ललितपुरमै मिथिला स्वादः अमृता राईको 'द हाउस अफ मिथिला'

A+ A A-

तराईवासी अधिकांशको जिब्रोमा बसेको हुन्छ बेथेको साग, माछाको चोखा अनि बगिया ।

चिसो मौसममा कुहिरोसँग लुकामारी खेल्दै तात्तातो बगिया र चोखा खानुको मजा नै बेग्लै हुन्छ। शीतमा लपक्कै भिज्दै हटिया (बजार)छेउ पकाइराखेको तातो आलुचप, पकौडा अनि बगियाले शरीर नै तताउँछ ।

अब मैथिलीको स्वाद मेट्न तराई पुग्नै पर्दैन । ललितपुरको भैँसैपाटीमा पुग्नुभाे भने मिथिला नै पुगेझैँ लाग्नेछ ।

मैथिलीको अर्थ के हो ? संस्कृति के हो ? मैथिली खाना कस्तो होला ? मैथिली कपडा पनि छ र ? यी सबै प्रश्नकाे जवाफ पाइन्छ यहाँ ।

१० वर्षअघि बेहुली बनेर मैथिली परिवारमा भित्रिएकी अमृता राईको पहिलो रहर नै मैथिली खानेकुरा खाने थियाे। तर, तराइमै पुगेर मैथिली परिकार खान पाएकी थिइनन् ।

धनुषा जिल्लालाई मिथिलाको केन्द्र बिन्दु मानिन्छ । तर, त्यस क्षेत्रमा उनले न मिथिला खानेकुरा पाइन्, न मैथिली संस्कृति नै देखिन् । यो सबैले उनी अचम्मित भइन् ।

उनी भन्छिन्, ‘अहो ! मिथिला क्षेत्रमा खोइ त मिथिला संस्कृति ? कहाँ चाख्ने मैले मैथिली परिकार ? दिनभर डुल्दा पनि मैथिली परिकार पाउने होटल पाइनँ ।’

राई परिवारमा हुर्किएकी भए पनि उनलाई मैथिली समुदायको संस्कृतिले पहिलेदेखि नै लोभ्याउँथ्यो । जब मैथिली परिवारमा बुहारी बनेर पुगिन, तब झन मैथिली संस्कृतिले तान्दै लग्यो ।

सासूआमाले बुट्टाहरू कुदेर घर सजाएको अनि खाइरहेकै खानाहरूबाट नै मीठा र आर्कषक परिकार बनाएको उनले देखिन् ।

सासूले घरमा बनाएको कुरा उनले शहरमा देखिनन् । घरमा मैथिली संस्कृति देख्दा खुसीले पुलकित बनेकी अमृता विकसित हुने नाममा नयाँ पुस्ताले आफ्नै संस्कृति बिर्संदै गएको देखेपछि उजागर गर्ने सोचमा पुगिन् ।

श्रीमान् बेलायतबाट फर्किएका थिए । उनी संयुक्त राष्टसंघ (यूएन)मा जागिरे थिइन् । परिवार सम्पन्न नै थियो । तर, अमृताकाे मन तृप्त थिएन, कता कता खल्लोपन बाँकी नै थियाे ।

‘राम्रो कमाइ थियो । परिवार सम्पन्न थियो तर पनि केही कमीको महसुस हुन्थ्यो’, उनी भन्छिन्, ‘म अनि मेरो परिवार कतै हराउँदै गइरहेकोजस्तो लाग्थ्यो ।’

घरमा आमाले बनाएका परिकार हेर्थिन् । होटलमा गएर खाने परिकार हेर्दा आकाश पातालको फरक हुन्थ्यो । विकसित हुने नाममा आफ्नो मौलिक खानेकुरा र संस्कृति अहिलेको पुस्ताले बिर्सिएको जस्ताे लाग्थ्यो ।

उनी यी सबै असन्तुष्टि श्रीमान् सुजीत कर्णसमक्ष पाेख्थिन् । समाज विज्ञानमा पिएचडी गरेका सुजीत पनि संस्कृति लाेप हुँदै गएकोमा चिन्तित थिए ।

अनि कर्ण जोडी निष्कर्षमा पुग्याे, हामीमा भएको सीप र संस्कृति अब नयाँ पुस्तालाई हस्तान्तरण किन नगर्ने ? किन आफ्नो संस्कृति बचाउन आफैँले सुरुवात नगर्ने ?

