प्राचीन ग्रीक दर्शनशास्त्रकाे आदि कथा- संसार बुझ्ने तर कसरी ?

A+ A A-

प्रिय पाठक, पाश्चात्य दर्शनशास्त्रको यात्रामा यहाँलाई स्वागत छ । कुरा शुरू गरौँ एउटा कथाबाट ।

कुनै ठाउँमा एउटा गुफा थियो । गुफा ठूलो र अँध्यारो थियो । बाहिरबाट सयौँ मिटर हिँडेपछि मात्र गुफाको मध्य भागमा पुग्न सकिन्थ्यो ।

मध्य भागमा केही बन्दीलाई राखिएको थियो । ती बन्दीले कहिल्यै बाहिरी संसार देखेका थिएनन् । आफू बसेको ठाउँ पनि उनीहरू राम्रोसँग देख्न सक्दैनथे ।

उनीहरूका हात, खुट्टा र घाँटी फलामका साङ्लाले बाँधिएका थिए । त्यसैले टाउको समेत घुमाउन सक्दैनथे । आफ्नो अघिल्तिर भने हेर्न सक्थे ।

उनीहरू जहाँ बसेका थिए, त्यहाँ एउटा माटोको ढिस्को थियो । उनीहरू त्यही ढिस्कामा ढाड अड्याएर लहरै बस्थे । ढिस्कोपछाडि आगो बालिएको थियो । आगो ठूलो थिएन । यसको प्रकाश मधुरो थियो ।

उनीहरू अडेस लागेर बसेको त्यही ढिस्कोपछाडि केही मानिस हातमा विभिन्न प्रतिमा बोकेर ओहोरदोहोर गरिरहन्थे । ती प्रतिमा विभिन्न वस्तु र जनावरका थिए । मधुरो आगोको प्रकाशमा बनेका प्रतिमाका छाया बन्दीहरूका अघिल्तिर गुफाको भित्तामा चित्रजस्ता देखिन्थे । बन्दीहरू भित्तामा बनेका तिनै चित्र हेर्थे । यही क्रममा प्रतिमा बोकेका मानिस विभिन्न प्रकारका आवाज पनि निकाल्थे ।

बन्दीहरू ती आवाज सुन्थे तर पछाडि फर्केर हेर्न सक्दैनथे । उनीहरूको संसार भित्तामा आउनेजाने तिनै चित्र र चित्रसँग जोडिएर आउने आवाज थियो ।

कथा सकिएको छैन । यसमा फर्केर आउने गरी आजको विषयवस्तुतिर लागौँ ।

लगभग २४०० वर्षपहिले एथेन्स शहरमा विचारमाथि विचार गर्ने क्रम शुरू भयो । यसलाई पाश्चात्य दर्शनशास्त्रको प्रस्थानविन्दु मान्न सकिन्छ । यस प्रस्थानविन्दुसँग जोडिएका प्रमुख दार्शनिक थिए- सोक्रेटिज (Socrates), प्लेटो (Plato) र एरिस्टोटल (Aristotle) ।

माथिको कथा प्लेटोको ईसापूर्व ३७५ मा लेखिएको ‘रिपब्लिक’ (Republic) पुस्तकमा बयान गरिएको कथाबाट झिकिएको हो । यो गुफाको कथा ‘आलिगरी अफ द केभ’ (Allegory of the Cave) का नामले दर्शनशास्त्रमा प्रख्यात छ ।

सोक्रेटिज

सोक्रेटिजलाई हामी इतिहास र मिथकहरूबाट चिन्छौँ । यी दुवैका स्रोत उनीबाट प्रभावित उनका शिष्यहरू हुन् । प्लेटो र जेनोफोन (Xenophon) सोक्रेटिजका शिष्य थिए । नाटककार एरिस्टोफेन (Aristophanes) ले आफ्नो नाटक ‘क्लाउड्स’ (Clouds) मा सोक्रेटिजलाई ‘जोकर पात्र’ का रूपमा प्रस्तुत गरेर भए पनि उनका बारे केही विवरण दिएका छन् ।

सोक्रेटिज आफैँले भने जीवनमा कुनै पुस्तक लेखेनन् । उनले विभिन्न मानिससँग कुराकानी (Dialogue) मात्र गरे । आफ्ना गुरु सोक्रेटिजले गरेका कुराकानीलाई प्लेटोले विभिन्न पुस्तकमा लिपिबद्ध गरेका छन् । तर तीमध्ये कुन विचार प्लेटोको आफ्नै थियो र कुन विचार सोक्रेटिजको थियो भनेर छुट्ट्याउन गाह्रो छ ।

यस समस्यालाई दर्शनशास्त्रमा सोक्रेटिजको समस्या (the Socratic Problem) भन्ने गरिएको छ ।

इतिहासका वर्णनहरूअनुसार सोक्रेटिज ढुङ्गाको काम गर्ने शिल्पीका छोरा थिए । किशोर अवस्था पार गरेपछि उनी एथेन्सका पक्षमा छिमेकी राज्यहरूसँग युद्ध लड्न गए । सम्भवतः उनले दुईपटक विवाह गरे । उनका दुई सन्तान थिए । तर उनले परिवार रेखदेख गर्ने आफ्नो जिम्मेवारी निर्वाह गरेनन् । उनी आफ्नो समय मानिससँग कुराकानी गरेर बिताउँथे ।

७० वर्षका उमेरमा उनलाई मन नपराउने एथेन्सका शासकहरूले सोक्रेटिजमाथि दुई अभियोग लगाएर कारबाही थाले । कारबाहीको अन्त्यमा ईसापूर्व ३९९ मा उनलाई हेमलक नामको विष खुवाएर मृत्युदण्ड दिइयो ।

सोक्रेटिजको जीवनीलाई यतिमा सीमित राखेर उनका मुख्य योगदानतिर लागौँ । यस क्रममा तलका हरफमा क) सोक्रेटिजले अपनाएको दर्शनशास्त्रको विधि (Socratic method) र ख) सोक्रेटिजको विरोधाभाष (Socratic paradox) को व्याख्या गर्नेछु ।

सोक्रेटिक विधि

प्लेटो र उनका अन्य शिष्यहरूका अनुसार सोक्रेटिज मानिससँग कुराकानी गर्न रुचाउँथे । उनी मानिसको आवतजावत बाक्लो हुने ठाउँ (जस्तै- त्यस बेलाका Agora) मा गएर बस्थे । आफू नजीक आएका मानिससँग कुराकानी गर्थे । सोक्रेटिजले यसरी मानिससँग गर्ने कुराकानीको एउटा विशेष विधि थियो ।

यो विधि प्रश्नहरूमा आधारित थियो ।

कसैले कुनै विषयमा आफ्नो कुरा सुनायो भने सोक्रेटिज उसलाई त्यसका सम्भावित अर्थहरू बताउँथे र ती अर्थमध्ये कुन सही होला भनेर उसैलाई प्रश्न गर्थे । कतिपय सन्दर्भमा उनी एउटा निश्चित बुझाइ वा विचारका आधारभूत तथ्यहरू फेरिदिन्थे र अन्य विचारसँग तिनको तुलना गरेर देखाउँथे ।

प्रश्नहरूमा आधारित हुने र एउटा निश्चित विषयवस्तुका विभिन्न अर्थ केलाउने सोक्रेटिजको यस विधिलाई दर्शनशास्त्रमा सोक्रेटिजको विधि (Socratic method/technique) भनिन्छ ।

माथि चर्चा गरिएको सोक्रेटिजको विधि दुई कारणले विशिष्ट र महत्त्वपूर्ण छ ।

पहिलो, यसमा कुराकानीमा सहभागी कुनै एकले आफूसँग भएको सूचना, ज्ञान वा निष्कर्ष दोस्रो व्यक्तिमाथि थोपर्दैन ।

दोस्रो, यस्तो प्रकारको कुराकानीको उद्देश्य कुनै कुराको निचोडमा पुग्ने नभई दुवै पक्ष आफ्नो विचारमा थप परिष्कृत हुँदै जाने हो । अर्थात् यसमा सिकाइको प्रक्रिया दुईपक्षीय हुन्छ ।

सोक्रेटिजले जीवनको अन्तिम क्षणमा आफ्ना शिष्यहरूसँग गरेको रोचक संवादलाई सोक्रेटिक विधिको सशक्त उदाहरण मानिन्छ । उक्त संवाद प्लेटोले लेखेको पुस्तक ‘फिडो’ (Phaedo) मा समाहित छ, जसमा सोक्रेटिजले मानिसको मृत्युपछि आत्मा मर्छ कि जीवित रहन्छ भन्ने विषयमा कुराकानी गरेका छन् ।

सोक्रेटिक प्याराडक्स

एथेन्स शहरका नागरिक केरफन (Chaerephon) एकपटक डेल्फाई (Delphy) मा रहेको अपोलो (Apollo) मन्दिर गएछन् । उनको उद्देश्य मन्दिरकी पुजारी तथा भविष्यवक्ता पिथिआ (Pythia) लाई भेट्ने रहेछ । पिथिआसँगको भेटमा केरफनले सोधेछन्, ‘एथेन्स शहरमा सोक्रेटिजभन्दा ठूलो विद्वान् अरू को होला ?’

अपोलो देवताकी दूत पिथिआले जवाफमा भनिछन्, ‘कोही छैनन् । सोक्रेटिज नै एथेन्सका सबैभन्दा विद्वान् मानिस हुन् ।’

यो सुनेपछि केरफन एथेन्स फर्केछन् र यो कुरा सोक्रेटिजलगायत शहरका धेरै मानिसलाई सुनाएछन् ।

आफूलाई अज्ञानी र अरूलाई ज्ञानी ठान्ने स्वभावका सोक्रेटिजलाई केरफनको कुरामा विश्वास लागेन । कथा यतिमा सकिँदैन ।

त्यसपछि सोक्रेटिज एथेन्सका अरू मानिस आफूभन्दा विद्वान् छन् भन्ने प्रमाण जुटाउन विभिन्न खाले मानिससँग कुराकानी गर्दै हिँडेछन् । उनले यस क्रममा कवि, नेता, ज्यामी आदिलाई भेटेछन् । कुराकानीका क्रममा उनलाई लागेछ, यी सबै मानिसलाई आफूमा ज्ञान भएको ज्ञान छ तर आफूमा ज्ञान नभएको ज्ञान रहेनछ । त्यसैले सोक्रेटिजलाई अन्तमा पिथिआको भनाइमा विश्वास लागेछ । सोक्रेटिजले भनेछन्, ‘यी सबै मानिसभन्दा म ज्ञानी रहेछु किनकि म ज्ञानी त होइन तर मलाई कम से कम मेरो अज्ञानता (Ignorance) बारे थाहा छ ।’

