प्रधानमन्त्री देउवालाई इन्गेज मात्र गर्ने भारतीय रणनीति, आरजुकाे ‘राखी कूटनीति’ले काम गरेन

प्रधानमन्त्री देउवालाई इन्गेज मात्र गर्ने भारतीय रणनीति, आरजुकाे ‘राखी कूटनीति’ले काम गरेन

A+ A A-

सर्वोच्च अदालतले २८ असारमा परमादेशमार्फत केपी ओलीलाई हटाएर कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवालाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्न फैसला गर्‍यो । फैसलाले ताेकेकाे समयावधिभित्रै उनी नियुक्त भए र भोलिपल्ट २९ असारमा शपथ लिए । सदाझैँ शपथलगत्तै भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको बधाई र भ्रमणको निम्तो भने देउवालाई आएन । स-साना निर्णयलगत्तै तात्तातै आउने प्रतिक्रिया र बधाईमा भारत यसपटक मौन देखियो ।

प्रधानमन्त्री देउवाले विश्वासको मत लिएपछि भारतले बधाई र भ्रमणको निम्तो आउने चर्चा भइरहेको थियो । ३ साउनमा देउवाले विश्वासको मत लिएपछि भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले देउवालाई बधाई दिए । तर, यसपटक भ्रमणको निम्तो भने दिएनन् । त्यसको प्रस्टै संकेत थियो, भारत प्रधानमन्त्रीमा देउवाको आगमनले खुसी छैन ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय सिनासका कार्यकारी निर्देशक तथा परराष्ट्र मामिलाका जानकार मृगेन्द्रबहादुर कार्कीको विश्लेषणमा पनि देउवाको आगमन भारतका लागि अप्रत्याशित थियो र उत्तिकै भारतीय चाहनाविपरीत पनि । कार्कीले भनेजस्तै विगत ६ महिनाका परिदृश्यले भारत देउवालाई न नजिक ल्याउन चाहेकाे देखिन्छ, न त टाढा पुर्‍याउनै । अर्थात्, देउवालाई इन्गेज मात्रै गरिरहने भारतीय चाहना देखिन्छ ।

एक पूर्वराजदूतले शिलापत्रसँगको कुराकानीमा भारत अहिले नेपालमा चिनियाँ प्रभाव रोक्नका लागि मात्रै देउवालाई उपयोग गर्न चाहिरहेको छ, त्यसैले उसले देउवालाई धेरै नजिक ल्याउन नचाहेको उनले बताए । ती पूर्वराजदूत ६ भदौमा काठमाडौं ओर्लिएका भारतीय जनता पार्टीका अन्तर्राष्ट्रिय विभाग प्रमुख विजय चौथाइवालेसँगको रक्षाबन्धन कूटनीतिको प्रभाव ३० पुससम्म नदेखिनुको कारण पनि त्यही रणनीतिलाई ठान्छन् ।

कांग्रेस नेता प्रकाशरण महतको निम्तोमा दिउँसो ४ बजेको आसपासमा काठमाडौं ओर्लिएका चौथाइवाले डेढ घण्टापछि प्रधानमन्त्री निवास बालुवाटार पुगेका थिए । पूजाको थालीसहित स्वागतमा उभिएकी प्रधानमन्त्रीपत्नी आरजु राणाले विजय चौथाइवालेलाई रक्षाबन्धन बाँधेर ‘राखी कूटनीति’ अपनाइन्, जसको सोझो स्वार्थ थियो भारतीय साथको खोजी ।

विजयको नेपाल भ्रमणले अपेक्षित परिणाम ननिकालेकै कारणले हुन सक्छ, देउवाले प्रकाशशरण महतको नेतृत्वमा उदयशमशेर राणा र अजय चौरसियालाई भारत पठाए, २१ असोजमा । पाँच दिनका लागि भारत गएको महतको टोली खासमा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई समेत भेटेर देउवासँग सम्बन्ध सुधारको प्रयास गर्ने रणनीतिमा थियाे । त्यसको पनि कुनै प्रतिफल निस्केन ।

महतको टोलीको त्यतिबेला दुईवटा प्रयास देखिन्थ्यो । एक, देउवा र मोदीको सम्बन्ध विस्तार गरी देउवाको भारत भ्रमण गराउने । दोस्रो, महाधिवेशनमा देउवाका लागि भारतीय साथ जुटाउने ।

भारतको औपचारिक भ्रमणको चाँजोपाँजो अहिलेसम्म मिलेको छैन । गुजरातमा पुस अन्तिम साता हुने भनिएको एक कार्यक्रममा प्रधानमन्त्री देउवा सहभागी हुने गरी निम्तो त आएको थियो तर त्याे राजकीय भ्रमण भने थिएन । भारत देउवाको भ्रमणलाई औपचारिकसम्म बनाउन तयार देखिए पनि राजकीय स्वीकार्न चाहेन । परिस्थिति अनुकूल बनाउनकै लागि प्रधानमन्त्री देउवापत्नी राणा भारत भ्रमणमा गएर भ्रमण राजकीय बनाउने प्रयास गरे पनि परिणाम निस्केन ।

देउवाले भारतलाई खुसी पार्नकै लागि पछिल्ला दिनमा चीनलाई निकै पर धकलेका छन् । अनि, भारतसँग जोडिएका विवादास्पद निर्णयमा मौन बस्ने गरेका छन् । जस्तो, भारतले कालापानी क्षेत्रमा विस्तार गरेको सडकको विषयमा सरकार मौन छ । औपचारिकताका लागि पनि कूटनीतिक नोट त परको कुरा परराष्ट्र मन्त्रालयले विज्ञप्तिसमेत निकाल्न सकेन । कञ्चनपुरमा गत साउनमा भारतीय सीमा सुरक्षा बल एसएसबीले तुइन काटिदिएपछि महाकालीमा खसेर मारिएका जयसिंह धामीको मुद्दामा पनि देउवा सरकार मौनजस्तै रह्याे ।

