मूलधारे आन्दोलन सीमित सहरियाकाे कब्जामा छ, त्यसैले त रुष्ट छन् सीमान्तकृत नारीवादी (पाेडकास्टसहित)

मूलधारे आन्दोलन सीमित सहरियाकाे कब्जामा छ, त्यसैले त रुष्ट छन् सीमान्तकृत नारीवादी (पाेडकास्टसहित)

स्केचः DAWN

A+ A A-

नेपालको नारीवादी आन्दोलनमा अहिले उठेका मुद्दामध्ये मूलधारे र सीमान्तकृत नारीवादीबीचको अन्तरविरोध, आन्दोलनको आधार के हुनुपर्छ, प्राज्ञिक कि एक्टिभिज्म, नारीवादी आन्दोलनमा पुरुषको भूमिका र युवा महिलाहरूको नारीवाद आदि प्रमुख छन् ।

याे लेखमा मूलधारे र सीमान्तकृत नारीवादीबीचको अन्तरविराेध, यसबारे बहसको सुरुवात, यस विषयको महत्त्व, मुद्दाबारेको भिन्न बुझाइ, चुनाैती र समाधानका उपायहरूबारे चर्चा गरिनेछ । यसै क्रममा उक्त मुद्दाबारे ऐतिहासिक पृष्ठभूमि याे लेखमा केलाउनेछु ।

नेपालको नारीवादी आन्दोलनको इतिहास केलाउँदा एउटा कुरा के प्रस्ट हुन्छ भने नारीवादी मुद्दाहरू समयसापेक्ष हुन्छन् । सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक परिवर्तनका साथै नयाँ-नयाँ नारीवादी मुद्दाहरू जन्मिन्छन् र त्यसैको बहस सुरु हुन्छ । उदाहरणका लागि राणा शासनमा, अर्थात् सन् १९५० भन्दा अगाडिसम्म महिलाको शिक्षा, बालविवाह, विधवा विवाह र महिलाका मताधिकार आदि मुद्दा प्रमुख थिए । किनकि, त्याे समयमा बालविवाह आम थियो र उच्च जातमा विधवा विवाह बर्जित थियो ।

अनि महिलाका लागि स्कुल थिएनन् । हुन त, त्यो बेलामा सबै पुरुषहरूको पनि शिक्षामा पहुँच भने थिएन । शहरकेन्द्रित कथित् उच्च जात, वर्ग र केही नेवारहरू मात्र स्कुल जान्थे । राजनीतिक र लैङ्गिक रूपमा सचेत 'थोरै' महिलाहरू लिङ्गका आधारमा भएको यो भेदभाव मान्न तयार थिएनन् ।

थोरै भन्नुको अर्थ आममहिलाहरू त स्कुल जाने कल्पना पनि गर्दैनथे । भेदभाव महसुस गर्नु त टाढाको कुरा थियो । महिलाको शिक्षामाथिको पँहुचको मुद्दा सबै महिलाहरूको साझा मुद्दा थियो । त्यसैले यो नारीवादी मुद्दा बन्न गयो । यसैको पैरवी पनि गर्न थाले । फलस्वरूप केही स्कुलहरू पनि उनीहरूका लागि खुले । उदाहरणका लागि, सुशीला श्रेष्ठद्वारा लिखित सहाना प्रधानको जीवनकथाले पनि स्कुल खुलाउन नारीवादीहरूको प्रयासको एक झल्को दिन्छ (The Memoirs of Sahana Pradhan Kathmandu, 2013) ।

