‘इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी’ बन्ने सपना बोकेको त्यो ‘पस्कल’, यो अस्कल

A+ A A-

२००७ सालमा नेपालमा प्रजातान्त्रिक शासन व्यवस्थाले भर्खर–भर्खर खुट्टा टेकेको थियो । शैक्षिक संस्थाहरू खुल्न थालेका थिए । विज्ञान विषय अध्यापन गराउनका लागि त्रिचन्द्र बहुमुखी क्याम्पस मात्र थियो । त्यसमा पनि एक पटकमा ७५ जनाभन्दा धेरै विद्यार्थी लिन सक्ने क्षमता त्रिचन्द्रसँग थिएन ।

डाक्टर, इन्जिनियर पढ्न आईएस्सी गर्नैपर्ने भएकाले विद्यार्थीहरू पनि एसएलसीपछि विज्ञान विषयमा आकर्षित हुन थाले । विज्ञान पढ्न इच्छुक सबै विद्यार्थीलाई त्रिचन्द्रले मात्र धान्न सक्दैनथ्यो ।

सोहीताका रसायनशास्त्री एवं शिक्षाविद् अमृतप्रसाद प्रधानले अठोट लिए– नेपालमै विज्ञान विषयमा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने । र, आफ्नो अठोटलाई नतिजामा बदल्न साथीहरूसँग छलफल गर्न थाले । प्रा. यदुनाथ खनाल, इन्जिनियर कुलरत्न तुलाधर, व्यापारी अनङमान शेरचनलगायतको टोलीसँगको सल्लाहमा उनले निजी कलेज खोल्ने योजना बनाए ।

तात्कालीन समयमा निजी कलेज खोल्नु ‘आकाशको फल’ जस्तै थियो । विज्ञान विषयका लागि आवश्यक कक्षाकोठाका साथै प्रयोगशाला, उपकरण, केमिकल, बायोलोजी मोडेल, डेमोन्स्ट्रेसन किट्सजस्ता सामग्री किन्न धेरै रकम चाहिन्थ्यो । त्यसैले प्रधानको टोलीले त्रिचन्द्रकै संरचनामा रहेर अध्यापन गराउने भयो ।

त्रिचन्द्रलाई कक्षाकोठा, प्रयोगशाला र आवश्यक सामग्री प्रयोग गरेबापत वार्षिक ८ हजार तिर्ने सर्तमा १ असोज २०१३ मा स्थापना भयो – पब्लिक साइन्स कलेज (पस्कल) । पस्कललाई अनुदानस्वरुप सरकारले पनि वार्षिक ८ हजार दिने भयो । अन्य खर्चका लागि विद्यार्थीहरूबाट शुल्क उठाइन्थ्यो ।

२ वर्षमा पटकपटक गरेर विद्यार्थीले २० किस्तामा शुल्क बुझाउनुपर्थ्यो । प्रत्येक किस्तामा १२ रुपैयाँ शुल्क तोकियो ।

त्रिचन्द्रकै संरचनामा पढाउनुपर्ने भएकाले पस्कललाई समय व्यवस्थापन गर्न पनि सहज थिएन । अमृत क्याम्पस (अस्कल)का पूर्वप्रमुख नारायणहरि जोशीका अनुसार सो समयमा त्रिचन्द्रमा बिहान १० बजेबाट ४ बजेसम्म कक्षा सञ्चालन हुन्थ्यो । एक घण्टीका लागि ३५ मिनेट मात्र छुट्याइएको थियो । बिहानीको खाली समयमै पठनपाठन गराउनुपर्ने बाध्यता पस्कललाई थियो ।

पस्कल सुरु गर्दा शिक्षक व्यवस्थापन गर्न ठूलो चुनौती थियो । त्यसबेला नेपालमा विज्ञान विषयमा एमएस्सी सकेका कमै थिए । त्रिचन्द्रकै प्राध्यापकहरूले आशिंक रूपमा पस्कलमा पढाउँथे । त्रिचन्द्रकै भौतिक विज्ञान विभाग प्रमुख फणीन्द्रप्रसाद लोहनीले क्याम्पस प्रमुखको भूमिका सम्हाले । उनी एमएस्सी गर्ने पहिलो नेपाली हुन् ।

