त्रिचन्द्र कलेज : जुग फेरियो, नियति फेरिएन

A+ A A-

१९७५ साल । देशमा जहानियाँ राणा शासन थियो । शासकलाई मन नपर्ने कुराहरू बाेल्नसमेत पाइँदैन थियाे । त्यही ताका हल्ला चल्यो- नेपालमा उच्च शिक्षा अध्ययन गर्ने कलेज खुल्दैछ ।

३१ डिसेम्बर १९१६ (वि.सं. १९७३) मा काठमाडौंमा रहेका तत्कालीन रेजिडेन्सी कर्णेल बेलीलाई कलेज स्थापनाका लागि पहल गर्दै चन्द्र शमशेरले पत्र लेखेपछि यस्तो हल्ला फैलिएकाे थियाे ।

पटक-पटकको नेपालको प्रस्तावलाई स्वीकार गर्दै भारत सरकारले पनि पटना विश्वविद्यालयअन्तर्गत रहेर कलेज सञ्चालन गर्न अनुमति दियो । त्रिभुवन-चन्द्र कलेज नाम जुराएर १२ भदौ १९७५ मा कलेज स्थापना भयो । र, २७ असोज १९७६ मा राजा त्रिभुवनले उद्घाटन गरे । वि.सं. १९८१ मा आइपुग्दा नयाँ नाम पायो, त्रिचन्द्र बहुमुखी क्याम्पस ।

स्वयम् चन्द्र शमशेरको पहलमा स्थापना भएको यो कलेज खुल्दा उनी आफैँ खुसी थिएनन् । पुरुषोत्तम शमशेर जबराले ‘श्री ३ हरूको तथ्य वृत्तान्त भाग २’ पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘त्रिचन्द्र कलेजको उद्घाटन सकिएपछि चन्द्र शमशेरले 'म आफ्नै खुट्टामा आफैँले बन्चरो हान्दै छु' भनेका थिए ।’

यसबाट राणा शासकहरू शिक्षणसंस्था खोल्ने कुरामा सकारात्मक थिएनन् भनेर बुझ्न सकिन्छ । तर, राणाहरू अंग्रेजका कट्टर समर्थक हुनु र बेलायतले पनि नेपालमा कलेज खुलोस् भन्ने चाहनुले चन्द्र शमशेरमाथि कलेज खोल्ने दबाब बढ्न थाल्यो ।

त्यसमाथि तत्कालीन शासक वर्ग बेलायतसँग नजिक हुन चाहन्थे । यिनै विविध कारण अंग्रेजी शिक्षासहितको उच्च शिक्षा पढाउने कलेज खोल्नुपर्ने दबाबमा थिए, उनी ।

डायमण्ड शमशेरका अनुसार १९/२०औँ शताब्दीमा अंग्रेजले स्वतन्त्र राष्ट्र हुन एउटा कलेज र बैंक अनिवार्य चाहिन्छ भन्दै पेलान दिन्थे । बृहत् भारत छोड्दा पनि नेपाल स्वतन्त्र राष्ट्र होस् भनी कलेज र बैंक खोल्न दबाब दिएका थिए, अंग्रेजले । ‘त्यही दबाबले गर्दा नचाहँदा नचाहँदै पनि चन्द्र शमशेरले कलेज स्थापना गरे,’ रेडियो सगरमाथाको ‘उहिलेको बाजेको पालामा’ कार्यक्रममा डायमण्ड शमशेरले बोलेका थिए ।

०००

सुरुआती चरणमा त्रिचन्द्रमा गणित, तर्कशास्त्र, इतिहास, अंग्रेजी, नेपाली र संस्कृत पढाइन्थ्यो । जसका लागि नौ जना प्राध्यापक थिए । पछि वि.सं. १९८१ मा बीए तहको पढाइ सुरु भयो । र, वि.सं. २००४ सालबाट बीएस्सीको पढाइ सुरु भयो ।