आफ्नो अज्ञानताको ज्ञानबारे सोक्रेटिजमा रहेको यही विरोधाभाषलाई दर्शनशास्त्रमा सोक्रेटिक प्याराडक्स (the Socratic paradox) भनिन्छ ।

प्रिय पाठक, सोक्रेटिजभन्दा अघि पनि नाम चलेका बौद्धिक व्यक्तिहरू नभएका होइनन् । उदाहरणका रूपमा‚ पार्मनिड्ज (Parmenides), हेराक्लाइटस (Heraclitus), जेनो (Zeno), पाइथागोरस (Pythagoras) आदिलाई लिन सकिन्छ । तर सोक्रेटिज उनीहरूका तुलनामा बढी लोकप्रिय छन् । सोक्रेटिजलाई पाश्चात्य दर्शनशास्त्रको जग बसाउने दार्शनिकका रूपमा चिनिन्छ ।

पाश्चात्य दर्शनशास्त्रमा सोक्रेटिज र उनका विचारहरूको विशेष महत्त्व हुनुमा तीन कारण प्रमुख छन् । पहिलो कारण उनले अपनाएको विधि हो । प्रश्नका सहायताले जीवन-जगत्‌का महत्त्वपूर्ण विषयमा थप गहिराइमा पुग्ने सोक्रेटिक विधि उनको विशिष्ट योगदान हो । सोक्रेटिज आफैँले यस विधिलाई बच्चा जन्माउन सहयोग गर्ने ‘सुँडेनी विधि’ (Midwifery) भन्ने गर्थे ।

सोक्रेटिजका अनुसार जसरी सुँडेनीले आफूले कुनै दुखाइ अनुभव नगरी अरूको सुत्केरी प्रक्रिया सम्पन्न गराउँछन्, त्यसै गरी दार्शनिकले पनि अरूलाई अज्ञानताबाट बाहिर निस्किन सहयोग गर्नुपर्छ ।

ग्रीक भाषामा एलेङ्कस (Elenchus) भनिने यो विधि आज पनि दर्शनशास्त्रमा मात्र नभई विज्ञान, पठनपाठन, अन्तर्क्रिया र अरूलाई सल्लाह दिनका लागि प्रशस्त प्रयोगमा आउने गर्छ । सोक्रेटिजबारे थाहा नहुने मानिसले पनि विषयवस्तुको गहिराइसम्म पुग्न र समस्याको प्रभावकारी समाधान खोज्न यस विधिको उपयोग गर्छन् ।

दोस्रो कारण माथि चर्चा गरिएको सोक्रेटिक प्याराडक्स हो । आफू अज्ञानी भएको विश्वास गरेर त्यही विन्दुबाट ज्ञानको खोजी शुरू गर्नुपर्ने सोक्रेटिजको सन्देशको दर्शनशास्त्रमा विशेष महत्त्व छ । यसले संशय (Doubt, Wonder) लाई पाश्चात्य दर्शनशास्त्रका केन्द्रमा स्थापित गरेको छ । उपलब्ध ज्ञानमा संशय गर्न र नयाँ सम्भावनाको परीक्षण गर्न पाश्चात्य दर्शनशास्त्रमा सोक्रेटिजले शुरू गरेको परम्परा हालसम्म कायम छ ।

तेस्रो कारण सोक्रेटिजलाई एथेन्सका शासकले लगाएको अभियोग र यसका लागि उनलाई दिइएको मृत्युदण्डको सजाय हो ।

सोक्रेटिजलाई एथेन्सका शासकले दुई अभियोग लगाएका थिए । पहिलो अभियोग थियो- उनले एथेन्सका परम्परागत देवताहरूको अपमान गरे । दोस्रो थियो- उनले युवालाई भ्रष्ट र दिग्भ्रमित बनाए । सार्वजनिक रूपमा यी आरोप लगाइएको भए पनि त्यस बेला एथेन्सका ३० शासकहरूको समूह (Group of Thirty Tyrants) सोक्रेटिजसँग रुष्ट हुनुका कारण अरू नै भएको बताइन्छ । एउटा कारण के भने सोक्रेटिज प्रश्नमार्फत एथेन्सका शासकको अज्ञानता उजागर गरिदिन्थे । यसका लागि उनलाई ‘घोडाको जीउमा लाग्ने झिँगा’ (Gadfly) को उपनाम पनि दिइएको थियो ।

यसको अर्थ हो- सोक्रेटिज त्यस्ता झिँगा हुन्, जसले शरीरमा टाँसिएर दुख्ने गरी टोक्छन् र अल्छी मानिसलाई जागरुक र सक्रिय बनाउँछन् । त्यसै गरी सोक्रेटिजले लोकतन्त्रका नाममा एथेन्समा निर्वाचन जितेर आएका अक्षम र गैरजिम्मेवार मानिसले शासन गर्ने परिपाटीको आलोचना गरिरहन्थे । यस्ता गतिविधिकै कारण उनलाई देवता नमानेको र युवालाई भड्काएको अभियोग लगाइएको थियो ।

शासकहरूको समूहले लगाएका आरोपमाथि निर्णय गर्न एथेन्सका पाँच सय नागरिकको निर्णायक समूह गठन गरिएको थियो । उक्त समूहले सोक्रेटिजलाई विष खुवाएर मृत्युदण्ड दिनुपर्ने सजायको प्रस्तावलाई साँघुरो बहुमतले सदर गर्‍यो ।

आफूलाई मृत्युदण्डको सजाय दिने निर्णय सुनाइँदा सोक्रेटिजले आपत्ति जनाएनन् । शासकहरूले प्रस्ताव गरेअनुरूप सजाय छल्न दार्शनिकका रूपमा आफूले गरिरहेको कुराकानी बन्द गर्ने शर्त मानेनन् । शासकले दिएको हेम्लक विष निर्धक्क पिएर आफ्नो सजाय भुक्तान गरे । जीवन-जगत्‌बारे उनका सन्देशका अतिरिक्त उनको मृत्यु पनि दर्शनशास्त्रमा एक प्रसिद्ध मिथक बनेर बसेको छ ।

अब गुफाको कथामा फर्कौँ ।

एक दिन गुफामा थुनिएका बन्दीहरूमध्ये एउटा बन्दी फलामे साङ्लो चुँडाएर बाहिर आउन सफल भएछ । शुरूमा गुफा बाहिरको उज्यालोले उसका आँखा तिरमिराएछन् । उसलाई वरिपरिको खुला र उज्यालो संसार हेर्न गाह्रो भएछ । केही समयपछि उसका आँखा तिरमिराउन छाडेछन् । उसले बाहिरी संसार देख्न थालेछ । हिँड्दै जाँदा उसले आफूले गुफाभित्र सधैँ छायाका रूपमामात्रदेखेका जनावरलाई देखेछ । घोडा देखेछ, खरायो देखेछ, हरिण देखेछ ।

एरिस्टोटल आफ्ना विद्यार्थीलाई आफू वरिपरिका वनस्पति, जनावर र प्राकृतिक अवस्थितिको सकेसम्म अवलोकन गर्न सल्लाह दिन्थे । यसैका लागि उनले स्थापना गरेको विद्यालयमा विद्यार्थी र शिक्षक एक ठाउँमा बसेर होइन, वरपर घुमेर र जुन विषयमाथि अध्ययन भइरहेको छ, त्यसलाई नजीकबाट हेरेर विचार-विमर्श गर्ने गर्थे ।

गुफाको पर्खालमा देखिने छायालाई नै वास्तविक र अन्तिम ठानेको उसले अरू मानिससँगको कुराकानीबाट थाहा पाएछ कि छाया त ती जनावरका प्रतिविम्ब मात्र रहेछन्, जनावर वास्तविक हुने रहेछन् । त्यसपछि उसले आकाशतिर टाउको उठाएर सूर्यलाई हेरेछ । उसले थाहा पाएछ कि उज्यालोको स्रोत सूर्य र छायाको स्रोत उज्यालो हो । त्यसपछि यो कुरा गुफामा थुनिएका बन्दी साथीहरूलाई सुनाउन भनेर ऊ फेरि गुफाभित्र पसेछ । गुफाबाहिर देखेको कुरा सुनेपछि उसका साथीहरू विचलित भएछन् । आफूले सधैँ सत्य ठानेको संसारभन्दा बाहिर अर्को संसार छ भनेर विश्वास गर्न उनीहरूले चाहेनछन् । त्यसैले उसमाथि आक्रमण गर्न थालेछन् । बाहिरी संसार देखेर गुफाभित्र आउनेले साथीहरूको बेस्मारी गोदाइ खाएछ ।

प्लेटोको रिपब्लिक भन्ने पुस्तकको सातौँ परिच्छेदमा प्रस्तुत यस कथाले विशिष्ट सन्देश दिएको छ । यसले भन्छ- मानिसका रूपमा हाम्रो जीवन गुफाभित्र फलामे साङ्लोले बाँधिएका कैदीको जस्तै हो । हामीले वास्तविक ठानिरहेको संसार गुफाभित्रको भित्तामा बन्दीले देखेका प्रतिविम्ब मात्र हुन सक्छ । वास्तविक संसार र यसको स्रोत गुफाबाहिर छ । यसका विभिन्न पत्रहरू छन् । त्यो वास्तविक संसार हेर्न आफ्नो अज्ञानताको गुफाबाहिर निस्किने साहस गर्नुपर्छ ।

प्लेटो

प्लेटोको जन्ममिति यकिन नभए पनि उनी ईसापूर्व ४२८ मा जन्मेको अनुमान छ । सोक्रेटिजका विपरीत प्लेटो एथेन्सको सम्पन्न परिवारमा जन्मेको इतिहासका विवरणले देखाउँछन् । प्लेटोका बाबु एरिस्टोन (Ariston) र आमा पेरिक्टिओन (Perictione) ले उनका लागि त्यस बेलाका कुशल शिक्षकहरूबाट उनको शिक्षाको प्रबन्ध मिलाए ।

प्लेटोमा दर्शनप्रतिको रुचि बढेपछि उनी सोक्रेटिजका शिष्य र प्रशंसक बने । ईसापूर्व ३९९ मा सोक्रेटिजको मृत्यु भएपछि उनी ग्रीस, इटाली र इजिप्टको भ्रमणमा निस्के । अन्य ठाउँको लगभग १२ वर्ष लामो भ्रमण पनि उनको अध्ययनको एउटा प्रक्रिया थियो ।

भ्रमण पूरा गरेर एथेन्स फर्केपछि उनले दी अकाडमी (The Academy) नामको पाठशाला खोले र एथेन्सका नागरिकलाई शिक्षित बनाउने अभियान शुरू गरे । लगभग ८० वर्षका उमेरमा ईसापूर्व ३४८ मा प्लेटोको निधन भयो ।