महिला शिक्षाका लागि आवाज उठाउनुपर्छ भन्ने सचेतना उनीहरूमा मूलरूपमा राणाविराेधी आन्दोलनमा लाग्ने क्रममा आएको हो । यी महिलाहरूका पारिवारिक पृष्ठभूमि केलाउँदा प्रायः महिलाका परिवार राणाविराेधी आन्दोलनमा होमिएका थिए । कुमारी जयबर्धनाले विभिन्न देशहरूको अनुभव समेटिएको आफ्नो किताब (Feminism and Nationalism in the Third World, 1986) मा पनि भारत र अन्य उपनिवेश बनेका देशहरूका महिलाहरूको आफ्नो देशलाई स्वतन्त्र बनाउने आन्दोलनमा होमिने क्रममा नारीवादी साेच पलाएको र नारीवादी मुद्दा बोकेर हिँडेको इतिहासबारे चर्चा गरेकी छन्, जसलाई तेस्रो वर्ल्डको नारीवाद (Third world feminism) भनिन्छ ।

मिरा मिश्र ।

नेपालमा सन् २००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनका साथै नारीवादी मुद्दाहरू थप हुँदै वा फराकिलो हुँदै गए । महिलाका सामूहिक वा साझा मुद्दाबाट सुरु भएको आन्दोलन सामूहिकका साथसाथै विशिष्ट नारीवादी सवालहरूमा केन्द्रित हुन थाल्यो । सीमान्तकृत महिलाहरूको जीवन भोगाइबाट निस्केको नारीवादी सवाल यसकाे एक उदाहरण हो ।

यसरी नारीवादी मुद्दाहरू फराकिलो हुँदै जानुमा विविध कारणहरू छन् । यीमध्ये २०४६ सालको जनआन्दोलन र त्यसद्वारा स्थापित बहुदलीय व्यवस्था, त्यसपछिका प्रजातान्त्रिका अभ्यासहरू, महिलाकै हकहितका लागि संगठित महिलावादीहरूको बढ्दाे जमात र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरू र आलेखहरू आदि प्रमुख कारण छन् । त्यही बेलादेखि नै धेरै महिलाहरूमा नारीवादी साेचको विकास भएको तर्क प्रसिद्ध अर्थशास्त्री र नारीवादी मीना आचार्य नेपालमा नारीवादी आन्दोलनको विकासक्रमबारे आफ्नो किताब 'नेपालको महिला आन्दोलनका परिवर्तित सन्दर्भ, एक विवेचना, २०१२' मा गर्छिन् ।

यही क्रममा 'महिला' शब्दलाई नै केलाउने र सबै महिलाहरूको जीवन एउटै प्रकारको हुँदैन भनी महिलाबीचको विविधतालाई नारीवादी सवालको रूपमा अगाडि सार्ने काम पनि भएको देखिन्छ । विश्वको इतिहास केलाउँदा पनि 'महिला' शब्द केलाउने प्रयासको थालनी सन् १९८० देखि भएको देखिन्छ ।

मेरी डिचले आफ्नो लेख Current Controversies in feminist Theory, 2003 मा नारीवादको एक मात्र एजेन्डा 'महिला' हुनु, महिलाको कुरा गर्दा महिला भर्सेस पुरुषको कुरा मात्र अगाडि आउनु र महिलामाथिको विभेद र अन्यायको कारण पुरुष मात्र हो भन्ने विचारधारा आफैँमा समस्याग्रस्त छ भनी तर्क गरेकी छन् । उनी लेख्छिन्, 'यसले त सबै महिला एकै हुन् र सबै पुरुष एकै हुन् भनी महिला-महिलाबीचको र पुरुष पुरुषबीचको विविधतालाई नकार्छ, जुन बुझाइ आफैँमा समस्याग्रस्त छ ।'

नेपालमा पनि यस्तै समस्यालाई सीमान्तकृत महिलाहरूकाे प्रतिनिधित्व गर्ने नारीवादीहरूले खासगरी सन् १९९० देखि नै औँल्याउँदै आएका छन् ।

मूलधारे र सीमान्तकृतबीच अन्तरविरोधको चुरो

एकातिर मूलधारे नारीवादी आन्दोलनले सीमान्तकृत भनिएका वा पारिएका महिलाहरू जस्तो (दलित, जनजाति, मधेसी, लैङ्गिक अल्पसंख्यक आदिका) सवाललाई सम्बाेधन गर्न सकेन वा चाहेन भन्ने धारणा सार्वजनिक भइरहेको छ । अर्कातिर, नारीवादी आन्दोलन चिराचिरा परिरहेको छ । टुक्राटुक्रामा विभाजित आन्दोलनले साझा आन्दोलनलाई बलियो बनाउनुको साटो कमजोर बनाउँछ भन्ने चिन्ता चौतर्फी छ ।

