महिलाको विद्रोहले जन्माएको पद्‌मकन्या

A+ A A-

‘केटीहरूले पनि पढ्न पाउनुपर्छ ।’

२००४ सालताका जोडतोडले आवाज उठ्यो । मङ्गलादेवी सिंह, सहाना प्रधान, कामाक्षादेवीलगायतका नेतृहरूले तत्कालीन प्रधानमन्त्री पद्‌म शमशेरको दरबारमै पुगेर धर्ना दिए । नेपालमा भर्खर-भर्खर शैक्षिक जागरण चल्न सुरु गरेको समयमा महिलाहरूले यसरी विद्रोह गर्नुलाई अर्थपूर्ण रूपमा हेरियो ।

महिलालाई उच्च शिक्षा प्रदान गर्न छुट्टै शिक्षण संस्था खुल्नुपर्छ भनेर व्यापक दबाब बढेपछि पद्‌म शमशेरले डिल्लीबजारमा रहेको आफ्नो निजीघर उपलब्ध गराए । र, १७ असाेज वि.सं. २००८ मा खुल्याे– पद्‌मकन्या कलेज ।

स्थापना हुँदा पद्‌मकन्या कलेजले भारतको काेलकाता विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएको थियो । त्यतिबेला नेपालमा विश्वविद्यालय नभएकाले भारतका विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएर कलेजहरू सञ्चालित थिए । पछि पद्‌मकन्यालाई पनि काेलकाता विश्वविद्यालयबाट पटना विश्वविद्यालयमा स्थानान्तरण गरियो ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापना नभइञ्जेल पटनाअन्तर्गत नै रहेर यसले पठनपाठन गर्‍याे । त्रिविकै त्रिचन्द्र कलेजपछिको पुरानो क्याम्पस हो, पद्‌मकन्या । यसले प्राज्ञिक स्वायत्तता प्राप्त गरेपछि आफ्नो छुट्टै पाठ्यक्रम निर्माण गरी पठनपाठन पनि गराउँदै आएको छ ।

राष्ट्रिय शिक्षा नीति लागू नभइञ्जेलसम्म त्रिविअन्तर्गत रहेकालाई ‘कलेज’ भन्ने चलन थियो । तर, शिक्षा नीति लागू भएपछि सरकारले ०३० सालबाट कलेजलाई ‘क्याम्पस’को रूपमा सम्बोधन गर्न थाल्यो । र, पद्‌मकन्या कलेज पद्‌मकन्या बहुमुखी क्याम्पस हुन गयो ।

भौतिक संरचना निर्माणमा पद्‌मकन्याको संघर्ष

पद्‌मकन्याकी पूर्वविद्यार्थी नमी राणा सिंह सुरुवाती चरणमा पद्‌मकन्यामा एकदमै थोरै विद्यार्थी रहेको सम्झन्छिन् । ०१२ सालमा कलेजको चौथो समूहको छात्राका रूपमा आईए प्रथम वर्षमा भर्ना भएकी उनको कक्षामा १५/१६ जना मात्र विद्यार्थी थिए । आईए द्वितीय वर्षमा पुग्दासम्म त्यति नै छात्राहरू रहेको उनी सम्झन्छिन् ।

‘बीए तृतीय वर्षसम्म पुग्दा ४/५ जना थिए भने चौथो वर्षमा ३/४ जना जति थिए’, उनले पद्‌मकन्याको स्मरण गर्दै लेखेकी छिन् ।

सिंहका अनुसार ०१४ सालमा बीएमा भर्ना हुँदा डिल्लीबजारको पद्‌मकन्या स्कुल (पद्‌मकन्या विद्याश्रम) कै भवनमा पठनपाठन भइरहेको थियो । ०१५ सालमा भने सो भवन बागबजार टुकुचामा भाडाको घरमा सर्‍याे । बागबजारमा भएको अहिलेको भवन बनेपछि २०२६ सालबाट पद्‌मकन्याले आफ्नै भवनमा पठनपाठन सुचारु गरेको थियो ।

त्यस्तै, अनुभव अंगुरबाबा जोशीको पनि छ । यद्यपि जोशी ०११ सालमा शिक्षकको रूपमा पद्‌मकन्या कलेज प्रवेश गरेकी थिइन् । जतिबेला कलेज डिल्लीबजारको पद्‌मकन्या विद्याश्रमकै माथिल्लो तलामा सञ्चालित थियो ।