अनि सुरु भयो कर्ण जोडीको ‘द हाउस अफ मिथिला’को विजनेस आइडीया ।

आमाले पकाएको परिकार राखेर सुरु

२०७२ सालमा सुरु भएको सोचलाई कर्ण जोडीले व्यवसायिक रूप दिए गत असारबाट । ललितपुरको नेवार समुदायमा मैथिली परिकार चखाउन लागि परे ।

कर्ण जोडीले परिकार मात्रै होइन, तराइका हरेक माटोको घरमा बनाइएका चित्रलाई कागजमा उतार्दै अनि मैथिली जनजीवनलाई विभिन्न पोसाकमा उतार्दै अन्य समुदायलाई आर्कषित गर्न थाले ।

पहिला होटल मात्रै खोलेर मिथिला परिकार चखाउने लक्ष्य लिए पनि प्रमुख उद्देश्य भनेकै सम्पूर्ण मैथिल संस्कृति नै उपत्यकामा फैलाउने अर्थात नयाँ पुस्तालाई संस्कृति हस्तान्तरण गर्नु थियो । त्यसका लागि होटलले मात्र सम्भव थिएन ।

सुजीत भन्छन्, ‘तपाईंलाई तराइको परिकार मात्र खुवाएर मिथिला संस्कृति बुझाउन सकिँदैन । पूरै संस्कृति बुझाउन दिनचर्यादेखि खानेकुरा र लगाउने पोसाक पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । खानेकुरा मात्रै किन ? मिथिलालाई फेसनमा किन नढाल्ने ? किन मिथिला साहित्यलाई उजागर नगर्ने ?’

फेसन र साहित्य दुवैमा अनविज्ञ कर्ण दम्पतिलाई मैथिली संस्कृति जोगाउने हुटहुटीले नै साहित्य, फेसन र रेस्ट्रोमा हात हाल्ने बनायो ।

३० लाख रुपैयाँ लगानी गरेर मिथिलालाई नै चित्रित गर्ने मार्ट बनाउने सोचअनुरुप ‘द हाउस अफ मिथिला’ सुरु गरेको सुजीत बताउँछन् ।

बाउबाजेदेखि लेखापढी गर्दै आएको कर्ण परिवारले छोरोले पीएचडी गरिसकेको र बुहारीको राम्रो जागिर भएर पनि रेस्टुरेन्टखोलेको भनेर विरोध नगरेको पनि होइन । सुजीत भन्छन्, ‘यस्तो व्यवसाय गर्छु भन्दा आमाले परम्परा तोड्छस् ? हामी कर्ण परिवार लेखापढी गर्ने हो, होटल-रेस्टुरेन्ट खोल्ने होइन भनेर विरोध गर्नुभयो । अमृताको राम्रो जागिर छोड्ने निर्णयमा पनि परिवार असन्तुष्ट थियो ।’

तर, कर्ण दम्पतिलाई कसैले रोक्न सकेन । गुम्दै गएको संस्कृतिलाई जीवन दिने सोच परिवारलाई बुझाउँदै जागिर छोडेर अमृता व्यवसायमा लागिन् । सुजीत भने फुर्सदको समयमा अमृतालाई व्यवसायमा सघाउन थाले ।

अन्य समुदायको आकर्षण

‘द हाउस अफ मिथिला’ मा खानेकुरा मात्रै नभएर मिथिला चित्रकला, मिथिला भाँडाकुडा र मैथिली पोसाक एकै स्थानमा पाउन सकिन्छ ।

उपत्यकामा नै बन्ने हुँदा अधिकांश नेवार समुदायका मानिसहरूबाटै मिथिला संस्कृतिका मौलिक सामाग्री उनीहरूले बनाउने गरेका छन् ।

त्यस्तै, उपत्यकामा फेसन डिजाइन पढ्ने विद्यार्थी, बुटिकको काम गर्दै आएका व्यक्तिहरूबाटै परम्परागत खानादेखि चित्र तथा भाँडाहरू बनाउँदै आएका छन् ।

मिथिला चित्र बनाउन विभिन्न समुदायका चित्रकारहरू आइपुग्छन् । ती मात्र नभएर मिथिला चित्रकला सिक्नकै लागि अभिभावकहरू बालबालिकालाई हाउसमा पठाउँछन् । चित्रकला सिक्न कतिपय अभिभावक आफैँ पनि आउने गर्छन ।

व्यवसाय मात्र नभएर संस्कृतिको बारेमा बुझाउँदै त्यसलाई आम्दानीको स्रोतमा परिणत गराउनु नै प्रमुख उद्देश्य हो कर्ण जोडीको । घरि शेरामिकका भाँडामा मैथिली चित्र अंकित गर्न भक्तपुर पुग्छ भने कहिले नयाँ चित्र खोज्दै जनकपुरका गाउँगाउँ पुग्छ याे जोडी ।

