५७ सालमा बन्दी सहायता नेपालको स्थापना गरिन्, जसको हाल उनी अध्यक्ष र सञ्चालकको भूमिकामा छन् ।

के हो बन्दी सहायता नेपाल ?

०५७ सालमा काठमाडौंको सोह्रखुट्टेमा बन्दी सहायता नेपाल (पीए नेपाल) स्थापना भएकाे हाे । याे संस्थाले विभिन्न कसुरमा कैद भुक्तानीका लागि अभिभावकसँगै कारागारमा जान बाध्य बालबालिकाकाे लालनपालन र हेरचाह गर्दै आएको छ ।

काठमाडौंमा बन्दी सहायता नेपाल स्थापना गरेपछि इन्दिरालाई यतिमै सीमित रहन मन लागेन । त्यसपछि बिस्तारै उनले अन्य क्षेत्रमा पनि सामाजिक संस्था स्थापना गर्ने योजना बनाइन् । जनसंख्या वृद्धि, रोजगारीको अवसर नपाउनु, सामाजिक विभेदका कारण मानिस आपराधिक क्रियाकलापमा फस्ने गरेको इन्दिराको बुझाइ छ ।

‘गाउँका बच्चालाई शहरमा हुर्काउँदा पछि गाउँ फर्किन समस्या हुन सक्ने देखिएकाले गाउँका बच्चाहरूलाई गाउँमै हुर्काउने उद्देश्यका साथ काठमाडौंबाहेक विभिन्न जिल्लामा शाखा खोल्ने निर्णय गरेँ,’ इन्दिरा भन्छिन् ।

काठमाडौंको सोह्रखुट्टे, साँखु र बूढानीलकण्ठसहित हालसम्म झापा, पाल्पा, दाङ, पोखरालगायत जिल्लामा बन्दी सहायता नेपालको शाखा स्थापना गरिसकिएको इन्दिरा बताउँछिन् । ‘यी सबै स्थानमा गरेर ५ सयभन्दा बढी बालबच्चाहरूको हेरचाह गरिरहेकी छु,’ इन्दिराले शिलापत्रसँग भनिन् ।

जन्मेको भोलिपल्टदेखि नै इन्दिराले पालन पोषण गरेका बच्चा पनि थुप्रै छन् बन्दी सहायता नेपालमा । कति जनाको त उनले विवाह पनि गरिदिएकी छन् । ‘एउटा बेल्जियमबाट भोलेन्टियर्समा आएको थियो । हाम्री छोरीलाई मन पराएर विवाह गर्छु भन्यो,’ इन्दिराले भनिन् ‘अहिले उनीहरू विदेशमै घर चलाएर बसिराखेका छन् ।’

इन्दिराले हुर्काएका बच्चा पछि गएर ब्रिटिस आर्मी, नर्स, सामाजसेवी, शिक्षक, राष्ट्रिय खेलाडीजस्ता पेसामा आबद्ध छन् भने कति त विदेशिएका पनि छन् । यहीँ हुर्किएकी एउटी छोरी तेक्वान्दोमा एसिया प्रथम भएकी थिइन् भने अर्काे छोरा एसिया दोस्रो भएको उनी उदाहरण दिन्छिन् । बच्चाको चाहनाअनुसारको पढ्न, लाउन र खान मात्र होइन, सकेसम्म मातृवात्सल्य पनि दिँदै आएको उनले बताइन् ।

आफूले पढ्न नपाएपछि अरुलाई पढाउँछु भन्ने सोच

झापा बुट्टाबारी घर भएकी इन्दिराले प्राथमिक शिक्षा जेनतेन गाउँकै विद्यालयबाट पूरा गरिन् । छोरीलाई स्कुल पढाउने कुरा प्राथमिकतामा नपर्ने इन्दिराको परिवारमाथि उनले सानोतिनो संघर्ष नै गर्नुपर्‍यो ।