अहिलेको अस्कल कलेज । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

नेपालमा आफ्नो विश्वविद्यालय नभएकाले त्यसबेला भारतको पटना विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएर पढाइ गराउनुपर्ने बाध्यता थियो । पस्कलले पनि सोही विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लियो । यसरी क्याम्पस सञ्चालन गर्दैगर्दा अमृतप्रसाद प्रधानको उद्देश्य थियो– पस्कललाई ‘इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी’ बनाउने ।

काठमाडौं विश्वविद्यालयका संस्थापक उपकुलपति सुरेशराज शर्माका अनुसार, उच्च शिक्षामा पस्कलले विज्ञान प्रविधि नै पढाउनुपर्छ भन्नेमा प्रधानको जोड थियो । ‘कलेजलाई ‘कलेज अफ टेक्नोलोजी’सम्म पुर्‍याउने संकल्प उहाँको थियो । त्यसबेला पस्कलमा काम गर्ने हरेकले यसबारे जान्दछन्’, उनले शिलापत्रसँग भने ।

२०१४ सालमा त्रिचन्द्रमा विद्यार्थीको माग बढाइएपछि पस्कललाई आफ्नो भवनको व्यवस्थापन गर्नुपर्ने भयो । पूर्वप्रमुख नारायणहरि जोशीका अनुसार पस्कल स्थापनाको एक वर्षपछि त्रिचन्द्रले आईएस्सीमा ‘बी सिफ्ट’ सुरु गर्‍यो । त्रिचन्द्रमा नि:शुल्क पढाइने भएकाले पस्कलमा विद्यार्थीहरू घट्न थाले । दुवैतिर एउटै शिक्षकले पढाइरहेकाले अब उनीहरूले पस्कलमा समय दिन नभ्याउने स्थिति आयो ।

‘यसरी विद्यार्थी घट्न थालेपछि अस्थायी रूपमै पूरा समय काम गर्ने शिक्षक पस्कलले खोज्न थाल्यो । पूरा समय काम गर्ने शिक्षकले हप्तामा २१ वटा कक्षा लिनुपर्ने र बिहान ६ देखि १० बजेसम्मै बस्नुपर्ने भयो’, ‘अमृत प्रधान र पब्लिक साइन्स क्याम्पस’ लेखमा जोशीले उल्लेख गरेका छन्, ‘त्यसबेला शिक्षकहरूलाई मासिक रूपमा २ सय रुपैयाँ तलब दिइएको थियो ।’

त्रिचन्द्रमा पठनपाठन सम्भव नहुने देखेपछि अमृतप्रसाद प्रधान पस्कलका लागि आफ्नै जग्गा खोज्नतर्फ लागे । उनको पहलमा ठमेलमा वार्षिक २ सय रुपैयाँ बुझाउने सर्तमा ९ रोपनी जग्गा कलेजले लियो । र, अमेरिकी सहायता नियोग (यूएसआईडी) र सरकारको संयुक्त लगानीमा २०२० मा पस्कलको नयाँ भवन बन्यो । जहाँ अहिले पनि अमृत क्याम्पसको कक्षा सञ्चालनमा छ ।

आफ्नै भवनमा सरेपछि क्याम्पस सञ्चालक समितिले लोहनीलाई हटाएर अमृत प्रधानलाई प्रमुखको भूमिका दियो । जोशीका अनुसार त्रिचन्द्रको प्रमुख भएकाले दुवै ठाउँमा एउटै व्यक्ति हुन नमिल्ने भन्दै लोहनी हटाइएका थिए ।

आफ्नो संरचना भएपछि पस्कलले ३५ बाट सरेर ५० मिनेटको एक घण्टी पढाउन थाल्यो । बिहान १० बजेबाट बेलुकी ५ बजेसम्म शिक्षकविद्यार्थी क्याम्पसमै हुन्थे । त्यसपछि उपत्यकाबाहिरका विद्यार्थीलाई पनि हुनेगरी छात्रावासको व्यवस्था गर्नतर्फ लागे, अमृतप्रसाद प्रधान । र, २०२१ सालमा यूएस मिसन र सरकारको सहयोगमा छात्रावास निर्माण गरेको कुरा जोशीले आफ्नो लेखमा उल्लेख गरेका छन् ।