जनकपुरका विभिन्न गाउँमा पुगेर महिलाहरूलाई घरका भित्तामा कोर्ने चित्र, परम्परागत रूपमा बनाउने भाडाँकुडा, पोसाकलगायतको बारेमा अध्ययन गर्ने र उनीहरूले कलालाई व्यापारको बाटोमा पुर्‍याउने काम गर्दै आएका छन् ।

गाउँको परम्परागत कलालाई आधुनिक शैलीमा ढाल्ने उनीहरूको अठोट छ । याे जोडीले एउटा कोठामै मैथिली संसार देखाउने प्रयत्न गरिरहेकाे छ ।

बस्ने कुर्सी, सजावटका सामान, टेबुलदेखि भाँडाकुडा मौलिक प्रकृतिका छन् । बाँसबाट बनेका सामाग्रीबाटै संचालन गर्दै आएको हाउस अफ मिथिलामा गुन्द्री, पिर्कादेखि सेरामिकका भाडा पनि पाइन्छ । लोपोन्मुख मैथिली परिकारहरूको पनि स्वाद लिन पाइन्छ ।

बथुवाको सुप

तराई क्षेत्रमा लोकप्रिय साग हो बेथे । यसलाई कसैले बेथु भन्छन् भने कसैले बेथे या त कसैले बथुवा । विशेषगरी मैथिली समुदायमा भने बथुवाको नामले चिनिन्छ ।

यो साग स्वादिष्ट मात्र नभएर स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक पनि मानिन्छ । कर्ण जोडीले बथुवाको तरकारीलाई आधुनिक स्वादमा ढाल्दै यस्को सुप बनाएर ग्राहकमा नयाँ स्वाद पस्कँदै आएकाे छ । यसमा क्याल्सियम, आइरन, पोटासियम, भिटामिन ए र सी पर्याप्त पाइने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

खजुरी

खजुरी चामलको पिठो, काजु, किसमिस, दुध र घिउको मिश्रणबाट बनाइन्छ । यो तराइ क्षेत्रमा विशेषगरी तिहार तथा छठ पर्वहरूमा मैथिली समुदायका मानिसले पकाउने गर्दछन् ।

लामो समयसम्म राखेर खान मिल्ने हुँदा तराई क्षेत्रमा यो लोकप्रिय मानिन्छ । खजुरी मट्का चियाको साथमा ग्राहकलाई पस्कँदै आएकी अमृता विस्कुटभन्दा स्वस्थवर्दक हुनुको साथै खजुरीमा मौलिक स्वाद पाउन सकिने बताउँछिन् ।

यसबाहेक माछाको चोखा, आलुचोखा, लिट्टी चोखा, दाल पिठ्ठी, बगिया, तिलौरी, तिस्यौरीजस्ता मौलिक परिकारहरूको स्वाद पनि हाउस अफ मिथिलामा लिन पाइन्छ ।

यी परिकार पस्कँदै कर्ण जोडीले नेवारी समुदायमा मैथिली खानेकुराको स्वाद हरेक व्यक्तिको जिब्रोमा झुन्ड्याउन लागी परेका छन् ।

त्यस्तै, मिथीला चित्रकला र चित्र अंकित पोसाक, हाते ब्याग, पर्स, गमला, प्लेट, कपलगायतका समाग्री पनि निर्माण तथा बिक्री वितरण गर्दै आएका छन् ।

संस्कृति जोगाउँदै सामाजिक काममा अग्रसर

कर्ण जोडी मैथिली संस्कृतिको संरक्षण सँगसँगै सामाजिक कार्यमा पनि उत्तिकै सकृय छन् । उनीहरूले काठमाडौँको झाँगाझिटी भन्ने स्थानका १२ जना अनाथ बालबालिका तथा कैदी जीवन व्यतित गरिरहेका अभिभावकका बालबच्चालाई विद्यालय जाने वातावरण बनाइदिँदै आएका छन् ।

ती बालबालिकालाई लत्ताकपडा, पुस्तक, ब्याग, दैनिक खाजालगायतको प्रबन्ध गरिदिएका छन् ।

कर्ण जोडी सुनाउँछन्, ‘यो सुरुवात मात्र हो । हामीले गर्न धेरै बाँकी छ । अझै बालबालिकाको शिक्षाको क्षेत्रमा काम गर्ने र मैथिली संस्कृतिको जोगेर्ना गर्ने याेजनामा छाैँ ।’