प्लेटो प्राचीन ग्रीसका महान् दार्शनिक थिए । सोक्रेटिजको जीवन वृत्तान्त र दर्शनशास्त्रमा उनका योगदानलाई लिपिबद्ध गरेर संसारलाई उपलब्ध गराउने श्रेय उनलाई नै जान्छ । ज्ञानको विकास र विस्तारका लागि पहिलोपटक विद्यालय खोल्ने प्लेटो हुन् । उनका योगदान यतिमा मात्र सीमित छैनन् । उनले जीवन-जगत्‌का केही अत्यन्त जटिल विषय केलाउन दर्शनशास्त्रलाई बाटो देखाए । यस परिच्छेदमा प्लेटोका त्यस्ता दुई विशिष्ट योगदानको व्याख्या गर्नेछु । शुरूआतमा प्लेटोले प्रतिपादन गरेको स्वरूपको सिद्धान्त (Theory of Forms) लाई हेरौँ ।

स्वरूपको सिद्धान्त (Theory of Forms)

प्रिय पाठक, प्लेटोको स्वरूपको सिद्धान्त बुझ्न हामी एउटा उदाहरणको प्रयोग गरौँ । यो उदाहरणका लागि एउटा कुनै वस्तु चाहिन्छ । मेरो अनुमानमा तपाईं पक्कै एउटा कोठाभित्र बसिरहनुभएको होला । एकपटक आफ्नो वरिपरि आँखा घुमाउनुहोस् त । के-के देख्नुभयो ? तपाईंको हातमा यो पुस्तक छ । सम्भवतः तपाईं कुर्सीमा बस्नुभएको होला । अगाडि टेबल वा अन्य सरसामान पनि होलान् । तपाईंको नजिकै वा अलि पर झ्याल होला । अहिलेका लागि हामी त्यही झ्याललाई उदाहरण मानौँ ।

अब एउटा प्रश्नमाथि विचार गरौँ- तपाईंले अहिले देखिरहेको झ्यालका विभिन्न विशेषतामध्ये कुन त्यस्तो विशेषता (वा विशेषताहरू) होलान्‚ जसले तपाईं अगाडि रहेको उक्त वस्तु झ्याल रहेकामा तपाईंलाई विश्वस्त बनाउँछ ?

तपाईं भन्नुहोला यो काठले बनेको छ । झ्याल त फलाम वा अन्य पदार्थबाट पनि बनेका हुन सक्छन्! खापामा लगाइएका शीशाले ? खापामा शीशाबाहेक अन्य कुरा पनि लगाउन मिल्छ । जस्तै- खापामा काठ लगाइएका झ्याललाई पनि पनि झ्याल मानिन्छ । झ्यालको विशेष आकार भएकाले ? झ्याल विभिन्न आकार-प्रकारका (जस्तै-गोला, चारकुने) हुन सक्छन् ।

यो असजिलोबाट बाहिर निस्किन प्लेटोले रमाइलो समाधान सुझाएका छन् । उनी भन्छन्- तपाईंको अगाडि रहेको झ्याल वास्तविक नभएर झ्यालको स्वरूपको एउटा प्रतिविम्ब मात्र हो । सबै झ्यालभन्दा माथि वास्तविक झ्यालको स्वरूप (Form) हुन्छ । यस्तो स्वरूप विश्वव्यापी (Universal), अपरिवर्तनीय (Stable) र स्थायी (Permanent) हुन्छ । हामीले आँखाले देख्ने झ्याल मक्किन्छन्, भत्किन्छन्, जलेर खरानी हुन्छन्, फेरिन्छन् तर झ्यालको ‘स्वरूप’ नष्ट हुँदैन । यही स्वरूपसँग मिल्दाजुल्दा झ्याल बनिरहन्छन् । झ्याल विभिन्न रङ, आकार र पदार्थबाट बनेका हुन सक्छन् तर झ्यालको स्वरूपको आकार, रङ र पदार्थ हुँदैन । झ्यालको स्वरूपलाई आँखाले देख्न सकिँदैन तर मस्तिष्कका सहायताले बुझ्न सकिन्छ ।

साथीहरू, हाम्रा तर्कहरूमा ठूलाे झेल छ

एकैछिन गुफाको कथालाई फेरि सम्झनुहोस् । ती बन्दीहरू आफू बस्ने गुफाको भित्तामा देखिएका प्रतिविम्बलाई नै वास्तविकता ठान्थे । उनीहरूको समझमा ती छाया नै अन्तिम यथार्थ थिए । तिनीहरूको अस्तित्व नै पूर्ण र अन्तिम थियो । प्लेटोका विचारमा हामी दैनिक जीवनमा आफ्नो आँखा अगाडिका वस्तु (जसलाई प्लेटोले Appearances भने) बारे यस्तै सोच्ने गर्छौँ । अर्थात् हामीलाई लाग्छ, हाम्रो आँखा अगाडिको झ्याल नै वास्तविक र अन्तिम झ्याल हो । हामी छायालाई यथार्थ भन्ने भ्रममा बाँचिरहेका हुन्छौँ । छायालाई अर्थ दिने त्यसभन्दा माथिको स्वरूपको खोजी गर्दैनौँ ।

एकपटक झ्यालको ठाउँमा अन्य केही उदाहरण राखेर हेरौँ । हामी दैनिक जीवनमा नैतिकता, इमानदारी, सदाचार, न्याय, विद्वता, सत्य आदि विषयमा सोचिरहेका हुन्छौँ । आपसमा छलफल गर्छौँ । नैतिक हुनु भनेको के हो ? इमानदारीका विशेषता कस्ता हुन्छन् ? सत्य कस्तो हुन्छ ? विद्वता केलाई मान्ने ? यी सबै प्रश्नमा हामी आ-आफ्नो बुझाइलाई आधार बनाएर आफू र अरूबारे धारणा बनाइरहेका हुन्छौँ । तर प्लेटोका अनुसार यी सबै गुण वा चरित्रका पूर्ण, वास्तविक र अपरिवर्तनीय स्वरूप (Forms) हुन्छन् । हामीले दैनिक जीवनमा देख्ने असल मानिस, सत्य कुरा, इमानदार चरित्र आदि सबै यिनै स्वरूपका छाया हुन् ।

अब प्रश्न उठ्छ- हामीले देखिरहने, बुझिरहने कुरा स्वरूपका प्रतिविम्ब मात्र हुन् भने वास्तविक स्वरूपसम्म पुग्ने कसरी ?

प्लेटोका अनुसार इन्द्रियहरूको प्रयोगले स्वरूपसम्म पुग्न सकिँदैन । इन्द्रियहरूले हामीलाई भ्रमित पारिरहेका हुन्छन् । विश्वव्यापी, स्थायी र अनन्त स्वरूपसम्म पुग्न मस्तिष्कको उपयोग गर्नुपर्छ । उनका विचारमा यस्ता स्वरूपको खोजी गर्ने काम दार्शनिकहरूको हो । झ्याललाई कुन कुराले झ्याल बनाउँछ ? स्याउमा त्यस्तो के कुरा छ, जसले स्याउलाई स्याउ बनायो ? इमानदारीका विशेषता के-के हुन् ? असल जीवन कसरी बाँच्ने ? यी समग्र विषयमा चिन्तन गर्ने र अरूलाई सही बाटो देखाउने काम दार्शनिकको हो ।

यसका लागि प्लेटोले ‘दार्शनिक राजा’ (Philosopher King) को अवधारणा प्रस्तुत गरे ।

प्रसिद्ध पुस्तक रिपब्लिकको छैटौँ परिच्छेदमा ग्लाउकन (Glaucan) सँग सोक्रेटिजको संवादमार्फत प्लेटो भन्छन्,‘दार्शनिकमा यस्तो क्षमता हुन्छ, जसबाट उनीहरू अन्त्यहीन र अपरिवर्तनीय कुरा (Forms) बारे ज्ञान हासिल गर्न सक्छन् । यही क्षमताका आधारमा न्याय, सुन्दरता र असल कुराबारे कानून बनाउन र ती कानूनको रक्षा गर्न सक्छन् । दार्शनिकले राज्यका सही अभिभावकको भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् । त्यसैले एउटा आदर्श राज्य चलाउने जिम्मा पनि दार्शनिक राजाको हो ।’

दार्शनिक राजाको अवधारणा बुझ्न माथि उल्लेख गरिएको गुफाको कथा पनि उपयोगी हुन सक्छ । तपाईंलाई सम्झना होला, कथामा गुफाबाट एउटा बन्दी बाहिर निस्किन सफल भएको थियो । सधैँ छाया मात्र देखिरहेको त्यस बन्दीले छायाको वास्तविक स्रोत (अर्थात् स्वरूप) देख्यो । सूर्यको किरण देखेर उसले असली स्वरूपबाट कसरी छाया बन्दो रहेछ भनेर बुझ्यो । सधैँ छाया मात्र देखेर यसैलाई यथार्थ भन्ने भ्रममा रहेछु भन्ने ज्ञान प्राप्त गर्‍यो । उसले आफ्नो ज्ञान गुफाका अरू बन्दीलाई बाँड्न खोज्यो ।

प्लेटोका विचारमा सत्य उजागर गर्न खोज्दा अरूबाट गोदाइ खाने उक्त बन्दी ‘दार्शनिक राजा’ को उदाहरण हो ।

एथिक्स

अब प्लेटोको दोस्रो महत्त्वपूर्ण योगदानतर्फ लागौँ । यो हो उनको असल, नैतिक र आदर्श जीवनको दर्शन, जसलाई एथिक्स (Ethics) भनेर बुझिन्छ । एथिक्समा प्लेटोले गरेको योगदानतर्फ जानुअघि दर्शनशास्त्रमा निकै ठूलो महत्त्व राख्ने यस अवधारणालाई छोटकरीमा हेरौँ ।

कस्तो जीवनलाई असल मान्ने, जीवनमा कस्ता लक्ष्य पछ्याउने र ती लक्ष्य प्राप्तिका लागि कस्ता मूल्यमान्यता र व्यवहार अपनाउने ? यी प्रश्नमाथिको अध्ययन पाश्चात्य दर्शनशास्त्रको केन्द्रमा रहिआएको छ । इतिहासलाई हेर्ने हो भने जीवन-जगत्‌का अर्थ र परिभाषा खोज्ने मानिसको चासो आफ्नो जीवनमा स्थिरता वा सन्तुलन (Order, harmony) हासिल गर्ने उद्धेश्यबाट प्रेरित रहेको देखिन्छ । आफ्नो जीवनकालमा सुखी रहन तथा समाज तथा राज्यलाई शान्त अनि समृद्ध भएको देख्न मानिस सन्तुलन चाहन्छ । यसको प्राप्तिका लागि मानिस असल र इमानदार बन्न चाहन्छ वा अरूलाई यस रूपमा देख्न चाहन्छ । ग्रीसबाट शुरू भएको पाश्चात्य दर्शनशास्त्रमा पनि एथिक्सको ठूलो महत्त्व छ । यस परिच्छेदमा मात्र नभई आउने परिच्छेदहरूमा पनि म एथिक्सबारे विभिन्न दार्शनिकका योगदानलाई छोटकरीमा प्रस्तुत गर्नेछु ।