सीमान्तकृतहरूको बुझाइ

पहिलो खाले मुद्दा भनेको नेपालको मूलधारे नारीवादी आन्दोलनले सीमान्तकृत महिलाहरूको जीवन भोगाइबाट निर्क्याेल गरिएका नारीवादी सवालहरूलाई वास्ता गरेन वा गर्न चाहेन भन्ने हो । यसखाले मुद्दा नौलो भने होइन । अथवा नेपालमा मात्रै भएको वा हुनेचाहिँ होइन ।

जस्ताे कि, मूलधारे र सीमान्तकृतबीचको अन्तरविरोधलाई लिएर नारीवादी बेल हुक्सले आफ्नो किताब Feminist Theory: From Margin to Center, 1984 मा कसरी गोरा, पढेलेखेका, धनी र शहरकेन्द्रित मूलधारका महिलावादीहरूले काला जातिका र अन्य किनारामा परेका महिलाहरूको जीवन भोगाइलाई वास्ता गरेनन् र यसकाे असर समग्र अमेरिकी नारीवादी आन्दोलनमा परेको बारेमा चर्चा गरेकी छन् ।

नेपालमा यो बहसको पैरवी मूलरूपमा त्यही समूहका नारीवादीहरूले गरिराखेका छन् । उनीहरूको बुझाइमा मूलधारे नारीवादी आन्दोलन उच्च जात र वर्गका शहरकेन्द्रित केही सीमित महिलाहरूको कब्जामा छ । त्यसमा थप केही उच्च वर्गका शहरी नेवारी महिलाहरू पनि पर्छन् । आफ्नै जात र वर्गमा आधारित नारीवादी सवालहरू र उनीहरूकै नेतृत्व मूलधारे नारीवादी आन्दोलनको चरित्र बन्न पुगेको छ ।

नेपाली समाज विविध छ र नेपाली महिलाहरू जात, वर्ग, लैङ्गिकता, धर्म, भौगोलिक र भाषिक आदिको हिसाबले विविध छन् । यो विविधतालाई नकार्दै उच्च जातकै जीवन भोगाइ र उनीहरूकै नारीवादी सवाल नै मूलधारे आन्दोलनको एक मात्र एजेण्डा भएकोमा उनीहरू रोष प्रकट गर्दैछन् । जसले गर्दा अन्य महिलाहरूको जीवन भोगाइबाट उब्जेकाे सवालले उचित ठाउँ नै पाउन सकेन भनी तर्क पनि गर्दैछन् ।

उदाहरणका लागि सेरा तामाङ आफ्नो लेख The politics of conflict and difference or the difference of conflict in politics: The women’s movement in Nepal, 2009 मा नेपाली महिला' भनी सबै महिलालाई एकै डालोमा हाल्ने प्रयास नै समस्याग्रस्त छ भनी तर्क गर्छिन् ।

