‘हम चित्र बनारहल्छी हमर मिथिलाकी’

‘बेटा तु कि करैइछ ?’

५३ वर्षीय लक्ष्मण मण्डलको प्रश्नमा छोरा जयराम उत्तर फर्काउँछन्, ‘हम चित्र बनारहल्छी हमर मिथिलाकी ।’

भक्तपुर पुरानो ठिमीस्थित मण्डलको ‘वुमेन ह्यान्डिक्राफ्ट’ सेन्टर मिथिलाको चित्रले भरिएको थियो । हेर्दा भक्तपुरमा जनकपुर भेटिएको प्रतीत हुन्थ्यो ।

९ कक्षामा अध्ययनरत जयराम कागजमा मिथिलाको चित्र कोर्दै थिए । छोराले कोरेको चित्रलाई नियाल्दै लक्ष्मण आफ्नो बचपनमा पुग्छन्, ‘३५ वर्षअघि म पनि यस्तै थिए । अहिले छोराको अनुहारमा आफैँलाई देखेँ । मेरो जीवनको पहिलो कमाइ, जुन चित्रले दियो छोराले पनि त्यही चित्र कोर्दैछ ।’

सानैमा आमा गुमाएका लक्ष्मण ठूली आमा (बुढियामाई)को काखमा हुर्किए । बुढियामाई मिथिलाको चित्र कोर्न पोख्त थिइन् । लक्ष्मणलाई पनि बुढियामाईले दैलोमा बनाएको चित्रले लोभ्याउँथ्यो ।

बुढियामाई लक्ष्मणलाई पढाएर ‘ठूलो सर’ अर्थात् ठूलो मान्छे बनाउन चाहन्थिन् । तर, उनी आमाकै पथमा दौडिए ।

‘बुढियामाईले ‘ठूलो सर’ बन्नू है भनेर आशीर्वाद दिनुहुन्थ्यो । उहाँले दैलोमा बनाएको चित्र हरेक दिन नियाल्थे । मलाई आमाको कलाले तान्यो,’ लक्ष्मण मुस्कुराउँछन् ।

२०४७ सालमा जनकपुरमा चित्र कोर्न थाल्दा एसएलसी पास गरेर आईकममा भर्ना भएका थिए उनी । त्यो समयमा मैथिली समुदायबाट एसएलसी पास गर्नु नै ठूलो कुरा थियो । परिवारमा मात्र होइन, लक्ष्मण मैथिली समुदायबाट नै शिक्षित व्यक्तिमा कहलिए ।

उनी क्याम्पस त भर्ना भए तर, हेरक दिन लक्ष्मणको आँखा आमा, दिदी, बहिनीले बनाएको चित्रमै डुल्थ्यो । त्यो समयमा जनकपुरमा मिथिलाको चित्र र शृङ्गारको सामग्री महिलाले बनाउने गर्थे ।

लक्ष्मण चित्र बनाउन माटो हातमा लिन्थे तर उनलाई व्यंग्यमिश्रित प्रश्न प्रहार हुन्थ्यो, ‘केटीले बनाउने चित्र बनाउँछस् ?’ उनी घरको भित्तामा चित्र बनाउन वञ्चित हुन्थे ।

गाउँमा विवाह, पूजाजस्ता कार्यहरूमा भने चित्र कोर्न उनलाई घरमै बोलाउन आउँथे, गाउँलेहरू ।

‘विवाह, पूजामा सहभागीहरूले छोराले चित्र बनाएको भनेर खिसी टिउरी गर्थे, मैले वास्तै नगरी चित्र कोर्थें,’ उनी ती दिनलाई स्मरण गर्छन् ।

पढाइसँगै चित्रलाई पनि अगाडि बढाउँदै थिए, उनी । एक दिनको कुरा हो । मिथिला बस्ती घुम्न आएका जापानी पर्यटकसँग उनको जम्काभेट भयो । पूरै बस्ती घुमेपछि ती पर्यटकले सोधे, ‘तिमी यस्तो चित्र बनाउन सक्छौ ?’ उनले तत्कालै हात्ती, माछा र महिलाहरूले काम गर्दै गरेको चित्र बनाए । त्यो देखेर ती पर्यटकले आश्चर्य मान्दै ४ सय रुपैयाँमा किने ।

‘बुढियामाईले बनाएको भन्दा नराम्रो चित्र कोरेको थिएँ । उनीहरूले चार सय रुपैयाँमा किने । पैसा त दैलोमा बनाउने चित्रमा पो रहेछ,’ लक्ष्मण पुलकित भए ।

त्यसबाट हौसिएका उनी घरमा पुगेर आमा र छिमेकीलाई अरु चित्र कोर्न लगाए । र, त्यो चित्र बोकेर उनी फेरि तीनै पर्यटककहाँ पुगे, किन्छन् कि भन्ने आसमा ।