प्लेटोका गुरु सोक्रेटिजले आफ्ना शिष्यलाई कस्तो जीवन बाँच्नु राम्रो हुन्छ भनेर सल्लाह दिएनन् । यस्तो सल्लाह दिने काम उनले अपनाएको दर्शनशास्त्रको विधिभित्र पर्दैनथ्यो । एथिक्समा सोक्रेटिजको योगदान भने उनका दुई धारणाले स्पष्ट पार्छन् । पहिलो, सोक्रेटिज जीवनलाई निरन्तर परीक्षण गरिरहनुपर्ने बताउँथे । उनका विचारमा परीक्षण नगरिएको जीवन बाँच्न योग्य हुँदैन ।

त्यसैगरी, सोक्रेटिजले असल चरित्रलाई वास्तविक मानवीय चरित्रका रूपमा व्याख्या गरे । उनका अनुसार मानिस स्वभावले नै ‘असल’ मन पराउने हुन्छ किनकि असल व्यवहारबाट उसलाई फाइदा हुन्छ । मानिस असल हुँदा उसको जीवन सहज हुन्छ । जस्तै- असल व्यवहारबाट खुशी र सफलता प्राप्त हुन्छ । कसैले खराब मन पराउँछ, खराब विचार राख्छ वा खराब काम गर्छ भने उसले अज्ञानी भएर (वा सफलताको उपाय थाहा नभएर) त्यसो गरेको मान्नुपर्छ । त्यसैले उसलाई असल हुनु र असल काम गर्नुको फाइदा अरूले स्पष्ट पारिदिनुपर्छ । प्लेटोले सोक्रेटिजमार्फत व्यक्तिको असल चरित्रलाई शहर (राज्य) को असल चरित्रसँग जोडेका छन् । उनका विचारमा राज्य असल हुनु व्यक्ति असल हुनुभन्दा महत्त्वपूर्ण हो ।

प्लेटोका विचारमा व्यक्ति असल बन्ने एउटै उपाय आत्मामाथि नियन्त्रण हो ।

प्लटोका अनुसार शरीर र आत्मा दुई अलग कुरा हुन् । शरीर मासिएर जान्छ तर आत्माको अन्त हुँदैन । शरीर र आत्माबारे प्लेटोको विचारलाई बुझ्न उनको ‘स्वरूपको सिद्धान्त’ लाई एकपटक सम्झौँ । यसअनुरूप आत्मा भनेको अलौकिक, नमासिने र अपरिवर्तनशील स्वरूप हो । शरीरचाहिँ मानिसको अपूर्ण र परिवर्तनशील प्रतिविम्ब । जब शरीर र आत्मा आपसमा मिल्छन्, त्यस बेला प्रकृतिले आत्मालाई शरीरमाथि नियन्त्रण गर्न अह्राउँछ र शरीरलाई आत्माको आदेश मान्न ।

आत्माका तीन तत्त्व

प्लेटोका अनुसार कुनै एक व्यक्तिको आत्मामा तीन तत्त्व (वा प्रवृत्ति) ले एकसाथ काम गरिरहेका हुन्छन् । ती हुन्- बौद्धिक (Rational), ऊर्जावान् (Spirited) र चाहनाकेन्द्रित (Appetitive) । यी तीन तत्त्व शरीरका तीन भागमा बाँडिएर रहेका हुन्छन्- बौद्धिक टाउकामा, साहसिक छातीमा र चाहनाकेन्द्रित पेटमा । चाहनाकेन्द्रित तत्त्वले मानिसलाई बाँच्नका लागि शारीरिक आवश्यकता र चाहना पूरा गर्न प्रेरित गर्छ । साहसिक तत्त्वले गौरव र पराक्रमको लक्ष्यमा डोर्‍याउँछ । र, बौद्धिक तत्त्वले कुनै पनि विषयवस्तु वा परिस्थितिलाई गम्भीरतापूर्वक बुझ्न र सही निर्णय गर्न सक्षम बनाउँछ । प्लेटोका विचारमा एउटा उपयुक्त वा सही (Just) व्यक्ति त्यो हो, जसमा यी तीनै तत्त्वले सन्तुलित रूपमा काम गरिरहेका हुन्छन् ।

आत्माका तीन तत्त्व र तिनको अन्तर्सम्बन्धको व्याख्या गर्न प्लेटोले रथ (Chariot) को उपमा प्रयोग गरेका छन् । जस्तै- एउटा रथमा दुई घोडा छन् । दुई घोडामध्ये एउटा साहसी र असल गुण (Spirited) ले भरिएको छ । अर्को घोडा शारीरिक वा जैविक आवश्यकतामा केन्द्रित (Appetitive) छ । गुडिरहेको रथमा एउटा घोडा फूर्तीसाथ आफ्नो बहादुरी देखाउन दौडिरहेको छ, जसले रथलाई आफूतिर तान्न खोज्छ । अर्को घोडा आत्मकेन्द्रित छ, अल्छी मान्दै घरी यता, घरी उता आफ्नै सुरमा हिँडिरहेको छ । दुई घोडाका फरक प्रवृत्तिका कारण रथमा जोखिम छ । यस्तो बेला काम आउँछ रथ हाँक्ने मानिस (Charioteer) को, जसले बौद्धिकताको प्रतिनिधित्व गर्छ । उसको बौद्धिक (Rational) भूमिकाले लोभी र साहसी घोडाका बीच सन्तुलन कायम गर्न सक्नुपर्छ ।

प्रेम

शरीर र आत्मापछि एकैछिन प्रेम र आकर्षण (Eros) बारे प्लेटोका विचारलाई हेरौँ । मानिसको जीवनमा प्रेमको भूमिकाको विस्तृत चर्चा प्लेटोले आफ्नो ‘सिम्पजिअम’ (Symposium) पुस्तकमा गरेका छन् ।

प्लेटोले प्रेमलाई फराकिलो अर्थमा व्याख्या गरेका छन् । उनका विचारमा ज्ञान र प्रेम अन्तर्सम्बन्धित हुन्छन् । मानिस ज्ञान वा बौद्धिकताबाट निर्देशित भए पनि यिनीहरूमा उसको आकर्षणको आधार प्रेम हो । कुनै कुरा असल वा उपयोगी छ भन्ने थाहा पाएर मात्र मानिस त्यसलाई प्राप्त गर्ने बाटामा हिँड्छ भन्ने छैन, उसले असल कुरालाई प्रेम गर्न पनि सक्नुपर्छ । प्रेमको महत्त्वमा जोड दिँदै प्लेटोले यो पनि भने कि असल कुराबारे पूर्ण ज्ञान त्यो बेलासम्म प्राप्त गर्न सकिँदैन, जुन बेलासम्म मानिसले असल कुरालाई प्रेम गर्न सक्दैन ।

प्रेमको अवधारणालाई प्लेटोले ठोस रूपमा पनि व्याख्या गरेका छन् । पुरुष र महिलाबीच हुने प्रेमको प्रसङ्गमा प्लेटो भन्छन्, ‘आत्मालाई नभई शरीरलाई प्रेम गर्ने प्रेमी अश्लील हो ।’ यसबाट प्रेमी आफैँ स्थिर छैन भन्ने देखिन्छ किनकि उसले यस्तो कुरालाई प्रेम गर्छ, जो आफैँमा स्थिर छैन । यस्तो प्रेममा जब प्रेमीले चाहेको यौवन अवस्था सकिन्छ, तब उसको प्रेम उडेर जान्छ । असल कुरा (आत्मा) माथिको प्रेम जीवनभरलाई हुन्छ र यसको अन्त्य हुँदैन ।

प्लेटोले असल प्रेमको व्याख्यागर्न ‘प्रेमको भर्‍याङ’ (Ladder of love) को उपमा प्रयोग गरेका छन्, जसमा उनी भन्छन्, ‘प्रेम शरीरको आकर्षणबाट शुरू हुन सक्छ तर यो उन्नत हुँदै गएर सबै प्रकारका शरीरप्रतिको प्रेममा रूपान्तरण हुन्छ । त्यसपछि प्रेम आत्मासँग आकर्षित हुन्छ । अर्को चरणमा मानिसले विधि, कानून वा समाजका संस्थालाई प्रेम गर्न थाल्छ । त्यसभन्दा माथि ज्ञानप्रतिको प्रेम हुन्छ । र, अन्त्यमा मानिसले प्रेमलाई नै प्रेम गर्न थाल ।’ प्लेटोका प्रेमसम्बन्धी यो आदर्श अवधारणा प्लेटोनिक लभ (Platonic love) का नामले संसारमा प्रसिद्ध छ ।

एरिस्टोटलले भनेका छन्, ‘मानिसको खुशी समाज र राज्यको पूर्णतामा मात्र सम्भव छ । त्यसैले हरेक नागरिकको कर्तव्य आफ्नो समाज र राज्यलाई न्यायपूर्ण तथा खुशी बनाउने हो ।’

यहाँले पक्कै पनि विचार गर्नुभयो होला, प्रेमको भर्‍याङको बयानमा विधि, कानून र समाजका संस्थाहरूको प्रसङ्ग केही अमिल्दो गरी आएको छ । यसको कारण के हो भने राजनीति र राज्य सञ्चालन प्लेटो (र सोक्रेटिज) को दर्शनको केन्द्रमा थियो । उनीहरूको दर्शनले त्यस बेलाको राजनीतिक चिन्तन र यसका मूल अन्तर्विरोधलाई समेट्ने प्रयास गरेको छ । केही छिन यो विषयलाई हेरौँ ।

एथेन्सले संसारलाई दुई महत्त्वपूर्ण उपहार दिएको छ । ती उपहार हुन्- लोकतन्त्र र दर्शन । रोचक कुरा के छ भने स्थापनाको चरणमा एथेन्सका दार्शनिक र लोकतन्त्रका समर्थक सम्भ्रान्तहरू एकअर्काका दुश्मन नै थिए । लोकतन्त्रका पक्षधर दार्शनिकलाई रुचाउँदैनथे, दार्शनिकहरू लोकतन्त्रलाई कमसल व्यवस्था भनेर बुझ्थे ।

लोकतन्त्र

प्लेटो र सोक्रेटिजको लोकतन्त्रप्रतिको धारणा बुझ्न ‘रिपब्लिक’ पुस्तकको छैटौँ परिच्छेदमा प्लेटोले प्रस्तुत गरेको यो उपमा (Parable/metaphor) हेरौँ ।