महिलाबीचका विविधताहरूलाई स्वीकार नगरी एकल चरित्र बोकेर अगाडि बढेको मूलधारे आन्दोलनप्रति तामाङ आफ्नो असन्तृष्टि यसरी व्यक्त गर्छिन्, 'महिलाहरूबीचको विविधतालाई नकार्दै सबै नेपाली महिलाहरू एकै हुन् र सबै महिलाका सवालहरू एकै प्रकारका हुन्छन् भनी नेपाली महिलाका नाममा उच्च जात र वर्गका महिलाका सवालाहरू केन्द्रित मूलधारे नारीवादी आन्दोलनले सीमान्तकृत महिलाहरूको हित हुन सक्दैन । यसैगरी, राई (कान्तिपुर, २०७६ जेठ १४) मा थप्छिन्, 'विविधतालाई नकारेकै कारणले दलित, मधेसी, आदिवासी जनजाति, यौनिक लैङ्गिक अल्पसंख्यक समुदायका महिला आन्दोलन 'मूलधारे' महिला आन्दोलनको एकलकाँटे असमावेशी चरित्रसँग रुष्ट छन् । र, आफ्नो सवाल आफैँले चिन्ने र बाहिर ल्याउन थालेका छन् ।' अर्को शब्दमा, आफ्नो आन्दोलन आफैँ हाँक्न अग्रसर देखिन्छन् । यसरी नै दलित महिलाहरूले जातकै कारणबाट खेप्नुपरेको दोहोरो वा तेहेरो मारलाई मूलधारे नारीवादी आन्दोलनले बेवास्ता गरेकोमा दलित नारीवादी (सोव-२००६) मा रोष व्यक्त गर्छिन् ।

सीमान्तकृत वा पछाडि पारिएका महिलाहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने नारीवादीहरू मात्रै होइनन, उच्च कुल, वर्ग र शहरी नारीवादीहरू, जसलाई मूलधारे भनी चित्रण गरिन्छ, उनीहरू नै पनि मूलधारे नारीवादी आन्दोलनले सबैलाई समेट्न नसकेको कुरामा केही हदसम्म सहमत देखिन्छन् । तर, उनीहरूले यो कुरालाई जातका आधारबाट मात्र नभई वर्ग, क्षेत्र र स्रोतमाथिको पँहुचका आधारमा पनि व्याख्या गर्ने प्रयास गरेका छन् । उदाहरणका लागि मीना आचार्य (२०१२) मूलधारले सीमान्तकृत महिलाहरूको कुरा उठाउन सकेका छैनन् भनी स्वीकार गर्छिन् ।

उनी थप्छिन्, 'विकासे कार्यक्रमको पैरवी गरिराखेका मूलधारे नारीवादीहरूले पछाडि परेका दलित र गरिब महिलाहरूको जीवन बदल्न सकेका छैनन् । तर, यो बाहेक पनि अरू थुप्रै चुनाैती भएको तर्फ औँल्याउँदै उनी थप्छिन् (समाज अध्ययन, २०१८), 'महिलावादी आन्दोलनलाई सशक्क्त र दीर्घकालीन रूपको बनाई आन्दोलनलाई हाँक्न सक्ने सवल र अध्ययनशील नारीवादीहरूको यहाँ कमी छ । गहन अध्ययन र अनुसन्धानबाट प्राप्त नतिजाका आधारमा मुद्दासहित तर्क गर्न सक्ने नारीवादीहरू आजको आवश्यकता हो । तर, यो हुन सकिरहेको छैन । त्यसैले आचार्य कहीँ नेपालको नारीवादी आन्दोलन सतही एक्टिभिज्ममा नै रुमल्लिने त होइन भनी चिन्ता पनि व्यक्त गर्छिन् ।

अधिकारीको बुझाइमा (समाज अध्ययन ,२०१८) जातका आधारमा मात्रै होइन, मूलधारेबाट उच्च जात र वर्गका महिलावादीहरू नै पनि वञ्चितीकरणमा परेका छन् । उनी भन्छिन्, 'काठमाडौंका सम्भ्रान्त परिवारका नारीवादीहरू जो राज्यसत्तासँग नजिकबाट जोडिएका छन्, नेपालको नारीवादी आन्दोलनमा उनीहरूकै हालीमुहाली रहेको र उच्च जात र वर्गका भए पनि भुइँवर्गको प्रतिनिधित्व गर्ने महिलावादीहरूलाई मूलधारेले पाखा लगाएका छन् ।'