स्नातक तहमा राजनीतिशास्त्र पढाउँदा जम्मा चार जना छात्रा मात्र रहेको जोशीले बताएकी छन् । ‘पद्‌मकन्या र म’ शीर्षक लेखमा उनले लेखेकी छन, ‘पद्‌मकन्या छिरेको तीन वर्षपछि बीचमा अध्ययन बिदा लिएर म बेलायत गएँ । पछि फर्केर पुनः कलेजमा जोडिँदा टुकुचाको पुलछेउको सानो घरमा कलेज सरिसकेको थियो ।’

२५ जेठ २०१८ मा प्राचार्य भएपछि भने जोशीले नै पद्‌मकन्यालाई अघि बढाउने मौका पाइन् । त्यसपछि क्रमश: पद्‌मकन्याको शैक्षिक गुणस्तरसँगै भौतिक संरचनाको निर्माणमा उनको ध्यान गयो । र, केही समयमै विद्यार्थी र शिक्षकहरूका लागि सभाकक्षको व्यवस्था गरिन् ।

कलेजमा बिस्तारै विद्यार्थी संख्या बढ्दै थिए । भएका संरचनाले नधान्ने स्थितिमा पद्‌मकन्या पुगिसकेको थियो । विद्यार्थी अटाउनै मुस्किल हुने देखेपछि प्राचार्य जोशीले आफ्नै भवन निर्माणका लागि पहल गरिन् । २०२६ सालमा तत्कालीन सरकारले ३७ रोपनी ४ आना ३ पैसा ३ दाम क्षेत्रफल भएको जमिन क्याम्पसलाई उपलब्ध गरायो । र, ८६ कोठा भएको रत्नदीप भवनको निर्माण गरियो ।

‘बागबजारमा जग्गा फेला पारेपछि सञ्चालक परिषद्को तर्फबाट सरकारलाई अधिग्रहण गर्न लगाएर भवन बनाउने काम अघि सार्‍याैँ', जोशीले लेखेकी छन्, ‘भवन विभागले पहिला निकै फुलबुट्टे नक्सा कोरेको थियो । तर, मैले 'यो कलेज हो, सादा नक्सा कोर्नू' भनेर फेर्न लगाएँ ।’

बागबजारमा बनेको उक्त भवन उद्घाटनका लागि तत्कालीन राजा महेन्द्रलगायत सबै राजपरिवार गएका थिए ।

तत्कालीन समयमा छोरीहरूलाई पढाउने कुरामा समाज अहिलेजस्तो उदार थिएन । त्यसमाथि काठमाडौं बाहिरका महिलालाई कोठा भाडामा लिएर पढ्न सहज थिएन । दुर्गम गाउँबाट पढ्न आउन चाहने विद्यार्थीको संख्यामा वृद्धि हुँदै गयो । छात्रावासको अत्यधिक माग बढेपछि जापान सरकारले छात्रावासको निर्माण गरिदियो ।

त्यस्तै, २०५९ सालताका पद्‌मकन्याको छुट्टै सन्दर्भ पुस्तकालय नभएको अवस्थामा जापानी दूतावासले सहयोग गर्‍याे । तत्कालीन क्याम्पस प्रमुख देवीप्रसाद अधिकारीको पहलमा बनेको उक्त पुस्तकालयले २२ लाख रुपैयाँ आर्थिक सहयोग पाएको थियो । यसरी चरणचरणमा गरेर पद्‌मकन्या क्याम्पसको भौतिक संरचना तयार भएको पाइन्छ ।

शैक्षिक ग्राफ

कलेज स्थापना भएपछि प्रशासन चलाउने जिम्मा पाएका थिए- प्रिन्सिपल बोधविक्रम अधिकारी, प्रा. देवीप्रसाद रिमाल, प्रा. तीर्थप्रसाद ढुंगाना र मित्रलाल श्रेष्ठलगायतको टोलीले । उनीहरू सबै निमित्त थिए । कारण, महिला पढ्ने विद्यालयमा महिला नै प्रधानाध्यापक हुनुपर्छ भन्ने माग बढेको थियो ।

तत्कालीन समयमा नेपालमा 'एमए' गरेका महिलाहरू थिएनन् । कतिपय भारतका विभिन्न विश्वविद्यालयमा अध्ययनरत थिए । त्यसैले क्याम्पस सञ्चालनको निम्ति भारतको पटना विश्वविद्यालयबाट महिला प्रधानाध्यापक बनेर आइन्, प्रा. कमलाकुमारी सिन्हा ।