एउटा पानीजहाजको कल्पना गर्नुहोस्, जसमा एउटा क्याप्टेन छ । ऊ अरूभन्दा अग्लो र बलियो छ । तर राम्रोसँग कान सुन्दैन, उसका आँखाले राम्रो काम गर्दैनन् र पानीजहाज चलाउन पूर्ण ज्ञान ऊसँग छैन तैपनि जसोतसो जहाज हाँकिरहेको छ । पानीजहाजमा यात्रा गर्ने अरू मानिस जहाज चलाउन पाऊँ भनेर आपसमा झगडा गरिरहेका छन् र उनीहरू ठान्छन्- पानीजहाज चलाउने अधिकार उनीहरूमध्ये हरेकको हो ।

तर जहाजका कुनै पनि यात्रुले कहिल्यै जहाज चलाउने सीप सिकेका छैनन् । यो बताउन सक्दैनन् कि उनीहरूलाई कसले र कहिले यो सीप सिकायो । उनीहरू ठान्छन्- यस्तो सीप सिकाएर सिक्ने कुरा होइन । जसले उनीहरूको दक्षतामाथि प्रश्न गर्छ, त्यसलाई उनीहरू मार्नसमेत तत्पर छन् । यी मानिस मलाई जहाज चलाउन देऊ भनेर क्याप्टेनका वरिपरि घुमिरहन्छन् । उनीहरूमध्ये अरू कसैले जहाज चलाउने मौका पायो भने त्यसलाई मार्न वा जहाजबाट बाहिर फ्याँक्न तयार छन् । जहाज आफ्नो नियन्त्रणमा लिन उनीहरू सबैभन्दा पहिले क्याप्टेनलाई रक्सी वा लागूपदार्थ खुवाएर लट्ठ बनाउँछन् । विद्रोह गरेर जहाजलाई नियन्त्रणमा लिन्छन्; जहाजमा भएका खानेकुरा खान्छन्; रक्सी पिउँछन् र समुद्रको जोखिमपूर्ण यात्रामा आफ्नो ढङ्गले अगाडि बढ्छन् ।

माथिको कथाका सहायताले प्लेटोले लोकतन्त्रलाई आम मानिसको गलत आकाङ्क्षाका कारण विकृत बन्ने प्रणालीका रूपमा व्याख्या गरेका छन् । उनका विचारमा अज्ञानी सर्वसाधारण मानिसले भोट गरेर निर्णय गर्ने व्यवस्था उपयुक्त हुन सक्दैन । उनका अनुसार राज्य त्यस्ता मानिसले चलाउनुपर्छ, जो तालिमप्राप्त छ, जसमा राज्य चलाउने क्षमता र कौशल छ । जसरी पानीजहाजको तालिमप्राप्त पाइलटले आकाशका ताराको गतिविधि मूल्याङ्कन गर्न सक्छ, समुद्रको चरित्र बुझ्छ, त्यसरी नै योग्य शासकले राज्य र जनतालाई प्रभावकारी रूपमा बुझ्न सक्छ । लोकतन्त्र यसको उल्टो व्यवस्था हो, जसमा कौशल र तालिम नहुनेहरूले महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी पाउँछन् ।

लोकतन्त्र र यसबाट सिर्जित खराबी अन्त्यका लागि प्लेटो एउटा आदर्श शहरको पनि परिकल्पना गर्छन् । उनले कालिपोलिस (Kallipolis) भनेरनाम दिएको उक्त शहरमा दार्शनिक र ज्ञानीहरूले शासन गर्छन् । उनीहरूक रक्षा र कानून कार्यान्वयनका लागि उनीहरूमुनि अर्को वर्ग हुन्छ र त्यसमुनि शहरलाई चाहिने वस्तु उत्पादन गर्ने वर्ग । यस सुन्दर शहरमा हरेक व्यक्तिको खुशीको महत्त्व रहन्छ र हरेकको खुशी सुनिश्चित गर्ने जिम्मेवारी दार्शनिकहरूमा निहित हुन्छ ।

प्लेटो र कविता

प्लेटोले आफ्नो समयको राजनीतिको मात्र आलोचना गरेनन् । समकालीन समाजको साहित्य र त्यसमा पनि विशेष गरी कविताप्रति उनले गहिरो असन्तुष्टि व्यक्त गरेका थिए । एकैछिन कविताप्रति प्लेटोको असन्तुष्टिलाई हेरौँ ।

प्लेटो ठान्थे- साहित्यले मानिसलाई भ्रष्ट बनाउँछ । उनी त्यस बेलाका प्रसिद्ध नाटककार होमर (Homer) का कृतिहरू इलिअड (Iliad) र अडिसी (Odyssey) को लोकप्रियताबाट असन्तुष्ट थिए । उनका विचारमा यी साहित्यिक कृतिमा मानिसलाई भ्रष्ट र अनैतिक देखाइएको छ । साहित्यिक कृतिमा प्रस्तुत गरिएका मूल पात्रहरू आफ्नो स्वार्थका लागि एकअर्कासँग लडाइँ-झगडा गरिरहेका हुन्छन् । प्लेटोका विचारमा यस्तो विकृत रूपमा प्रस्तुत गरिएको मानिसको छविले बालबालिकाको मस्तिष्कमा खराब असर पर्न सक्छ । त्यसै गरी साहित्यप्रतिको प्लेटोको दोस्रो असन्तुष्टि नैतिकताबारे उनको दृष्टिकोणमा आधारित थियो । प्लेटोका विचारमा मानिसलाई मानिस बनाउने उसमा रहेको बौद्धिकता (Rationality) ले हो । कविताको विषयवस्तु र शैली मानिसको यो विशेषताअनुकूल छैन । कविताले मानिसका भावनात्मक र संवेदनात्मक पक्षलाई उद्वेलित बनाउने उद्देश्य राखेको हुन्छ । त्यसैले प्लेटोका विचारमा कविताले मानिसलाई बौद्धिक रूपमा कमजोर बनाइरहेको हुन्छ ।

माथिका धारणाका अतिरिक्त साहित्य र कविताप्रति प्लेटोको नकारात्मक धारणामा उनको दर्शनको पनि प्रभाव थियो । हामीले माथि हेर्‍यौँ, प्लेटोका लागि ती सबै कुरा कृत्रिम र अनावश्यक थिए, जसले मानिसलाई ‘सत्य’ तर्फ मार्गनिर्देश गर्न सक्दैनन् । उनका विचारमा साहित्यले मानिसलाई सत्यतर्फ डोर्‍याउने त कुरा छाडौँ, सत्यको मार्गबाट मानिसलाई विचलित बनाइरहेको हुन्छ । त्यसैले प्लेटोका लागि कविता मानिसमा भएका कमजोरी उपयोग गरेर उसलाई क्षणिक मनोरञ्जन प्रदान गर्ने माध्यम मात्र हो ।

दर्शनशास्त्रमा प्लेटोको स्थान

प्रिय पाठक, प्रसिद्ध बेलायती दार्शनिक अल्फ्रेड नर्थ ह्वाइटहेड (Alfred North Whitehead) ले एक प्रसङ्गमा भनेका छन्, ‘समग्र युरोपको दर्शन भनेको प्लेटोको दर्शनमाथि गरिएका टिप्पणीहरूको शृङ्खला हो ।’ उनको यो भनाइले पाश्चात्य दर्शनशास्त्रमा प्लेटोका विचारहरूको महत्त्व कति धेरै छ भन्ने देखाउँछ । यसबाट के बुझ्न सकिन्छ भने पाश्चात्य दर्शनशास्त्रसम्बन्धी ज्ञानका लागि प्लेटोका विचारहरू बुझ्न अनिवार्य छ ।

प्लेटोले दर्शनशास्त्रलाई गहिरो र बहुआयामिक बनाए । उनले परिवर्तनशील बाहिरी संसार (Appearances) मा सीमित नभई मस्तिष्कका सहायताले स्थायी र विश्वव्यापी ‘स्वरूप’ (Forms) को खोजी गर्ने प्रयासलाई दर्शनशास्त्रको केन्द्रमा राखे । उनको समग्र दर्शन यही अपरिवर्तनशील र अनन्त स्वरूपको महत्त्व दर्शाउनमा केन्द्रित छ । शरीर, आत्मा, प्रेम, राजनीति, नैतिकता, राज्यसंरचना आदि जुनसुकै गहन विषयको विश्लेषण गर्नका लागि प्लेटोले देखिने बाहिरी कुरा र बुझ्नुपर्ने भित्री कुराका बीचको भिन्नतालाई प्रयोग गरिरहन्छन् । आवरण र स्वरूपको संसारको व्याख्यामार्फत प्लेटोले दर्शनशास्त्रमा तत्त्वविज्ञान (Metaphysics) को शुरूआत गरे, जसलाई एरिस्टोटलका सन्दर्भमा यसै परिच्छेदको अर्को भागमा प्रस्तुत गर्नेछु ।

सञ्जीव पाेखरेलका अरू लेखहरू

सोक्रेटिजले अपनाएको र प्लेटोले लिपिबद्ध गरेको दर्शनले ज्ञानको खोजीका लागि एउटा महत्त्वपूर्ण विधि पेश गर्‍यो । सोक्रेटिजको विधि भनेर चिनिने माथि चर्चा गरिएको ‘एलेङ्कस’ को अहिलेसम्म पनि दर्शनशास्त्रमा ठूलो महत्त्व छ ।

प्लेटोको दर्शनको अर्को विशेषता के हो भने उनको चिन्तनमा दार्शनिकका लागि उच्च स्थान सुरक्षित राखिएको थियो । दार्शनिकले राज्यबाट उचित सम्मान नपाएको, उनीहरूलाई दुःख दिइएको र महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी नदिइएको विषयमा प्लेटोको चिन्ता उनको लेखाइमा प्रकट भइरहन्छ । उनी दार्शनिकले नै राज्य चलाउनुपर्छ भन्ने विश्वास गर्थे । दार्शनिकको भूमिकाका विषयमा उनको बुझाइमा सहमत हुन सकिँदैन । यद्यपि दर्शनशास्त्रलाई एउटा सम्मानजनक र विशिष्ट अभ्यासका रूपमा स्थापित गराउन उनको भूमिका ठूलो थियो ।

प्लेटोले लोकतन्त्रबारे राखेका धारणाको प्रशस्त आलोचना हुने गरेको छ, जुन स्वाभाविक पनि हो । लोकतन्त्रको व्याख्याका लागि प्लेटोले मानवीय आचरणको जस्तो व्याख्या गरेका छन् वा यस प्रसङ्गमा सर्वसाधारण मानिसको चरित्रलाई जुन रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, त्यसमा सहमत हुन सकिँदैन । तर के पनि बुझ्न आवश्यक छ भने प्लेटोले आलोचना गरेको त्यस बेलाको एथेन्सको लोकतन्त्र अहिलेको जस्तो प्रतिनिधिमूलक र निश्चित संवैधानिक मान्यतामा आधारित थिएन । एथेन्सको प्रत्यक्ष लोकतन्त्र (Direct democracy) अव्यवस्थित र कोलाहलपूर्ण थियो, जुन कुरा सोक्रेटिजलाई मृत्युदण्ड दिनका लागि बनाइएको ५०० नागरिकको निर्णायकमण्डलबाट पनि बुझ्न सकिन्छ ।