त्रिचन्द्र कलेजको सतवार्षिकी पुस्तकमा उल्लेख भएअनुसार सन् १९२८ सम्म म्याट्रिकुलेसन परीक्षा दिन पटना नै जानुपर्थ्यो । पछि सन् १९२९ मा आएर मात्र त्रिचन्द्र क्याम्पसमा परीक्षा केन्द्र कायम भएको थियो ।

पटना विश्वविद्यालयबाट खोल्न अनुमति पाएको त्रिचन्द्रलाई सम्बन्धन लिन भने त्यति सहज भएन । नेपाली पुस्तक नै पर्याप्त नभएको त्यो समयमा पुस्तकालयको राम्रो व्यवस्था पनि थिएन । सोही ताका पटना विश्वविद्यालयबाट नेपाली पढाउने पुस्तकहरू के-कस्ता छन् भनेर जाँच गर्न अनुगमन टोली आउने भयो । जतिबेला पुस्तक विभाग प्रमुख थिए, रुद्रराज पाण्डे ।

अनुगमन गर्ने टोली आउने भएपछि पाण्डेले जुक्ति फुराए । आफैँले लेखेको ‘रुपमति’ किताब संग्रह गरेर उनले पुस्तकालय बनाए । एउटै पुस्तकका विभिन्न प्रति निकालेर विभिन्न कोणमा मिलाएर राखे । कुनै कता फर्काए, कुनै कता ?

जाँच गर्न आएको टोलीलाई सहजै भ्रममा पार्न सफल भए, पाण्डे । र, पटनाको टोली त्रिचन्द्र कलेजलाई सम्बन्धन दिन तयार भयो । सम्बन्धन लिँदाबखतको यो घटनालाई भैरव रिसालले आफ्नो लेख ‘त्रिचन्द्र कलेज : राणा शासन ढाल्ने बञ्चरो’मा उल्लेख गरेका छन् ।

त्यस्तै, लेखक अभि सुवेदीका अनुसार तत्कालीन समयमा उज्यालोको पर्याय थियो, त्रिचन्द्र कलेज । नेपालका चर्चित साहित्यकार बालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाजस्ता लेखकहरूले पढाएको त्यो कलेजमा पुग्नु धेरैको सपनाको कुरा थियो । तीमध्येका अभि सुवेदी पनि एक थिए ।

एक दिन कमलादीबाट त्रिचन्द्र कलेज पुग्दा सुवेदीले बालकृष्ण समलाई देखेछन् । रिक्साबाट ओर्लिंदै गरेका समलाई देख्दा उनमा खुसीको सीमा थिएन । ‘यसरी नाम चलेका प्राध्यापक, लेखकले पढाउने त्रिचन्द्र कलेजमा पढ्ने आम नेपालीकै सपना हुन्थ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘त्रिचन्द्रको महत्व त कति थियो थियो । प्राय:जसो बौद्धिक जमघटको थलो हुन्थ्यो यो कलेज ।’

तर, दु:खका साथ भन्नुपर्छ- हिजो सुवेदीहरूले वौद्धिक जमघटको थलो बनेको यो कलेज आज दलीय राजनीतिको अखडा बन्दै छ । राजनीतिक दलको आवरणमा विभिन्न संगठनले गर्ने व्यवहारले यसलाई कुरुप बनाइरहेको छ । दलीय भागभण्डाको सिकारमा त्रिचन्द्रलगायतका कलेज परेका छन् । त्यसैले त समाजशास्त्री चैतन्य मिश्रहरू बारबार भनिरहन्छन, ‘राजनीतिक दलले विश्वविद्यालयमा सेना खडा गरे ।’

जबकि हिजो यिनै विद्यार्थी संगठनलगायतको सहयोगले नेपालको व्यवस्था परिवर्तनमा सघाउ पुर्‍यायो । चाहे निरंकुश राणा शासन ढाल्न होस् या पञ्चायत, त्रिचन्द्रको भूमिकालाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन । दशरथ चन्ददेखि गंगालाल श्रेष्ठजस्ता सहिद पनि यही कलेजमा हुर्किए । हरेक राजनीतिक आन्दोलनमा नेतृत्वदायी भूमिकामै देखिएको थियो, त्रिचन्द्र कलेज ।