‘घरको आर्थिक अवस्था पनि कमजोर थियो । फेरि त्यसबेला हाम्रो परिवार, समाजमा छोरी मान्छेलाई स्कुल पढाउने कुरा अनिवार्य कामभित्र पर्दैनथ्यो,’ उनी भन्छिन्, ‘तर मैले जसोतसो गाउँकै विद्यालयबाट माध्यमिक शिक्षा पूरा गरेँ ।’

गाउँमा छँदा उनी आफैँले पढ्न पाइनन् । पढ्न नपाएका उनीजस्तै दिदीबहिनीहरूलाई शिक्षा लिनका लागि सहयोग गर्छु भन्ने सोच आउन थाल्यो इन्दिरालाई । गाउँका आमा, दिदीबहिनीहरूलाई प्रौढ शिक्षा पढाउँथिन् उनी । तर, यो सेवालाई थप व्यवस्थित र विस्तार गर्नेबारे उनले बुझिरहेकी थिइनन् ।

स्थानीय छरछिमेकीबाट एक–एक रुपैयाँ संकलन गरेर विद्यालय जान नपाएका दिदीबहिनीहरूलाई पढाउने काम पनि नगरेकी होइनन् उनले । आफ्नो एकल सक्रियताबाट काम गर्दै आएकी उनलाई अरूले निरन्तर साथ र सहयोग दिन नचाहेपछि इन्दिराको समाजसेवी यात्रा धेरै दिन टिक्न सकेन ।

‘गाउँमा यसरी प्रौढशिक्षा पढाउँदा–पढाउँदै मेरो दरबन्दी खोसियो,’ उनले भनिन् । आफ्नै गाउँमा केही गरौँ भन्ने पनि लाग्थ्यो उनलाई । बुट्टाबारीमा प्राथमिक र माध्यमिक शिक्षा पूरा गरेपछि उनी दमक क्याम्पसमा भर्ना भइन् । तर, क्याम्पस पढ्नका लागि आवश्यक रकम उनीसँग थिएन ।

शैक्षिक योग्यता भए पनि रोजगारीको अवसर भने कमै थियो । ‘गाउँमा रोजगारीको अवसर पनि थिएन,’ उनी भन्छिन्, ‘आफ्नो पढाइ त माथि लानुपर्‍यो भन्ने सोचेर म काठमाडौं आएँ ।’

खुलामञ्चलाई विपन्नकाे भान्साघर बनाउने सारथि

पारिजातको भेटले मोडिएको बाटो

थप शिक्षालाई निरन्तरता दिन ०४७ सालमा काठमाडौँ आइन् इन्दिरा । उनलाई त्यतिबेला पढाइभन्दा पनि काठमाडौंमा कसरी टिक्ने भन्नेमै समस्या थियो । उनी कामका लागि काठमाडौंको गल्लीगल्ली भौँतारिन थालिन् ।

यसै क्रममा उनले म्हैपीस्थित अमृत बोर्डिङमा काम पाइन् । कामकै सिलसिलामा उनको भेट साहित्यकार पारिजातसँग भयो ।

‘मेरो प्रेरणाको स्रोत नै पारिजात दिदी हुनुहुन्छ,’ इन्दिरा भन्छिन् ‘उहाँले मलाई विभिन्न कसुरको सजाय भुक्तान गरिरहेका महिलाहरूको अवस्था देखाउन कारागारमा लैजानुभयो ।’

इन्दिराको काठमाडौं आउनुको मुख्य उद्देश्य पढ्न नपाएका आफूजस्तै किशोरीलाई शिक्षाको अवसर दिलाउनु थियो । उनलाई समाज र देशका लागि केही गर्नुुपर्छ भन्ने गाउँमा छँदादेखि नै लाग्थ्यो । त्यसैले कारागार चलान भएका अभिभावकसँगै रहेका बच्चाहरूको कल्याण र उत्थान गर्नमा नै आफूलाई समर्पण गर्न चाहिन् उनले ।