सोक्रेटिज र प्लेटोको दर्शनलाई व्याख्या गरिरहँदा मलाईएउटा कुराले असजिलो महसूस भइरहन्थ्यो । त्यो असजिलो के भने प्लेटोले लेखेका पुस्तकहरूमा प्रस्तुत सोक्रेटिजका भनिएका विचार कति सोक्रेटिजका हुन् र कति प्लेटोका हुन्, छुट्ट्याउन सम्भव छैन । ‘सोक्रेटिक प्रोब्लम’ को व्याख्या मैले माथि नै गरेको छु । प्लेटोले रिपब्लिक र अन्य संवाद (Dialogue) मा प्रस्तुत गरेका सोक्रेटिज पात्र नाटकको काल्पनिक पात्रजस्तो लाग्छ, जसमार्फत प्लेटो आफ्ना दर्शन प्रस्तुत गरिरहेका छन् । दार्शनिकले प्लेटोको लेखाइको गहन अध्ययन गरेर कहाँ सोक्रेटिज हाबी छन् र कहाँ प्लेटोले आफ्नो विचार राखिरहेका छन् भनेर आआफ्नो धारणा त राखेका छन् तर ती अनुमानमा आधारित छन् । त्यसैले तिनीहरूमा अल्झिन मलाई उपयुक्त लागेन ।

प्रिय पाठक, सोक्रेटिजका नाममा लिखित ग्रन्थ नभए पनि उनको अस्तित्व र योगदानलाई नकार्न मिल्दैन । प्लेटो २४ वर्षको छँदा सोक्रेटिजलाई मृत्युदण्ड दिइएको थियो । प्लेटोको लेखनमा सोक्रेटिजको प्रभाव गहिरो थियो । यस परिच्छेदमा प्लेटोका भनेर व्याख्या गरिएका विचार सोक्रेटिजका पनि हुन सक्छन् । त्यसैले माथिका हरफमा सोक्रेटिज वा प्लेटोलाई उद्धृत गर्दै गरिएका चर्चामा उनीहरूमध्ये एकलाई नजोडी उनीहरूको दर्शनलाई संयुक्त रूपमा बुझ्न आवश्यक छ ।

सोक्रेटिज र प्लेटोलाई यहीँ बिसाएर अब लागौँ प्राचीन ग्रीसका अर्का महान् दार्शनिक एरिस्टोटल (Aristotle) तिर ।

एरिस्टोटल

प्राचीन ग्रीसका महान् दार्शनिक सोक्रेटिज र प्लेटोसँग एरिस्टोटलको पनि नाम जोडिएर आउँछ । उनी ईसापूर्व ३८४ (प्लेटोको जन्मभन्दा ४४ वर्षपछि) एथेन्सबाट उत्तरमा पर्ने प्राचीन ग्रीक शहर स्टजाइरा (Stagira) मा जन्मेका थिए । उनका बाबु तालिमले चिकित्सक थिए । १८ वर्षका उमेरमा एरिस्टोटल प्लेटोले खोलेको विद्यालय ‘अकाडमी’ मा अध्ययन गर्न एथेन्स आए र लामो समय अध्ययन, अध्यापनमा सामेल भए । ईसापूर्व ३४८ मा प्लेटोको निधनपछि उनी प्राचीन म्यासिडोनियाका सम्राट् फिलिपको आग्रहमा अलेक्जेन्डर महान्‌का शिक्षकका रूपमा काम गर्न प्राचीन म्यासिडोनिया गए । त्यहाँ १२ वर्ष बिताएर ईसापूर्व ३३५ मा एरिस्टोटल एथेन्स फर्के, जहाँ उनले लाइसियम (Lyceum) नामको विद्यालय खोले । उनले लाइसियममा लगभग १२ वर्ष अध्यापन गरे । एरिस्टोटलका नाममा जति कृति उपलब्ध छन्, ती यही अवधिमा लेखिएका थिए ।

एरिस्टोटलको दर्शनमा प्रवेश गर्नुअघि एउटा दुःखद प्रसङ्ग- एरिस्टोटलका कृतिहरू त्यस बेलाको चलनचल्तीको पपाइरस (Papyrus) का पानामा लेखिएका थिए । उनले लेखेका दुई तिहाइभन्दा बढी कृति नष्ट भए । आज उपलब्ध विभिन्न कृति उनले लाइसियममा अध्यापन गर्दा उनले बताएका कुराका आधारमा उनका विद्यार्थीले उतारेका टिपोट मात्र हुन्, जसलाई त्यस बेला प्रकाशनका लागि अयोग्य मानिएका थिए । यिनै टिपोटका आधारमा पनि दर्शनशास्त्रमा एरिस्टोटलको महत्त्व र प्रभाव अत्यन्त ठूलो छ ।

हामीले प्लेटोको स्वरूपको सिद्धान्तलाई माथि हेर्‍यौँ । प्लेटोले आफ्नो दर्शनमा भनेका थिए, ‘संसार बुझ्नु छ भने इन्द्रियबाट प्राप्त अनुभवमा सीमित नरहनू र ती अनुभवभन्दा पर तिनलाई अर्थ दिने स्वरूपहरूको खोजी गर्नू ।’ उनका चेला एरिस्टोटलले भने प्लेटोको यो दर्शनबाट आफूलाई अलग गरे । एरिस्टोटलका विचारमा प्लेटोले परिभाषित गरेको स्वरूप र हामीले संसारमा प्रत्यक्ष देख्न सक्ने वस्तुबीच सम्बन्ध स्थापना गर्न सम्भव छैन । त्यसैले उनको पुस्तक ‘मेटफिजिक्स’ (Metaphysics) मा प्लेटोले गरेको स्वरूप (Forms) को व्याख्यालाई एरिस्टोटलले ‘रित्ता शब्द’ (Empty words) भनिदिए । र, आफ्नो दर्शनलाई इन्द्रियहरूले अनुभव गर्न सक्ने वास्तविक कुराको अध्ययन तथा परीक्षणतर्फ सोझ्याए ।

एरिस्टोटलको मत थियो- हाम्रा वरिपरि रहेका कुरा मूल्यवान् छन्, तिनमा अथाह सुन्दरता छ र तिनीहरूका आश्चर्यजनक विशेषता (wonder) छन् । त्यसैले हामीले अनुसन्धान गर्ने विषयवस्तु आफूले अनुभव गर्ने कुरा नै हुन् ।प्लेटोले भनेजस्तो अनुभवभन्दा माथि वा परका कुनै अलौकिक कुरा होइनन् । एरिस्टोटलका अनुसार आफूले अनुभव गर्न सक्ने कुरालाई व्यवस्थित रूपमा नक्साङ्कन गर्ने र तिनका ‘कारणहरू’ को अनुसन्धान गर्ने नै दर्शनशास्त्रको मूल उद्देश्य हुनुपर्छ ।

एरिस्टोटलको दर्शनले संसार (अनुभव) का अनुभवप्रति उत्सुक हुन, प्रकृतिमा जान, विभिन्न कुरालाई नजीकबाट हेर्न र ती कुरा कसरी सम्भव भएका छन् भनेर बुझ्न सिकाउँछ । ‘फिजिक्स’ (Physics) पुस्तकमा एरिस्टोटल भन्छन्, ‘सत्य हासिल गर्न सकिने उपयुक्त तरीका भनेको जे कुरा जान्न सकिन्छ, जुन कुरा हाम्रा लागि स्पष्ट (Obvious) छ, त्यसबाट शुरू गर्ने हो । जुन कुराबारे थप जान्न सम्भव छ, त्यसतर्फ लक्षित हुने हो ।’

अस्तित्वका चार कारण (Four Causes of Existence)

हामी आफ्नो अगाडि विभिन्न वस्तु वा अवस्था देखिरहेका हुन्छौँ । रूख, ढुङ्गा, खोला, चरा, मूर्ति, पुस्तकजस्ता विभिन्न कुराबाट हामी घेरिएका हुन्छौँ । तिनीहरू किन छन् ? यो जिज्ञासा हामी सबैमा हुन्छ । यसका लागि एरिस्टोटलले चार प्रकारका ‘कारण’ हरूको रोचक व्याख्या प्रस्तुत गरेका छन् । उनका अनुसार यी चार कारणको खोजीबाट हामी आफूअगाडि भएका कुरालाई थप गहिराइमा बुझ्न सक्छौँ । उनले व्याख्या गरेका चार कारण यस प्रकार छन्- वस्तुगत (Material), संरचनागत (Formal), प्रभावगत (Efficient) र अन्तिम (Final) ।

एरिस्टोटलका अनुसार आफूअगाडि भएको कुनै वस्तु वा पदार्थलाई बुझ्नका लागि पहिले यो केबाट बनेको छ भन्ने जान्न आवश्यक छ । दोस्रो, यसको संरचना वा बनावट कस्तो छ भन्ने थाहा पाउनुपर्छ । तेस्रो, उक्त कुरा केले सम्भव बनाएको छ भन्ने बुझ्नुपर्छ । र, सँगसँगै उक्त कुराको अन्तिम उद्देश्य वा त्यसको औचित्य के हो भन्ने जान्नुपर्छ । यसका लागि शालिक वा मूर्तिलाई उदाहरण बनाएर हेरौँ ।

सञ्जीव पाेखरेलकाे पहिलाे कृति एक अनि शून्य ।

कुनै ठाउँमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको पित्तलले बनेको शालिक छ । शालिकमा देवकोटा एउटा हात चिउँडोमा राखेको र अर्को हातले कलम समाएर केही लेखिरहेजस्तो देखिएका छन् । उक्त शालिकलाई नेपाली साहित्यमा देवकोटाले गरेको योगदानको सम्मानका रूपमा हेरिन्छ । अब यस शालिकका माध्यमबाट एरिस्टोटलले प्रस्तुत गरेका चार कारणलाई हेरौँ ।

देवकोटाको उक्त शालिकमा पित्तल प्रयोग भएको छ । तसर्थ पित्तल यसको ‘वस्तुगत’ (Material) कारण भयो । शालिकको एउटा निश्चित बनावट छ- देवकोटा चिउँडोमा हात राखेर केही लेखिरहेजस्ता देखिन्छन् । यो शालिकको ‘संरचनागत’ (Formal) कारण भयो । अर्थात् शालिक मानिसका लागि अर्थपूर्ण हुनुमा यस संरचनाले काम गरेको छ । शालिक तयार हुनुमा शालिक बनाउने शिल्पकारको भूमिका छ, जसले पित्तललाई उक्त स्वरूप दियो । तसर्थ शिल्पकार ‘प्रभावगत’ (Efficient) कारण भयो । अन्त्यमा, देवकोटा नेपाली भाषाका प्रसिद्ध साहित्यकार थिए, जसको सम्मानमा उक्त शालिक बनाइएको हो । तसर्थ देवकोटाको सम्मान शालिकको अन्तिम कारण अर्थात् शालिक बनाउनुको उद्देश्य (Final Cause) भयो ।