साहित्यिक गोष्ठी र वैचारिक छलफलजस्ता कार्यक्रमले पनि कलेजलाई ऊबेला जीवन्त बनाएको सम्झन्छन्, अभि सुवेदी । जस्तो, राणाकाल नै भए पनि २००४ सालमा त्रिचन्द्रकै सरस्वती सदनमा ठूलो साहित्यिक गोष्ठी भएको थियो । यसरी ठूलाठूला गोष्ठी हुने यो सदनलाई पहिलोपटक नियाल्दा आश्चर्यचकित बनेको अनुभव सुवेदी सुनाउँछन् ।

उनका अनुसार त्यसबेला सरस्वती सदनको तलामाथि पुस्तकालय थियो । जुन आज पनि छ, तर पहिलेका संकलनहरू छिन्नभिन्न भएको अवस्थामा । सरस्वती सदनलगायतका त्रिचन्द्रका भौतिक संरचना यसैगरी नासिँदै गइरहेको पाइन्छ ।

पुनःनिर्माण कुरिरहेको त्रिचन्द्रको सरस्वती सदन

सरस्वती सदन जहाँसम्म नेपालकै पहिलो आरसीसी ढलान भएको भवन हो । सोही भवनबारे भैरव रिसालले रमाइलो किस्सा लेखेका छन्, ‘सरस्वती सदनको प्रवेशद्वारमाथि बाछिटा छेक्ने ढलान बनाइएको थियो । नेपालमा त्यसबेला सिमेन्ट कल्चर भित्रिइसकेको थिएन । तसर्थ, त्यो ढलान खस्ला र टाउको फुट्ला भन्ने त्रासले ढोकाभित्र पस्दा जहिले पनि विद्यार्थी दौडन्थे रे ।’

दुर्भाग्य भनौँ, विद्यार्थी भित्र छिर्न हतारो गर्ने त्यो ट्रेण्ड त्रिचन्द्रमा अझै रोकिएको छैन । फरक यत्ति हो, भैरव रिसालले भनेझैँ हिजो सिमेन्ट कल्चर नबुझेर विद्यार्थी दौडन्थे, आज भत्किएर खस्ला भन्ने डरले दौडन्छन् । कारण, २०७२ सालको भूकम्पले त्रिचन्द्रको भवन क्षत्‌विक्षत् बनाएको छ ।

पुनःनिर्माण कुरिरहेको त्रिचन्द्र कलेज ।

राज्यसत्ता चलाइरहेकालाई यसको पुनःनिर्माणमा कुनै ध्यान छैन । भूकम्पले भत्काएका यस्ता शैक्षिकक्षेत्रका संरचना राज्यको उपेक्षामै परिरहेका छन् । जबकी सोही समयमा भत्किएको त्रिचन्द्रनजिकैको धरहराजस्ता संरचना पुनर्निर्माण भएर पनि उद्घाटन भइसके । यता कलेज भवनमा भने पानी चुहिरहेको छ । भुइँ लेउले ढाकेको छ । चारैतिरबाट झार र जंगलले घेरिएको छ ।

भौतिक संरचनाको सकसबाट निस्किएर त्रिचन्द्रको शैक्षिक गुणस्तरलाई मात्र हेर्दा पनि सन्तुष्ट हुने ठाउँ देखिँदैन । राजनीतिक खिचातानीले गर्दा यस्ता गौरवशाली संस्थाको साख गिर्दो छ । चाहे विद्यार्थी संगठन हुन् या प्राध्यापक, राजनीतिक दलको आडमा कलेजभित्र मौलाउँदै गएको अराजकता नै यसको कारक हो ।