त्यतिले नपुगेर देउवा अहिले चीनका लागि राजदूत नियुक्तिसमेत पन्छाइरहेका छन् । नेकपा एकीकृत समाजवादीनिकट एक नेताको भनाइमा देउवालाई गठबन्धनका तर्फबाट चीनका लागि नेपाली राजदूत नियुक्त गर्न पटकपटक भनिएको छ । तर, देउवाकै आलटालले धकेइलिइरहेको छ । अर्थात् भारतीय स्वार्थअनुसार चीनलाई दूरीमा राख्ने प्रयासमा पनि देउवा देखिएका छन् । ती नेताले शिलापत्रसँग भने ‘देउवाले भारतलाई सम्बन्ध सुधारका लागि धेरै सूचक देखाइसकेका छन् तर भारतले विश्वास गरिसकेकाे छैन ।’

भारतीय तीन स्वार्थ

जसरी प्रधानमन्त्री देउवा सम्बन्ध विस्तारको प्रयासमा छन्, उसैगरी भारतीय जनता पार्टीकाे एउटा पङ्क्ति नेपालसँग सम्बन्ध सुधारको प्रयासमा छ । बीजेपीका नेता राजनाथ सिंहले नेपालसँग सम्बन्ध विस्तारको प्रयास गर्नुपर्ने तर्क गरिरहेका छन् । यद्यपि, भारतले त्यसको संकेत देखाइरहेको छैन ।

भारतले प्रधानमन्त्री देउवालाई खुलेर सहयोग नगर्नुमा तीन कारण देखिएका छन् । एक, भारतको बुझाइमा देउवा बढ्ता एमसीसीको पक्षधर देखिए । चीनसँगको तनावका कारण भारत बाध्यात्मक रूपमा पश्चिमाको नजिक पुगेको हो, त्यसकारण अमेरिकी सहयोग परियोजना एमसीसीको पक्षमा भारत छैन । तर, देउवाले एमसीसीलाई बढी उछालिरहेकाे ठान्छ, भारत ।

सिनासका कार्यकारी निर्देशक कार्कीको विश्लेषणामा एमसीसीसँग जोडेर भारत देउवालाई पश्चिमानजिक मान्छे भन्ने ठान्छ । कार्की भन्छन्, ‘भारतले देउवालाई खुलेर सहयोग नगर्नुमा देउवाले एमसीसीलाई बढी उछाल गरेको भन्ने भारतीय बुझाइ देखिन्छ । त्यसैले देउवालाई नजिकमा राख्ने तर पूर्णत: विश्वास पनि नगर्ने रणनीतिमा देखिन्छ ।’

अमेरिका एमसीसीमार्फत नेपालसँग प्रत्यक्ष संवाद गर्ने चाहनामा देखिन्छ । जुन भारतीय चाहना होइन । त्यसकारण, देउवालाई भारत चिढ्याउन पनि नचाहने र विश्वास पनि गरी नहाल्ने रणनीतिमा देखिन्छ । कार्कीले भनेजस्तै, भारत खासमा नेपालमा चिनियाँ भूमिका रोक्ने हदसम्म मात्रै देउवालाई नजिक ल्याउन खोजिरहेको छ ।

दोस्रो, नेपालको नयाँ नक्सा संसद्‌बाट पारित गर्न सघाएर भारतीय चाहनामा देउवाले ठेस पुर्‍याए । अर्थात्, कालापानीक्षेत्र समेटेर नेपालले जारी गरेको नयाँ नक्सालाई संसद्‌बाट अनुमोदन गर्न देउवाले केही ढिला गरून्, ताकि भारतले परिस्थिति अनुकूल बनाउने मौका पाओस् भन्ने चाहन्थ्यो । कार्कीको विश्लेषणमा कालापानीक्षेत्र समेटेर नयाँ नक्सा जारी गर्दा देउवाले भारतीय चाहनाविपरीत सर्वसम्मत संसद्‌बाट नक्सा पास हुने परिस्थिति बनाएकाले भारत देउवासँग रुष्ट छ ।

त्यतिबेला कांग्रेसले केही दिन ढिला गरौँ भनेको भए मधेस केन्द्रित दलहरू पनि कांग्रेसको साथमा हुन्थे र परिस्थिति भारतीय चाहनाअनुकूल हुन सक्थ्यो । कार्की भन्छन्, ‘त्यो भारतीय इच्छाविपरीत थियो र देउवाले भारतको कोर स्वार्थमा सहयोग गरेनन् भन्ने भारतीय बुझाइ देखिन्छ ।’

भारतसँग सम्बन्ध सुमधुर नहुनुको तेस्राे कारण हो– हिन्दुत्व । भारतीय संस्थापनको चाहना मूलतः नेपालमा हिन्दुत्वको लाइन हो । जसका लागि प्रधानमन्त्री देउवाले साथ नदिएसम्म कांग्रेसको मूल एजेण्डा बन्दैन । र, कांग्रेसले मूल एजेण्डा नबनाउँदासम्म नेपालमा हिन्दुत्वको नारा कमजोर भइरहन्छ । भारतीय चाहनाचाहिँ कांग्रेसले हिन्दुत्वको नारा उठाइदेओस् भन्ने हो । विश्लेषक कार्की भन्छन्, ‘पश्चिमानजिक भएकाले देउवाले हिन्दुत्वको नारा उठाउँदैन भन्ने बुझेको भारतीय स्वार्थमा देउवाभन्दा ओली उदार हुन सक्ने ठानेको छ ।’

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस ३०, २०७८ १९:४०