त्यसपछि ट्युसन फि र छात्रावास गरेर विद्यार्थीले न्यूनतम १०–१५ रुपैयाँ तिर्नुपर्थ्यो । उक्त पैसाले कलेज सञ्चालन गरिरहन गाह्रो हुने भएकाले राज्यले वार्षिक २५०० रुपैयाँ दिने गरेको थियो ।

पस्कललाई थप सुदृढ बनाउँदै ‘इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी’मा रुपान्तरण गर्न प्रधान लागिपरेका थिए । तर, उनको यो सपनाले निरन्तरता पाउन सकेन । विमान दुर्घटनामा प्रधानको मृत्यु भएसँगै उनको योजना पूरा हुन पाएन । अमेरिकाको फर्मिङ्टन कलेज निरीक्षण र अध्ययन गर्न जाँदा ११ माघ २०२२ मा विमान दुर्घटनामा परेर उनको मृत्यु भयो ।

स्वीट्जरल्यान्डको माउण्ट ब्ल्याक हिम शृङ्खलामा वैज्ञानिक चढेको विमान बेपत्ता हुँदा प्रधानसहित उनको सपना पनि हराएर गयो । प्रधानको मृत्युपछि डा. नारायणहरि जोशी पस्कलको प्रमुख भए ।

प्रधानको सम्झनामा सरकारले २०२३ वैशाखमा पस्कललाई अमृत क्याम्पस (अस्कल) मा रुपान्तरण गर्‍यो । र, क्याम्पसका केही प्रावधानहरू पनि फेरियो । जस्तो, २०२४ सालसम्म एसएलसीमा प्राप्त अंकका आधारमा विद्यार्थी भर्ना गरिन्थ्यो । तर, २०२५ सालबाट शिक्षाको गुणस्तर बढाउने भन्दै प्रवेश परीक्षा लिने व्यवस्था भयो ।

२०२६ सालमा त त्रिविको आईएस्सी परीक्षामा अस्कलकै अधिकांश विद्यार्थीले उत्तीर्ण गरे । उत्तीर्ण २५ विद्यार्थीमध्ये धेरै अस्कलकै थिए । यसबाट थप उत्साही हुँदै सोही साल त्रिविको अनुमति लिएर अस्कलमा बीएस्सीको कक्षा सञ्चालन हुन थालेको जोशी सम्झन्छन् ।

सरकारले २०३० सालमा नयाँ शिक्षा नीति लागू गरेपछि देशभरका क्याम्पस त्रिविअन्तर्गत आए । अमृत साइन्स क्याम्पस पनि अमृत क्याम्पसमा रुपान्तरण भयो । सेमेस्टर प्रणालीमा कक्षा सञ्चालन हुन थालेपछि कक्षा अवधि ५५ मिनेटबाट ४५ मिनेटमा झारियो ।

अहिलेको अस्कल कलेज । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

‘नयाँ नीति लागू भएपछि आनन्दकुटी साइन्स कलेज र पद्मकन्या क्याम्पसको विज्ञान शाखा पनि अमृत क्याम्पसमै गाभिए । पछि त्रिविकै नियमअनुसार अस्कलको आईएस्सी कक्षा बन्द गराएर स्नातक र स्नातकोत्तर मात्र चलाउने भएको हो’, जोशीले लेखेका छन् ।

अस्कलको उतारचढावलाई प्रत्यक्ष नियालेका प्रा.डा. सुरेशराज शर्मा अमृतप्रसाद प्रधानको मृत्यु भएसँगै अस्कलले सोचेजस्तो फड्को मार्न नसकेको बताउँछन् । अहिलेको प्रविधिको युगमा प्रधानको जस्तो सोच अत्यन्तै आवश्यक रहेको उनको भनाइ छ ।

‘अमृत सरको हिम्मतलाई त मान्नैपर्छ । म एमएस्सी गर्न २०१९ मा बाहिर जाँदासम्म पस्कल त्रिचन्द्रभित्रै चलिरहेको थियो । दुई वर्षपछि फर्कंदा त ठमेलको भव्य भवनमा पस्कललाई देखेँ, कम्ता खुसी लागेको थिएन’, शर्माले सम्झिए, ‘स्थापना हुँदा कलेजमाथि अमृत सरले जे सोच्नुभा'थ्यो, त्यो त पूरा भएन–भएन, कम्तीमा अहिले भइरहेकोलाई पनि सुधार गरेर यसको साख जोगाइदिए पुग्छ ।’

यो पनि :