विनम्रता मानिसको असल गुण हो । विनम्रता बढी भयो भने मानिस लजालु हुन्छ । कम भयो भने निर्लज्ज हुन्छ । त्यसैले असल र विनम्र रहन मानिसले यी दुवै गुणलाई सन्तुलनमा राख्न सक्नुपर्छ ।

एरिस्टोटलका चार कारणको व्याख्यासँग दुई महत्त्वपूर्ण सन्देश जोडिएका छन् । पहिलो सन्देश हो‚ कुनै कुराको अस्तित्व सम्भव हुनमा वस्तुगत कारणभन्दा संरचना वा बनोट र संरचनाभन्दा अन्तिम कारण महत्त्वपूर्ण हुन्छ । उदाहरणका लागि‚ एउटा शालिक विभिन्न पदार्थले बन्न सक्छ । शालिकको संरचना विभिन्न स्वरूपमा हुन सक्छ । तर शालिकको अर्थ यसको अन्तिम कारणबाट सम्भव भइरहेको हुन्छ । दोस्रो, प्रकृतिका सबै सजीव, निर्जीव वस्तुमा निश्चित अन्तिम कारण (Telos) हुन्छ, जसको अस्तित्व त्यही वस्तुभित्र हुन्छ । उदाहरणका लागि, कसैले प्रश्न गर्ला रूखको ‘अन्तिम कारण’ (वा उद्देश्य) के हो ? एरिस्टोटलका विचारमा रूखको पनि आफ्नो अस्तित्वको अन्तिम कारण रूख स्वयंसँग रहेको नकार्न मिल्दैन । उदाहरणका लागि, हामी यो मान्न सक्छौँ कि रूखको अन्तिम कारण झाँगिनु वा विकसित हुनु हो किनकि रूखले सकेसम्म यसका लागि प्रयत्न गरेको हामी देख्न सक्छौँ ।

प्राचीन ग्रीसको दर्शनका विशिष्ट योगदान प्रस्तुत गर्ने क्रममा एथिक्सबारे छोटो वर्णन गरेको छु । एथिक्सले असल जीवन कसरी बाँच्ने भन्ने विषयलाई दर्शनशास्त्रसँग जोडेको छ । अब अर्को यस्तै महत्त्वपूर्ण अवधारणालाई हेरौँ, जसलाई ‘मेटफिजिक्स’ भनिन्छ ।

मेटाफिजिक्स

ईसापूर्व पहिलो शताब्दीमा एरिस्टोटलका पुस्तकहरूको शृङ्खला सम्पादन र प्रकाशन गर्ने परिपटेटिक (Peripatetic) विद्यालयका एन्ड्रोनिकस (Andronicus) ले उनको एक पुस्तकलाई ‘फिजिक्स’ (ग्रीक भाषामा ‘प्रकृति’) नाम दिए । त्यसपछि प्रकाशित अर्को पुस्तकलाई उनले ‘मेटाफिजिक्स’ नाम दिए, जसको अर्थ हुन्थ्यो- प्रकृतिभन्दा पछि वा बाहिर । अर्थात् एरिस्टोटलको मेटफिजिक्स पुस्तकमा उनले ती विषयको चर्चा गरेका छन्, जुन प्रकृतिबाट प्राप्त हुने अनुभवभन्दा बाहिर छन् । एरिस्टोटलले प्रथम दर्शनशास्त्र (First Philosophy) भनेर परिचय गराएको उक्त पुस्तकमा समेटिएका उनका विचारलाई दर्शनशास्त्रमा मेटफिजिक्स अवधारणाको प्रारम्भिक विन्दु मानिन्छ ।

यस प्रसङ्गमा एकपटक फेरि प्लेटोको सम्झना गरौँ । प्लेटोले भनेका थिए, ‘प्रकृतिमा देखिने भौतिक कुरा परिवर्तनशील छन्, त्यसैले तिनीहरू ज्ञानका स्रोत हुन सक्दैनन् ।’ यो मान्यतालाई उल्टाएर एरिस्टोटलले भने, ‘संसार बुझ्न शुरू गर्ने देख्न सकिने कुराबाट हो र यसका माध्यमले हामीले त्यस्ता मान्यता (Principles of being) खोजी गर्नुपर्छ‚ जसले देखिने कुरालाई थप स्पष्ट बनाउन सहयोग गरोस् ।’ यस परिभाषालाई आधार बनाउँदा मेटफिजिक्सले त्यस्तो चेतना वा चिन्तनलाई बुझाउँछ, जसले भौतिक अवस्थाभन्दा बाहिर गएर भौतिक वा देखिने ‘कुरा’ को अर्थ र स्वरूपको व्याख्या गर्छ ।

एरिस्टोटलका अनुसार मानिससँग जीवन-जगत् केलाउनका लागि आधारभूत प्रथम मान्यता (Fundamental first principle) बनाउन सक्ने क्षमता हुन्छ । यस्ता मान्यता बनाउने बौद्धिक क्षमता (एरिस्टोटलका शब्दमा नुएस-Nous) का सहायताले हामी आफ्नो वरपरको संसारको अध्ययनका आधारमा कुनै पनि कुराको वैज्ञानिक व्याख्या गर्न सक्छौँ । एरिस्टोटलले परिभाषित गरेको आधारभूत प्रथम मान्यता र यसका सहायताले गरिने संसारको विश्लेषण व्याख्या नै मेटफिजिक्स हो, जसले कुनै पनि वस्तु वा पदार्थको अस्तित्व (Being/ontology) को व्याख्या गर्छ । अस्तित्वको व्याख्याका लागि मेटफिजिक्सले सम्बन्धित वस्तुको बनावट, त्यसमा आउने परिवर्तन, त्यसको उद्देश्य आदिको व्याख्याका लागि प्रथम सिद्धान्तहरू (First principles) निर्माण गर्छ ।

तलका हरफहरूमा एरिस्टोटलले वस्तु वा पदार्थको अस्तित्व व्याख्या गर्न मेटफिजिक्सको प्रयोग कसरी गरे, त्यसलाई छोटकरीमा हेरौँ ।

संसारमा हामीले अनुभवबाट देख्न वा महसूस गर्न सक्ने कुराको व्याख्याका लागि एरिस्टोटलले वास्तविकता (Actuality) र सम्भाव्यता (Potentiality) को सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका छन् । उनका अनुसार कुनै पनि वस्तु वा पदार्थभित्र यी दुवै अवस्था एकसाथ विद्यमान हुन्छन् । वास्तविकता भन्नाले हामीले देख्न सक्ने पूर्ण र वास्तविक अवस्था भन्ने बुझ्नुपर्छ । जस्तै- अहिले तपाईं बसिरहेको कुर्सीमा पूर्ण र वास्तविक अवस्था विद्यमान छ किनकि यसको आकार, प्रकार र अन्य यस्तै विशेषताका आधारमा तपाईं यसलाई सजिलै कुर्सी भन्न सक्नुहुन्छ ।

सम्भाव्यता भन्नाले गतिशीलता वा परिवर्तनलाई बुझ्नुपर्छ । एरिस्टोटलका अनुसार कुनै पनि वस्तु वा पदार्थमा रूपान्तरणका विभिन्न सम्भावना हुन्छन् । कुर्सी भाँचिएर कुर्सी नरहन सक्छ । जलेर खरानी बन्न सक्छ । एरिस्टोटलका विचारमा हामीले संसारमा देख्ने कुनै पनि वस्तु वा पदार्थभित्र यी दुई अवस्थाले प्रतिस्पर्धा गरिरहेका हुन्छन् ।

एरिस्टोटलको मेटफिजिक्समा पदार्थ (Substance) र संयोग (Accident) को अर्को महत्त्वपूर्ण अवधारणा प्रस्तुत गरिएको छ । उनका अनुसार पदार्थ (Substance) भन्नाले प्रकृतिमा रहेका र हामीले देख्ने कुनै पनि वस्तुको ‘वास्तविक’ अस्तित्व हो । हामीले देख्ने हरेक कुरा (जस्तै- कलम, रूख, कुर्सी, माटो आदि) को वास्तविक अस्तित्व हुन्छ वा हुन सक्छ । तर यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने हामी आफ्ना इन्द्रियको प्रयोग गरेर कुनै पनि कुराको वास्तविक अस्तित्वबारे कहिल्यै जान्न सक्दैनौँ । हामी रूखबारे जेजति जान्दछौँ वा जान्न सक्छौँ, त्यो हाम्रा इन्द्रियहरूले हामीलाई बताउने सूचना मात्र हो, जसलाई हामीले आफूअनुरूप प्रशोधन गरेका हुन्छौँ । एउटै रूखलाई दुई मानिसले फरक ढङ्गले बुझेका हुन्छन् । त्यसैले एउटा वस्तुको अस्तित्वबारे हाम्रो बुझाइमा इन्द्रियबाट प्राप्त अनुभवको भूमिका हुन्छ । निश्चित समय वा स्थानमा पदार्थबारे इन्द्रियबाट प्राप्त सूचनालाई एरिस्टोटलले संयोग (Accident) भनेर व्याख्या गरेका छन् ।

एरिस्टोटलले अर्को चरणमा पदार्थ (Substance) लाई संरचना (Form) र पदार्थ (Matter) का दुई अवधारणाका सहायताले व्याख्या गरेका छन् । माथि एरिस्टोटलका चार कारणको सिद्धान्त (Principle of four causes) प्रस्तुत गर्ने क्रममा यी दुवैको चर्चा गरेको छु । यहाँ छोटकरीमा कुनै पनि वस्तुको अस्तित्वमा यिनको भूमिकालाई लिएर एरिस्टोटलको व्याख्या सङ्‌क्षिप्तमा हेरौँ ।

एरिस्टोटलका अनुसार संरचना (Form) र पदार्थ (Matter) कुनै पनि वस्तुमा अन्तर्निहित अभिन्न विशेषता हुन् । एउटा बिरालोलाई उदाहरणका रूपमा हेरौँ । बिरालोसँग एउटा निश्चित स्वरूप हुन्छ । यसका टाउको, जीउ, खुट्टा, पुच्छर र आँखाको बनोट निश्चित प्रकारको हुन्छ । विभिन्न प्रकारका बनोट जोडिएर समग्र संरचना बनेको हुन्छ, जसका आधारमा हामी एउटा निश्चित जनावरलाई बिरालो भन्छौँ । यद्यपि बिरालो बन्ने पदार्थ मांसपेशी, हड्डी, रगत र पानी हुन् । यी दुवै (संरचना र पदार्थ) अवस्थाले बिरालोको अस्तित्व सम्भव छ ।