वि.सं. २०१५ ताका त्रिचन्द्रमा पढ्न दार्जिलिङदेखि बेलायतसम्म पढ्न गएका नेपाली विद्यार्थी फर्किएका थिए । त्रिविका पूर्वउपकुलपति केदारभक्त माथेमा पढ्दाताका पनि त्रिचन्द्रमा बाहिरी देशमा पढ्न गएका नेपाली विद्यार्थी फर्किएका थिए । रोचक त के भने, केदारभक्त माथेमाले भुटानका ‘नादोरिन्छिन’ नाम गरेका विद्यार्थीलाई त्रिचन्द्रमै पढाउन भ्याए । जो केही समयअगाडि मात्र भुटानको शिक्षामन्त्री बन्न सफल भए ।

गलत राजनीतिको सिकारले त्रिचन्द्रको साख गिरिरहेको माथेमा ठान्छन् । ‘राज्य समाजवाद भन्छ, समाजवादको खम्बा शिक्षा हो, शिक्षा लिने भवनको यो दुरावस्था देख्दा दु:ख लाग्छ,’ उनले भने ।

करिब पाँच वर्षअगाडि त्रिचन्द्र कलेज पुग्दा बेचैन हुनुपरेको कथा माथेमा सुनाउँछन् । आफैँले पढेको, पढाएको कोठा पेन्ट पनि नगरेको, फर्निचर उस्तै, भवन उस्तै, वरिपरि झार उम्रेको र फोहोर पाए त्रिचन्द्र कलेज । उनले यो दुर्दशा हेर्न सकेनन् । त्यसमाथि घण्टाघरतिरको भवनका पछाडि गँजडीको अखडा रहेको सुनेपछि उनमा छटपटीको सीमा रहेन ।

भूकम्पले क्षति पुर्‍याएको त्रिचन्द्र कलेज ।

पाँच वर्षअगाडि माथेमाले देखेको यो व्यथा बल्झिएर त्रिचन्द्र अहिले झन् धराशयी बनेको छ । जसको संरक्षण एवं पुनःनिर्माण गर्नुपर्ने भन्दै अभियन्ताहरू सडकमा देखिन थालेका छन् । नेपालको शिक्षा जगत्‌मा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको सो कलेजलाई राज्यले उपेक्षा गरेको भन्दै उनीहरू सडकमा देखा पर्न थालेका हुन् ।

विद्यार्थीसमेत यस्ता भवनमा बसेर पढ्न डर हुने बताउँछन् । हाल त्रिचन्द्रमा अध्ययनरत सुनील बसौलाको कक्षा सरस्वती सदनभित्रै छ । जहाँ बसेर पढ्न धेरै मानसिक दबाब झेल्नुपर्ने उनी बताउँछन् । ‘कोठा पूरै अँध्यारो छ । भौतिक संरचना पनि मक्किएको अवस्था छ । सहजै त्यहाँभित्र बसेर पढ्न सकिँदैन, पहिला त आफ्नो मानसिकता नै दह्रो बनाउनुपर्छ,’ उनले भने ।

भूकम्पले क्षति पुर्‍याएको त्रिचन्द्र कलेज ।

बसौलाको जस्तै चिन्ता अजित काफ्लेको पनि छ । उनका अनुसार घण्टाघरतिर रहेको त्रिचन्द्रको भवनमा धेरै जोखिम छ । ‘कति बेला के हुन्छ भन्ने त्रासैत्रासमा विद्यार्थीहरूले पढ्नुपर्छ । त्यसैले हामी पुनःनिर्माण होस् भनेर बोलिरहेका छौँ,’ उनी भन्छन, ‘राज्यले हामीलाई बारबार उपेक्षा गरिरहेको छ । बरु त्यहीँ नजिकैको धरहरा प्राथमिकतामा पर्‍यो, त्रिचन्द्रजस्तो शिक्षण संस्था परेन । राज्य सञ्चालकको चेत देख्दा दया लाग्छ ।’

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ २५, २०७८ ०६:५५