क्याम्पस सञ्चालन परिषद्की पूर्वसदस्य चपला शर्मा पाण्डेका अनुसार स्थापनाकालमा भौतिक सुविधा पर्याप्त नभए पनि शिक्षण सिकाइमा कमी थिएन । स्रोतसाधनको तुलनामा शैक्षिक गुणस्तर राम्रै रहेको उनी सम्झन्छिन् ।

शर्माले पद्‌मकन्या कलेजबाट ०१३/०१४ सालमा प्रमाणपत्र तहको (आई.ए) र ०१५/०१६ मा स्नातक तह (बी.ए) को पढाइ सम्पन्न गरेकी थिइन् । उनी पछि क्याम्पस सञ्चालन परिषद्की पूर्वसदस्य भइन् ।

हाल पद्‌मकन्यामा मानविकी, व्यवस्थापन र विज्ञान प्रविधि अध्ययन संस्थानअन्तर्गत स्नातक र स्नातकोत्तर तहका विभिन्न विषयहरू अध्यापन भए पनि स्थापनाकालमा आईए तहबाट अध्यापन सुरु भएको थियो । नेपाली, इतिहास, अंग्रेजी, राजनीतिशास्त्र, अर्थशास्त्र, संस्कृत, मनोविज्ञान र गृहविज्ञान गरी जम्मा आठवटा विषयहरूको पढाइ हुन्थ्यो ।

त्यसपछि क्रमश: आवश्यकताअनुसार विषयहरू थपिँदै गए । जस्तो, २०१६ सालमा हिन्दी र संगीत, ०१७ मा नेवारी, ०२२ मा संस्कृति, ०२३ मा गणित, ०२६ मा नृत्य र ०३६ मा भूगोल र तथ्यांकशास्त्रको पढाइ सुरु भयो ।

२०११ सालदेखि सीमित विषयको पढाइ हुनेगरी बीए तहको पनि पठनपाठन सुरु भएको थियो । २०२६ सालदेखि आईएस्सी र २०५८ सालदेखि बीएस्सी तहको विज्ञान विषय पनि अध्यापन हुन थाल्यो ।

त्यस्तै, महिला शिक्षा र सशक्तिकरणमा विशेष पहल गर्दै क्याम्पसले २०३८ बाट पहिलोपटक गृहविज्ञान विषयको स्नातकोत्तर कार्यक्रम सञ्चालनमा ल्यायो । पढाइ हुने विषयलाई क्रमिक विस्तार गर्दै व्यवस्थापन संकायअन्तर्गत २०४८ मा प्रमाणपत्र तह र २०५२ सालदेखि स्नातक तहको पनि पढाउने व्यवस्था मिलाइयो ।

गाउँसेवा सुरु गर्ने हिसाबले विद्यार्थी र शिक्षकलाई क्याम्पसले परिचालन गर्न थालेको थियो । अंगुरबाबा जोशीको पालामा शिक्षक र विद्यार्थीलाई क्याम्पसले पालैपालो गाउँ सेवामा खटाइसकेको थियो । ‘पञ्च सरकारले गाउँ फर्क अभियान ल्याउनुभन्दा अगाडि नै हामीले विद्यार्थी तथा शिक्षक सबैलाई पालैपालो गाउँ सेवामा लगाइसकेका थियौँ । पछि आएर हामीले राष्ट्रिय विकास सेवा पनि सुरु गर्‍याैँ’, जोशीले ‘पद्‌मकन्या र म’ शीर्षक लेखमा उल्लेख गरेकी छिन् ।

विज्ञान विषयमा जोड

स्थापनाकालमा मानविकीशास्त्र संकाय मात्र पठनपाठन हुने पद्‌मकन्यामा २०२५ सालदेखि विज्ञान विषयमा प्रवीणता प्रमाणपत्र तह (आईएस्सी) को पठनपाठन सुरु भयो । अंगुरबाबा जोशी क्याम्पस प्रमुख भएको बेला उनका श्रीमान् प्रा.डा. बलराम जोशीको पहलमा विज्ञान विषयको पढाइ सुरु भएको थियो । जोशी भौतिकशास्त्रका अध्यापक थिए ।

त्यसबेला रसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र र वनस्पतिशास्त्रमा दुई-दुई जना र गणितमा एकजना पूर्णकालीन शिक्षक राखिएको थियो । नेपाली र अंग्रेजीका लागि भने मानविकी पढाउने शिक्षकले पढाउँथे ।