मूलधारको आन्दोलनमा सीमित व्यक्तिको हालीमुहालीबारेको अधिकारीको यो भनाइसँग सीमान्तकृतहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने नारीवादीहरूको भनाइ मेल खान्छ । तर, अधिकारीको भनाइले अर्को थप कुरा के देखाउँछ भने उच्च जात र वर्गका शहरी महिलावादीहरू पनि समाजमा एकै प्रकारको स्थान ओगट्दैनन्, न सबैको एजेण्डा एकै प्रकारको छ । अझ थप भन्नुपर्दा साधन स्रोतमाथिको पहुँच पनि समान छैन । त्यसैले सीमान्तकृतहरूको वकालत गर्नेहरूले सबैलाई एउटै डालोमा राखेर हेर्न छोड्ने र उच्च वर्ग र जातभित्रको विविधतालाई पनि केलाउनुपर्छ वा केलाउने आँट गर्नुपर्छ ।

हुन त कुनै एक जात वा वर्गभित्र पनि विविधतालाई केलाउन पर्छ भन्ने क्रममा सीमान्तकृत वर्गभित्र पनि यो बिषय उठन थालेको देखिन्छ । यसै सन्दर्भमा शाह (कान्तीपुर, २०७७, भाद्र १२) पनि सबै मधेसी महिलाहरूको अनुभव एकै प्रकारको हुँदैन भन्ने मान्यता राख्छिन र थप्छिन, महिलाको विविधताको विषयमा वकालत गर्ने संस्थाहरूले पनि महिलाभित्रको फरक मुद्दालाई समेट्न इन्कार गर्छन् ।

सम्बन्धित लेख

युवा दलितको आक्रोश र गैरदलितको छटपटी

यी भनाइहरूप्रति सहमति राख्दै के कुरा थप्न आवश्यक ठान्छु भने, मूलधारे आन्दोलन एकलकाँटे भयो भनेर रुष्ट हुनु स्वाभाविक हो । असन्तुष्ट हुनु पनि पर्छ र असन्तुष्टि देखाउनु पनि पर्छ । यसले मूलधारेहरूलाई झकझकाइरहन र सचेत गराउन मद्दत गर्छ र समग्र महिलावादी आन्दोलनलाई नै बल दिन्छ । तर, सीमान्तकृत नारीवादीहरूले मूलधारेसँग रुष्ट भएर मात्र आफ्नो सवाल आफैँले चिन्ने र बाहिर ल्याउने होइन ।

आफ्नो जीवन भोगाइसँग जोडिएका विविध सवालहरू त उनीहरू आफैँले बाहिर ल्याउनुपर्छ । सवालमाथिको नेत्तृत्व उनीहरूकै हुनुपर्छ र मूलधारेलाई यी सवालहरूमाथि राम्रोसँग छलफल गर्न, आत्मसात् गर्न र अपनत्व ग्रहण गर्न प्रेरित गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ । जब जीवन भोगाइमा आधारित विशिष्ट सवालहरू, जसलाई त्यही वर्गका नारीवादीहरूले चिन्ने, केलाउने र बाहिर त्याउने काम गर्छन् । र, मूलधारको मुद्दा बनाउन लागिपर्छन्, त्यसको असर सशक्त र दीर्घकालीन हुन्छ ।

मूलधारेको भनाइ

अर्कोतिर मूलधारे भनिएका नारीवादीहरूको मूल चिन्ता भनेको नारीवादी आन्दोलन चिराचिरामा विभाजित हुँदै गएकोप्रति छ । सबैको आ-आफ्ना एजेण्डाहरू छन् । त्यही बोकेर हिँडेका छन् । सामूहिक सवाल ओझेलमा पर्दै गइसक्यो । सबैलाई एक ठाउँमा ल्याउनै गाह्रो हुँदैछ । हालसम्म प्राप्त उपलब्धिहरूलाई जोगाउन पनि गाह्रो हुँदैछ । यसरी चिराचिरामा विभाजित हुँदै गएका आन्दोलनहरूले आखिरमा समग्र नारीवादी आन्दोलनलाई नै कमजोर बनाउँछ । नारीवादी आन्दोलन कमजोर हुनु भनेको पितृसत्ता बलियो हुनु हो । यो कुरा सीमान्तकृतहरूले नबुझेकोमा वा बुझ्न नखोजेकोमा पनि उनीहरू चिन्ता व्यक्त गर्छन् । त्यसैले मूलधार भनिएका नारीवादीहरू साझा वा संयुक्त आन्दोलनमा जोड दिन्छन् ।