यस सन्दर्भमा एकपटक फेरि प्लेटो र एरिस्टोटलका विचारको तुलना गरिहेरौँ । प्लेटो भनिरहेका थिए, ‘तपाईंले घरमा पालेको बिरालो छाया मात्र हो, बिरालोको वास्तविक अस्तित्व स्वरूपमा हुन्छ, जसलाई इन्द्रियबाट अनुभव गर्न सम्भव छैन ।’ तर यहाँ एरिस्टोटल भनिरहेका छन्, ‘बिरालोको अस्तित्व बुझ्न अलौकिक र अमूर्त स्वरूप खोजिरहनुपर्दैन । बिरालोको पदार्थ, संरचना, प्रभावकारी कारण, अन्तिम उद्देश्य आदि केलाएर आफ्नो आँखा अगाडिको बिरालोको व्याख्या गर्न सम्भव छ ।’

हामी प्रकृतिमा रहेको कुनै एउटा वस्तु लिन्छौँ वा भनौँ आफूलाई नै लिन्छौँ र आफैँसँग प्रश्न गर्छौँ- वास्तवमा म को हुँ ? मेरा फरक-फरक विशेषतामध्ये कुन त्यस्तो विशेषता हो, जसले मलाई म बनाउँछ ? म कुनै निश्चित पेशा गर्छु; कुनै खाले लुगा लगाउँछु; सधैँ बिहान उठेर कफी पिउँछु; जीवन-जगत्‌बारे निश्चित दृष्टिकोण बोकेको छु । यी सबैमध्ये कुनचाहिँ विशेषता त्यस्तो छ, जसको अन्त्य मेरो अन्त्यमा मात्र सम्भव छ ? अस्तित्वबारे एरिस्टोटलको व्याख्या यिनै प्रश्नमा केन्द्रित थियो । यसलाई थप गहिराइमा बुझ्न र व्याख्या गर्न उनले पदार्थ (Substance) लाई विभिन्न विशेषता (जस्तै- संरचना, सम्भाव्यता, संयोग, कारण आदि) का अवस्था र विशेषताका आधारमा परीक्षण गरे । एरिस्टोटलको यस मेटफिजिक्स (Metaphysics) को दर्शनशास्त्रमा ठूलो प्रभाव छ ।

प्रिय पाठक, हामी पहिलो परिच्छेदको अन्ततिर आइपुगेका छौँ । यसलाई बिट मार्नुअघि असल र सार्थक जीवनबारे एरिस्टोटलका रमाइला विचारहरूलाई छोटकरीमा हेरौँ ।

एरिस्टोटलको एथिक्स

खुशी र सार्थक जीवनबारे एरिस्टोटलले आफ्ना शिष्यहरूलाई दिएको सन्देश उनका छोरा निकोमेकस (Nicomachus) ले सङ्कलन र सम्पादन गरेका थिए । दश खण्डमा बाँडिएका यी सन्देश निकोमेकिअन एथिक्स (Nichomachean ethics) का नामले प्रसिद्ध छन् ।

एरिस्टोटलका विचारमा मानिसको अन्तिम लक्ष्य खुशी (Eudaimonia) हो । मानिस आफूले गरेका कामबाट खुशी प्राप्त गर्न चाहन्छ । यद्यपि एरिस्टोटलले खुशीको परिभाषालाई दैनिक जीवनमा प्राप्त हुने क्षणिक खुशीको अर्थमा सीमित राखेका छैनन् । एरिस्टोटलको खुशी मानिसले आफ्नो बौद्धिक क्षमता प्रयोग गरेर प्राप्त गर्ने बहुआयामिक सन्तुष्टि हो, जसले मानिसलाई स्वावलम्बी र पूर्ण बनाएको हुन्छ अर्थात् एउटा यस्तो खुशी, जसको सम्बन्ध मानिसको अन्तरआत्मासँग हुन्छ ।

एरिस्टोटलको अस्तित्वका चार कारण प्रस्तुत गर्ने क्रममा यसभन्दा माथि ‘अन्तिम कारण’ (Final cause) को चर्चा गरिएको छ । एरिस्टोटलका विचारमा जीव तथा वनस्पतिको अस्तित्वको अन्तिम उद्देश्य फैलिने (Flourishing) हो । उनको एथिक्समा पनि फैलिनु र खुशी हुनुका बीचमा ठूलो समानता छ ।

बौद्धिक क्षमताको प्रयोगले जीवनलाई समग्रमा कसरी खुशी राख्ने त ? एरिस्टोटलका विचारमा यसका लागि मानिसले ११ प्रकारका नैतिक गुण (Virtues) लाई उचित सन्तुलनमा राख्न सक्नुपर्छ । ती गुणलाई उचित सन्तुलनमा राख्न सके मात्र मानिस आत्मसन्तुष्टि र सफलता प्राप्त गर्न सफल हुन्छ ।

यसलाई उदाहरणबाट हेरौँ । साहस मानिसमा चाहिने असल गुण हो । तर साहसको मात्रा धेरै हुँदा मानिसले उटपट्याङ र आफैँलाई हानि हुने काम (Rashness) गर्छ । साहस कम भयो भने मानिस काँतर हुन्छ । त्यसै गरी विनम्रता मानिसको असल गुण हो । विनम्रता बढी भयो भने मानिस लजालु हुन्छ । कम भयो भने निर्लज्ज हुन्छ । त्यसैले असल र विनम्र रहन मानिसले यी दुवै गुणलाई सन्तुलनमा राख्न सक्नुपर्छ ।

एथिक्ससम्बन्धी एरिस्टोटलको योगदानका सन्दर्भमा एउटा कुरा छुटाउन मिल्दैन । उनको दर्शनमा राजनीति, समाज र एथिक्सबीच गहिरो सम्बन्ध छ । नैतिक र असल जीवनबारेको उनको आदर्शले समाज र राज्यप्रति मानिसको दायित्वलाई केन्द्रमा राखेको छ । एरिस्टोटलले भनेका छन्, ‘मानिसको खुशी समाज र राज्यको पूर्णतामा मात्र सम्भव छ । त्यसैले हरेक नागरिकको कर्तव्य आफ्नो समाज र राज्यलाई न्यायपूर्ण तथा खुशी बनाउने हो ।’

एरिस्टोटलको महत्त्व र उनको अध्यापन विधि

लगभग २५०० वर्षअघिको प्राचीन ग्रीसको दर्शनलाई एरिस्टोटलका विचारहरूले समृद्ध बनाएका छन् । उनले स्थापना गरेको लाइसिअम परिपटेटिक स्कूल ज्ञानको केन्द्रका रूपमा लामो समयसम्म अस्तित्वमा रह्यो । यस परिच्छेदमा विस्तृत रूपमा नसमेटिएका एरिस्टोटलका अध्ययनहरूले जीवशास्त्र, भौतिकशास्त्र, मनोविज्ञान आदि विभिन्न क्षेत्रको जग बसाले । मस्तिष्कका सहायताले इन्द्रियभन्दा पर रहेको सत्य केलाउने प्लेटोको दर्शनविपरीत एरिस्टोटल अनुभवमा आधारित यही संसारमा विद्यमान सत्यको खोजीमा केन्द्रित भए ।

यस सन्दर्भलाई बिट मार्नुअघि वास्तविक संसारप्रति एरिस्टोटलको विश्वासलाई उनको अध्यापन विधिमार्फत हेरौँ । एरिस्टोटल आफ्ना विद्यार्थीलाई आफू वरिपरिका वनस्पति, जनावर र प्राकृतिक अवस्थितिको सकेसम्म अवलोकन गर्न सल्लाह दिन्थे । यसैका लागि उनले स्थापना गरेको विद्यालयमा विद्यार्थी र शिक्षक एक ठाउँमा बसेर होइन, वरपर घुमेर र जुन विषयमाथि अध्ययन भइरहेको छ, त्यसलाई नजीकबाट हेरेर विचार-विमर्श गर्ने गर्थे । यस क्रममा एरिस्टोटल अघिअघि लाग्थे र उनका शिष्य पछिपछि हिँड्दै आफ्ना गुरुले भनेका कुरा टिपोट गर्थे । एरिस्टोटलका नाममा उपलब्ध कृति उनका विद्यार्थीले यसै गरी टिपेका सिकाइ हुन् । घुम्दैफिर्दै अध्ययन-अध्यापन गरिने भएकाले एरिस्टोटलले स्थापना गरेको विद्यालयलाई ‘पेरिपटटिक स्कूल’ (Peripatetic school) भनेर चिनिन्थ्यो ।

ईसापूर्व ३२३ मा अलेक्जेन्डर महान्‌को हाल इराकको शहर बेबिलोनमा ३२ वर्षको उमेरमा निधन भयो । उनको निधनपछि म्यासिडोनियाको नियन्त्रणमा रहेको एथेन्समा म्यासिडोनियाविरुद्धको भावना बलियो हुन थाल्यो । यसको प्रभाव अलेक्जेन्डरका कुनै बेलाका गुरु एरिस्टोटलमा पनि पर्‍यो । एथेन्सका शासकहरूले स्थानीय देवताहरूको सम्मान नगरेको र धर्ममा आस्था नराखेको भनेर उनको आलोचना गर्न थाले । यसलाई छल्न ईसापूर्व ३२२ मा उनी एथेन्स छाडेर आफ्नी आमाको घर भएको युबोआ (Euboea) टापुमा गए, जसको केही समयपछि नै पेटको रोगले उनको मृत्यु भयो ।

प्रिय पाठक, एरिस्टोटलको मृत्युसँगै प्राचीन ग्रीसको दर्शनको सुनौलो युगको पनि अन्त्य भयो ।

(त्रिवि मानवशास्त्र केन्द्रीय विभागमा लामाे समय पढाएका सञ्जीव पाेखरेल ब्लगर तथा शिलापत्रका स्तम्भकार हुन् । हाल अन्तर्राष्ट्रिय विकास साझेदारीकाे कार्य सिलसिलामा पाकिस्तान बस्दै आएका उनकाे 'एक अनि शून्य' पहिलाे कृति हाे । यस पुस्तकमा पाश्चात्य दर्शनकाे लामाे यात्रालाई विभिन्न कालखण्ड, पात्र र विवादबारे लेखक स्वयंले अनुभव गरेका सैद्धान्तिक द्विविधा र प्रश्नका आधारमा विवेचना गरिएकाे छ। शिलापत्रले याे पुस्तक अंश प्रकाशक नेपालय र लेखक पाेखरेलकाे अनुमतिमा हाम्रा पाठकका लागि प्रस्तुत गरेकाे हाे । पाेखरेलकाे याे पुस्तक भाेलि पुस १० गते शनिबार सार्वजनिक हुँदैछ ।

-सम्पादक

सञ्जीव पाेखरेलका अरू लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस ९, २०७८ ०७:०७