यदि पारिजातसँग उनको भेट नभएको भए कारागार भनेको अपराधीलाई थुन्ने ठाउँ मात्र होजस्तो लाग्थ्यो इन्दिरालाई । कारागारका बन्दीसँग जोडिएका अन्य सामाजिक आयामबारे थाहै थिएन उनलाई । पारिजातसँग जब उनी कारागारमा रहेका महिलाहरूको अवस्थाबारे बुझ्न गइन्, त्यहाँ उनले निर्दोष बच्चाहरू देखिन् । ‘मलाई जेल भनेको के हो, यसअघि थाहा थिएन । अझ निर्दाेष बच्चाहरू जेलमा हुन्छन् भनेर त मैले कल्पना पनि गरेकी थिइनँ,’ उनी भन्छिन् ।

बच्चाहरू आमाबाले गरेको अपराधको भागीदार हुनुपरेको देख्दा नरमाइलो लाग्यो उनलाई । ‘मलाई ती बच्चाहरू देख्दा एकदम दुःख लाग्यो,’ उनी सुनाउँछिन्, ‘त्यसपछि मलाई ती निर्दोष बच्चाहरूको स्याहार सुसार गर्न र उनीहरूलाई शिक्षा प्रदान गर्न उत्साह जाग्यो । कैदीका बच्चाहरूको भविष्य उज्ज्वल बनाउन कसरी काम गर्ने भन्ने मलाई लाग्न थाल्यो ।’

बन्दी आमाबासँग बच्चा माग्न याचना

कारागारमा रहेका बच्चाहरूको कठोर परिस्थिति देखेकी इन्दिरासँग उनीहरूलाई त्यो कालरात्रिबाट कसरी खुला आकाशमा ल्याउने भन्ने जुक्ति थिएन । बच्चाहरू आमाबालाई छाडेर आफूसँग आउने कुनै छाँटकाँट नै देखिनन् उनले । ‘बच्चालाई त फकाउँदा, खेलाउँदा, मिठाई किनिदिँदा मान्ने थिए होला,’ उनी भन्छिन्, ‘तर बच्चाले मात्र मानेर पनि भएन । आमाबाले पनि मान्नुपर्‍यो ।’

बच्चाहरूलाई ल्याउनका लागि उनले कारागारमा रहेका कैदीहरूलाई सहयोग गर्न थालिन् । कैदीहरूलाई प्रायः आफन्त नै भेट्न आउँदैनथे । कैदीहरूको चिट्ठी आदानप्रदान गरिदिने, आफन्तहरू बोलाइदिनेजस्ता काम गर्दै उनीहरूको मन जित्न सफल भइन् इन्दिरा । कैदीहरूलाई यति सहयोग गर्न पनि गाह्रो नै थियो उनलाई । कैदीलाई भेट्न जाँदा प्रहरीसँग निकै हात जोड्नुपर्थ्यो उनले ।

‘सहयोग गर्दै गएपछि मलाई सजिलो भयो । मैले गरेको काम देख्दै गएपछि प्रहरीहरूले पनि सहयोग गर्न थाल्नुभयो,’ उनी भन्छिन् ‘अझ धेरै विश्वास त यहाँबाट गएका बच्चाहरूले उनीहरूका आमाबालाई दिने रिपोर्टले गरायो । त्यसपछि बन्दीहरूले हामीलाई खोजीखोजी बच्चा जिम्मा लगाउन थाले ।’

कारागारमा भएका मानसिक रोगी महिलाहरूको हेरचाह गर्न थालिन् इन्दिरा । कैदी महिलाहरूलाई नुहाइदिने, कपाल काटिदिने, नङ काटिदिने, पढाउने गरिन् उनले । यसरी उनको जेलमा आवतजावत बाक्लियो । महिलाको हेरचाह त गर्थिन् उनी तर बच्चाहरूको अवस्था भने बिजोक थियो । त्यसपछि उनले बच्चालाई विभिन्न संस्थाहरू खोजेर राख्न थालिन् ।