अबको बाटो

१. संयुक्त आन्दोलनको महत्त्व र बुझ्नुपर्ने कुरा

लैङ्गिक समानताका लागि साझा वा संयुक्त आन्दोलन अपरिहार्य हुन्छ । यसमा नारीवादीहरूका बीचमा विमति छैन । आचार्य (२०१२, २०१८) नेपालको नारीवादी आन्दोलनलाई अघि बडाउन मूलधारे र सीमान्तकृत नारीवादी आन्दोलनका बीचको अन्तरविराेध कम हुनुपर्नेमा जोड दिन्छिन् । राना मगर (पहिचानको खोजी, २००५) पनि सबै जातिका महिलाहरूलाई समेटेर संयुक्त आन्दोलनको निर्माणमा जोड दिन्छिन । यही बुझाइ राईको पनि देखिन्छ (नेपाल म्यागजिन, जेठ १४, २०७६)। तर, संयुक्त आन्दोलनका लागि सीमान्तकृत महिलाहरूका मुद्दाहरू पनि समेटिनु जरुरी भएको तर्क सबैको छ । यी विषयहरूमा कुरा गरिरहँदा साझा आन्दोलनसँग जोडिएका दुईवटा विषयहरूको चर्चा गर्नु सान्दर्भिक देखिन्छ ।

सम्बन्धित लेख

नारीवादी बनौँ, नारीवादी हुँ भनौँ

पहिलो कुरा, संसारका अरू समाजका नारीवादी आन्दोलनहरू हेर्दा पनि साझा वा संयुक्त आन्दोलन कहिलेकाहीँ मात्रै हुन्छ, निरन्तर भइरहँदैन । निरन्तर भइरहने त जात, वर्ग, धर्म, यौनिकता, क्षेत्रीयता आदिमा आधारित साना साना माइक्रो तहका आन्दोलनहरू नै हुन् । जसलाई मूलधारेहरूले चिराचिरामा विभाजित आन्दोलन भनेर चित्रणसहित चिन्ता पनि व्यक्त गर्छन् ।

नारीवादी रोजलिन्ड डेल्मर आफ्नो लेख (What is Feminism, 1986 ?) मा संयुक्त र विशिष्ट आन्दोलनबीचको भिन्नता र महत्त्व बताउने क्रममा लेख्छिन्, 'संयुक्त आन्दोलन किन भएन भनेर सोध्नुभन्दा किन हुन्छ र कस्तो परिस्थितिमा सबै एकै ठाउँमा आएर आन्दोलन गर्छन् भनी बुझ्नु जरुरी छ । निरन्तर भइरहने आन्दोलन त सानासाना र आफ्नो जीवन भोगाइमा आधारित विशेष आवश्यकता पूरा गर्ने खालका हुन्छन् ।

दोस्रो कुरा, नारीवादी आन्दोलन चिराचिरा परिरहेको छ, यसले साझा आन्दोलनलाई नकारात्मक असर गर्छ र पितृसत्तालाई नै बल पुर्‍याउँछ भन्ने बुझाइ नै समस्यागस्त छ । किनकि, नारीवादी मुद्दाहरूलाई केलाउने प्रयास गर्दा के देखिन्छ भने तीमध्ये केही मुद्दाहरू सामूहिक हुन्छन्, महिला भएकै कारण विभेद गर्नै पाइँदैन भनी समानताका लागि पैरवी गर्ने खालका हुन्छन् । जस्तो: शिक्षा, स्वास्थ्य, सम्पत्ति र नागरिकतामा समान अधिकार इत्यादि ।