प्रविणता प्रमाणपत्र तहमा प्रवेशिका परीक्षा उत्तीर्ण गर्ने छात्राले मात्र पढ्न पाउँथे । करिब ६० जनाका लागि कोटा खुलाइन्थ्यो । सोहीअनुरुप त्यहाँ विज्ञान विषयको अध्ययन अध्यापन सुरु भयो ।

पछि २०३० सालमा नयाँ शिक्षा परियोजनाअन्तर्गत पद्‌मकन्या कलेज पनि त्रिविमा समाहित भयो । र, विज्ञान विषयलाई अमृत साइन्स क्याम्पस (अस्कल) मा गाभियो । विद्यार्थी र शिक्षक दुवैलाई अस्कलमै सरुवा गराइयो ।

त्यसबेला सरकारबाट सञ्चालनमा रहेका कलेजमा लोकसेवा वा त्यस्तै कुनै सरकारी निकायबाट शिक्षकहरू नियुक्त गरिन्थ्यो । सो समयसम्म पद्‌मकन्या कलेज, त्रिचन्द्र कलेज तथा पाटन संयुक्त कलेजमात्र नेपाल सरकारबाट सञ्चालनमा थियो । पद्‌मकन्यामा सरकारी नियुक्ति पाएका शिक्षक अस्कल सारिए । तर, महिलाहरू मात्र पढ्ने क्याम्पसबाट विज्ञान विषय नै हटाइएकोमा धेरैलाई चित्त बुझेको थिएन । व्यापक विरोध र विद्यार्थीहरूको माग बढेपछि ०३८ सालमा पुन : विज्ञान संकायमा प्रविणता प्रमाणपत्र तहको कक्षा चलाइयो । उक्त समयमा विज्ञान विषयमा प्राचार्य प्राध्यापक थिए, साम्बभक्त पन्त ।

त्यस्तै, पूर्वक्याम्पस प्रमुख चिरिकशोभा ताम्राकारका अनुसार ०५३/०५४ को शैक्षिकसत्रबाट स्नातक तहमा वातावरण विज्ञान विषय सञ्चालन गर्न त्रिविमा पत्र पठाइयो । जुन २०५६ सालमा आएर स्वीकृत भयो । ‘म आफैँ क्याम्पस प्रमुख भएको बेला स्नातक तहमा वातावरण विज्ञान विषय सञ्चालन गर्न प्रस्ताव पठाएको थिएँ । जुन २०५६ सालमा आएर स्वीकृत भयो । पछि २०६६ मा सुक्ष्म विज्ञानमा पनि कक्षा सञ्चालन गरियो’, उनी सम्झन्छन् ।

त्रिविले आर्थिक सहायता प्रदान नगरेकोले पद्‌मकन्यामा विज्ञान पढाउन हम्मेहम्मे पर्न थालिसकेको थियो । सोही समयमा क्यानडाली सहयोग संस्थासँग करिब १४ महिनाको परियोजनाका लागि ११ लाख ३९ हजार १ सय ९५ रुपयाँमा सम्झौता गरेपछि भने आर्थिक पाटोमा केही हलम भएको ताम्राकारको अनुभव छ ।

०००

ताम्राकारका अनुसार ०६९/०७० बाट त्रिविले तीनवर्षे स्नातक तहलाई चार वर्षमा परिणत गर्‍याे । एकाएक चौथो वर्ष थपेपछि सोहीअनुरुपको थप भौतिक संरचना आवश्यक पर्‍याे । र, त्रिविले क्याम्पस-क्याम्पसमा बजेट दियो ।

‘२ करोड २५ लाख रुपयाँबाट विभिन्न उपकरणहरू किनेर त्रिविले पद्‌मकन्यालगायतका क्याम्पसमा पठायो । यसले पनि क्याम्पस सञ्चालनमा केही सहजता ल्यायो’, ताम्राकार सम्झन्छन् ।

हाल पद्‌मकन्यामा स्नातक र स्नातकोत्तर तहको मात्र पढाइ हुन्छ । २०६५ सालमा त्रिविले आफूअन्तर्गत रहेका सबै संकाय र अध्ययन संस्थानहरूको प्रमाणपत्र तह पढाउने व्यवस्था पूर्ण रूपले हटाएपछि स्नातक र स्नातकोत्तर मात्र सञ्चालनमा रहेको हो ।

यो पनि पढ्नुहोस :