बालबच्चालाई आमाबुबाबाट छुटाएर ल्याउने कार्य एकदम चुनौतीपूर्ण रहेको इन्दिराको भोगाइ छ । ‘जहिल्यै डराएर काम गर्नुपर्छ,’ उनले भनिन् । आफूले सँगै ल्याएका बच्चाको रेखदेख गर्ने काम एकदमै चुनौतीपूर्ण भएको उनी बताउँछिन् । ‘बच्चाहरू कतै बाहिर गएका छन् भने पनि कहिले आइपुग्ने हुन्, कसैले खराब संगतमा फसाइदेला कि भन्ने पीर हुन्छ,’ उनले भनिन् ।

इन्दिरा कारागारमा आउने कुरा स्वयम् कार्यालयमा सरुवा वा परिवर्तन भएका प्रहरीहरूलाई थाहा हुँदैन तर बन्दीहरूलाई थाहा हुन्छ । ‘त्यो संस्थाले हाम्रा लागि राम्रो काम गरेको छ । त्यहाँचाहिँ मेरो बच्चा राख्छु भनेर बन्दीहरूले चिट्ठी लेखेपछि मात्र हामी बच्चा ल्याउने प्रक्रियामा जान्छौँ,’ बन्दीहरूको स्वीकृतीबिना बच्चा ल्याउने नगरेको इन्दिरा बताउँछिन् ।

बन्दीहरूले कारागारबाट छुटेपछि बच्चा लैजान पाउने

सजाय भुक्तान गरिसकेर बाहिर निस्किएका अभिभावकले आफ्ना बच्चाहरू घर लैजान पाउने इन्दिरा सुनाउँछिन् । ‘बच्चालाई बन्दीहरूबाट छुटाएर ल्याउँदा हामीले सम्झौता गरेर ल्याएका हुन्छौँ । हामी करचाहिँ गर्दैनौँ तर मेरो बच्चा लान्छु भनेको अवस्थामा बच्चा लैजान दिन्छौँ,’ इन्दिराले शिलापत्रसँग भनिन् ।

आमाबा बच्चा लिन आउँदा उनीहरूको पारिवारिक र आर्थिक अवस्था बुझेर मात्र बच्चा जिम्मा लगाउने गरेको उनले बताइन् । ‘कहिलेकाहीँ त आफ्नो बच्चा लिन आउँदा बच्चाले आमाबुबा नै नचिन्ने गरेको देखिन्छ,’ इन्दिराले भनिन् ।

आफ्ना आमाबासँगको सम्बन्ध नटाढियोस् भनेर इन्दिराले १५–१५ दिनमा बच्चालाई आमाबासँग भेट गराउँछिन् । बच्चाहरू बन्दी आमाबासँग प्रायः शनिबार फोनमा पनि बोल्छन् । ‘आफ्ना आमाबासँगको सम्बन्ध नटुटोस् भनेर हामीले बच्चाहरूलाई चाडपर्वको समयमा ४/५ दिन आमाहरूसँगै बस्न दिने गरेका छौँ,’ इन्दिरा भन्छिन् ।

५ सयभन्दा बढी बच्चा हुर्काउँदै आएकी ‘इन्दिरा आमा’को अनुभव

बच्चालाई पोषण खान दिएर मात्र नहुने इन्दिराको अनुभव छ । माया, प्रेम, सद्भाव र बालमनोविज्ञान बुझेर गरिने हार्दिक व्यवहार पनि बच्चालाई उत्तिकै आवश्यक पर्ने इन्दिराको बुझाइ छ । ‘बच्चालाई आमाले नै हुर्काएजस्तो महसुस हुने गरी म उनीहररूसँग व्यवहार गर्छु । हामी सबै जना यस कुरामा सचेत छौँ,’ उनले भनिन् ।

बच्चाहरूलाई स्वतन्त्र वातावरणमा हुर्काउन पीए नेपालको घरहरूको आँगनमा पर्खाल नराखेको इन्दिरा बताउँछिन् । ‘मलाईचाहिँ बच्चालाई एउटा पर्खालबाट ल्याएर अर्काे पर्खालमा राख्नु पिँजडामा राख्नुजस्तो लाग्छ,’ उनी भन्छिन् ‘मेरो परिकल्पना भनेको एउटा बच्चाले स्वतन्त्र रूपमा खुलेर हाँस्ने, उफ्रिने, खेल्ने भनेको वातावरण हो । त्यसैले हामीले यहाँ कुनै पर्खाल लगाएका छैनौँ ।’