यसका लागि सबै महिलाहरू एक जुट भएर आवाज उठाउन आवश्यक हुन्छ । संगठित वा साझा महिला आवाजको महत्त्व र ताकतका विषयमा अमेरिका र युरोपमा सन् १९६० देखि नै दोस्रो लहरका नारीवादी जसलाई मूलधारे भनी चित्रण गरिन्छ, ले आवाज उठाउँदै आएका छन् । उदाहरणका लागि Global sisterhood, Collective consciousness and action आदि महिलाबीचको एकता झल्काउने शब्दावलीहरूको प्रयोग पनि त्यसै बेलादेखि भएको देखिन्छ । नेपालमा पनि मूलधारका नारीवादीहरूले 'नेपाली महिला' भनी सबै महिलाहरू एकै हुन् र सबैका समस्याहरू एकै प्रकारका हुन्छन् । त्यसैले सबै महिलाहरू एकै ठाउँमा उभिएर समानताका लागि लड्नुपर्छ भनी सामूहिक आन्दोलनको पैरवी पनि गर्दै आएका छन् ।

तर, सबै मुद्दाहरू सामूहिक हुँदैनन् । जसरी नारीवाद विविध हुन्छ, त्यसरी नै नारीवादी मुद्दाहरू पनि विविध हुन्छन् । नारीवाद मुख्यतया जीवन भोगाइबाट निस्केका सवालहरू हुन् । पितृसत्ताको मार र त्यसको विराेधमा निस्किने सवालहरू नै नारीवादी सवालहरू हुन् ।

पितृसत्ता सबै काल र ठाउँमा एकै प्रकारको हुँदैन । यसको स्वरूप समय र समाजको चरित्रअनुरूप फरकफरक हुन्छ । उदाहरणका लागि हाम्रोजस्तो जातमा आधारित समाजमा दलित महिलाको जीवन भोगाइ र उच्च जातका महिलाका जीवन भोगाइमा महिला नै भएको नाताले केही समानता त पक्कै हुन्छ । तर, धेरै भिन्नता र असमानता पनि छन् ।

सम्बन्धित लेख

पुरूष साथी, कतै तपाईंकाे मायामा शासन मिसिएकाे त छैन ?

दलितहरू प्राय:जसो गरिब पनि हुने हुनाले दलित महिलाले लिङ्गका आधारमा मात्र नभएर जात र वर्गका आधारमा भोग्नुपर्ने दोहोरो तेहरो मारसँग उच्च जातका महिलाका जीवन भोगाइ मेल खाँदैन । उच्च जातका महिलाले जातका आधारमा भेदभाव ब्यहोर्नुपर्दैन । तर, दलित महिलालाई त कुवा वा धारामा पानी थाप्न जाँदा पनि या त छुट्टै धारा वा कुवाबाट पानी थाप्नुपर्छ, या पालो कुर्नुपर्छ, गैरदलित महिलाको पानी थाप्ने गाग्रो छोइएला कि भन्ने डरले ।

महिलाहरूको जीवन भोगाइ फरकफरक हुने हुनाले उनीहरूका नारीवादी मुद्दा पनि फरकफरक नै हुन्छन् भन्नेबारेमा अमेरिकी नारीवादी डिवोर्च किङले पनि आफ्नोे लेख Multiple Consciousness, Multiple Jeopardy: The Ideology of Black Feminism, 1988 मा कालाजातिका महिलाहरूले भोग्नुपरेका विविध समस्याका बारेमा प्रस्ट पारेकी छिन् ।

थप कुरा, चिराचिरामा विभाजित भनिएका विशिष्ट नारीवादी सवालहरूमा आधारित टुक्रे आन्दोलनहरू बलियो हुँदै जान्छन्, यसले जुन वर्गका लागि आवाज उठाइएको छ, सवाल उठाउने वर्गलाई फाइदा पुग्ने त पक्का छ, तर यसबाट साझा आन्दोलनलाई पनि फाइदा नै पुग्छ । किनकि, जति जुझारु महिला (नारीवादी) काे संख्या बढ्दै जान्छ, त्यति नै पितृसत्ता कमजोर हुँदै जान्छ ।