लक्ष्मण भन्छन्, ‘चित्र किनेनन्, बरू कसरी बेच्ने ? फाइदा कसरी लिने भनेर सिकाए ।’ बेच्न ल्याएका चित्र लक्ष्मणले ती पर्यटकको हातमा थमाएर घर फर्किए । केही समयपछि ती पर्यटक जापान फर्किए । लक्ष्मणले दिएको चित्र पनि सँगै लिएर गएका थिए । उनीहरूले ती चित्र जापानमा बिक्री गरे । ‘चित्र जापानमा बेचेर मलाई पैसा पठाइदिए,’ उनी भन्छन् ।

आफूले बनाएकाे चित्र विदेशसम्म पुगेपछि उत्साहित बनेका लक्ष्मण थप चित्र बोकेर काठमाडौंं हानिए । ‘१४ वर्षअघि मिथिलाको चित्र चिनाउन ५ हजार ऋण गरेर एक थान चित्रसहित काठमाडौं आएको थिएँ,’ उनी भन्छन् ।

काठमाडौंमा चित्रको सपना बुनेर आएका उनलाई सहज भएन । आफूले कोरेका चित्र ठमेलका पसलेहरूले राख्न नमान्दा उनी निराश हुन्थे ।

एउटा पसलमा बिक्री भएपछि मात्र पैसा लिने सर्तमा चित्र छोडेर जनकपुर नै फर्किए, उनी । ‘घर जान सय रुपैयाँ भाडाका लागि लिएँ । अरु चित्रकाे पैसा बिक्री भएपछि लिने सर्तमा त्यतै छोडेर गएँ,’ उनी भन्छन्, ‘एक महिनापछि ब्रिकी भएको छ, पैसा लिन आउनू भनेर फोन आयो । ५ हजार रुपैयाँमा बिक्री भएकाे रहेछ ।’

५ हजार पाउने भएपछि उनी उत्साहित भएर फेरि काठमाडौं आए । त्यही पैसाबाट हो भक्तपुरको ठिमीमा उनले ‘वुमेन ह्यान्डिक्राफ्ट’ सेन्टर सञ्चालन गरेको ।

उनले मिथिला चित्र बनाएको देखेर भक्तपुरका स्थानीय महिला पनि लोभिए । अहिले उक्त सेन्टरमा भक्तपुरकै स्थानीय १२ जना महिलाले रोजगारी पाएका छन् । वार्षिक २० लाखभन्दा बढी आम्दानी गरिरहेका छन् लक्ष्मणले । उनी भन्छन्, ‘चित्र बेचेरै परिवारको गुजारा चलिरहेको छ ।’

सेन्टरको नाम ‘वुमेन ह्यान्डिक्राफ्ट’ राख्नुको कारण भने रोचक छ । उनको कलाबाट प्रभावित श्रीमती सरिता मोहित बनेकी थिइन् ।

‘मलाई हेरेर श्रीमतीले पनि चित्र कोर्न सिकेकी थिइन् । श्रीमतीले अरुलाई पनि सिकाउनुपर्छ भनेपछि कम्पनी खोलेको हुँ,’ उनी भन्छन्, ‘महिलालाई प्रोत्साहन गर्न ‘वुमेन ह्यान्डिक्राफ्ट’ नाम जुराएको हुँ ।’

उनको सेन्टरमा अहिले बुढिमाईले दैलोमा कोर्ने चित्र मात्र कोरिँदैन । ‘माटोको भाँडा, बाकस, चित्रले सजाइएको ऐना, गमला, स्ट्रेलगायतका सजावटका सामग्री बनाइन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘सबैमा उही चित्र भरिन्छ र बजारमा पठाइन्छ ।’

मण्डल दम्पतीले सानोबाट सुरु गरेको व्यवसाय अहिले काठमाडौं र जनकपुरमा विस्तार गरेका छन् । विदेशमा समेत विस्तार गर्ने उनीहरूको योजना छ ।

मिथिला कलाकारको रूपमा परिचय बनाएका उनी राष्ट्रिय पुरस्कारबाट समेत सम्मानित भइसकेका छन् । उनले ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट ललितकला विशेष पुरस्कार २०७२, राष्ट्रपतिबाट जनसेवाश्री प्रथम पुरस्कार २०७७ पाएका छन् । उनी मात्रै होइन, श्रीमती सरिताले पनि ललितकला विधातर्फ प्रादेशिक प्रतिभा पुरस्कार २०७६, राष्ट्रपति महिला उद्यमी समुन्नति पुरस्कारबाट सम्मान पाएकी छिन् ।

मिथिला संस्कृतिको जगेर्नासँगै व्यावसायिक वातावरण बनाउन सरकारको सहयोग आवश्यक रहेको बताउँछिन्, सरिता । ‘यो पेसालाई व्यवसायको रूपमा अगाडि बढाउन गाह्रो छ । मिथिला चित्रको बजार विस्तार गर्न सरकारले पहल गर्नुपर्छ,’ उनी भन्छिन् ।