बच्चालाई पारिवारिक वातावरणमा हुर्काउन उनीहरूको उमेरगत समूह बनाएकी छन् इन्दिराले । ‘जन्मिनेबित्तिकै ल्याएका धेरै साना, भोक लाग्यो, पिसाब लाग्यो, ट्वाइलेट लाग्यो भन्नै नसक्ने बच्चाहरूलाई म आफैंसँग सुताउँछु, उनले भनिन् ।

यस्ता बच्चाहरूका लागि सरकारले चाल्नुपर्ने कदम

कारागारमा भएका बच्चाको चाहना बुझेर सरकारले सुविधाहरू उपलब्ध गराए बच्चाको भविष्य उज्ज्वल बन्ने इन्दिराले देखेकी छन् । ‘बच्चाहरू त अपराधी होइनन् नि । उनीहरूलाई राम्रो सुविधा उपलब्ध गराउन सकियो भने देशका लागि असल नागरिक बन्न सक्ने मैले देखेको छु,’ इन्दिरा भन्छिन् ।

कारागारमा रहेका बच्चालाई हाम्रो समाजमा अपराधीको छोराछोरी भनेर तिरस्कारले बाँच्नुपरेकोमा इन्दिरा दुःखी छन् । यस्ता बच्चालाई समाजले हेर्ने दृष्टिकोण परिवर्तन गर्न सबैले आ–आफ्नो क्षेत्रबाट काम गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

बन्दीहरूलाई सुधार्ने, समाजका अरू मानिससरह बाँच्न सक्ने वातावरण बनाइदिए अझ राम्रो हुने इन्दिरा बताउँछिन् । अपराध गरेर जेल गएका अपराधीहरूलाई सुध्रिने मौका दिनुपर्छ भन्ने इन्दिराको भनाइ छ ।

बच्चाहरूलाई पनि जेलमा बस्दा आफ्नो परिवारको जस्तो वातावरण दिलाउन इन्दिरा आग्रह गर्छिन् । सरकारले बन्दीका बच्चाहरूलाई छायाँमा पारेकाले बच्चाहरूको हक अधिकार खोसिएको इन्दिरा सुनाउँछिन् । बन्दीका बच्चाहरूलाई समाजले पुनर्स्थापना हुन नदिने, उनीहरूलाई एक किसिमको धब्बा दिइरहनेजस्ता कार्यले उनीहरूको भविष्य जोखिममा छ ।

‘हाम्रा धेरै बच्चाहरू व्यक्तिगत अनुदानबाट हुर्किरहेका छन् । कोभिडको समयमा त झन्, हामीलाई धेरै नै समस्या भयो,’ उनी भन्छिन् ‘अहिले पनि व्यक्तिगत अनुदानकर्ताहरू कमै आइरहनुभएको छ । हामी डाइरेक्ट अनुदानकर्तामा भर परिरहेका छौँ ।’

कोभिडको समयमा पीए नेपालमा आउने व्यक्तिहरूले चामल, दाल, तेलजस्ता खाद्यवस्तुहरू सहयोग गरेका थिए भने व्यापारी, पञ्चकन्या ग्रुप, अभिनाश ग्रुप, नेपाली घर, पर्यटन व्यवसायमा लाग्ने मानिसहरूले पनि उत्तिकै सहयोग गरेको उनले बताइन् । सरकारीस्तरबाट पनि केही सहयोग हुनुपर्ने इन्दिराको भनाइ छ । तस्वीरहरू: सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

सम्पादकीय नाेट: गत बैशाखमा प्रकाशित याे सामाग्री सम्पादन गरी पुन:प्रकाशित गरिएकाे छ ।