अर्को कुरा, पितृसत्ता यति व्यापक हुन्छ कि जसले घर, समुदाय, स्कुल, कार्यालय, गाउँ, शहर आदि सबै क्षेत्र ओगटेको हुन्छ र जहाँबाट, जुनसुकै तरिकाबाट यसलाई चुनाैती दिए पनि अन्त्यमा फाइदा समग्र नारीवादी आन्दोलनलाई नै हुन्छ । साथै, कुनै साझा सवालमा संगठित हुनुपर्‍यो भने पनि सहजै जुझारु महिलाको जमात तयार हुन्छन् । त्यसैले यसमा चिन्ताभन्दा चिन्तन गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

२. समावेशीताको महत्त्व र चुनाैती

किनारामा परेका वा पारिएका महिलाहरूलाई मूलधारमा नल्याईकन वा समावेश नगरीकन नेपालको नारीवादी आन्दोलनले गति लिन सक्दैन भन्ने कुरामा अब दुई मत छैन । तर, समावेशीताको नाममा विविध जात, वर्ग आदिका महिलाहरूलाई मूल धारमा ठाउँ त दिने तर आन्दोलनको एजेण्डा बनाउँदा उनीहरूको अनुभवबाट निस्केका सवालहरूले ठाउँ नपाउने भयो भने त्यो समावेशीतामा आधारित आन्दोलन कमजोर हुन्छ । किनकि, त्यहाँ फेरि पनि मूलधारे भनिएकाहरूकै एजेण्डा हावी हुन्छ ।

जस्ताे कि, 'रातो टीका अभियान' । केही वर्षअगाडि सामाजिक सञ्जालमा यो अभियानले निकै चर्चा पायो । विधवा महिलाहरूले रातो टीका लगाएर र अरू महिलाहरूले यसमा ऐक्यवद्धता जनाएर पितृसत्तालाई चुनौती दिन सफल यो अभियान आफैँमा महत्त्वपूर्ण भए पनि विवादरहित भने रहेन ।

विधवाले रातो लुगा वा टीका लगाउन हुँदैन भन्ने मान्यता हिन्दु धर्ममा आधारित पितृसत्तात्मक समाजसँग जोडिएको कुरा भएकाले खासगरी उच्च जातका महिलाहरूय यसबाट बढी पीडित छन् । त्यसैले 'रातो टीका अभियान' पितृसत्ताका लागि ठूलो चुनाैती हो । यो चुनाैतीको आफ्नै महत्त्व छ । तर, यो नारीवादी अभियान जसरी सामूहिक आन्दोलनको रूपमा प्रस्तुत भयो, त्यो आफैँमा समस्याग्रस्त थियो । किनकि, यो सबै महिलाको जीवन भोगाइसँग सम्बन्धित थिएन । यो खासगरी उच्च जातका महिलाको जीवन भोगाइमा आधारित नारीवादी सवाल थियो । तर, यसलाई सबै नेपाली महिलाको विधवा जीवन यस्तै हुन्छ र यसको विरोधमा सामूहिक रूपमा लाग्नुपर्छ भन्ने बुझाइ नै समस्याग्रस्त थियो ।

विशिष्ट सवालहरू सामूहिक सवाल बन्नुको आफ्नै महत्त्व हुन्छ । किनकि विशिष्ट सवालहरू सामूहिक वा साझा सवाल बनेपछि त्यसको असर दीर्घकालीन हुन्छ । तर, कसका विशिष्ट सवालहरू साझा सवाल बन्छन् वा बनेका छन् भन्ने कुरा आफैँमा महत्त्वपूर्ण छ । उच्च जातकै नेत्तृत्व र उनीहरूकै सवालहरू मूल धारका एजेण्डा बन्दै आएका छन् भन्ने सीमान्तकृहरूको बुझाइ रहिआएको छ । समावेशीतामा आधारित आन्दोलनलाई अगाडि लिएर जाने हो भने मूलधारेहरूले यी कुराहरूको मर्म र महत्त्व कति हुन्छ भन्ने कुराको छलफल गर्नु जरुरी देखिन्छ ।

३. सीमान्तकृत महिलावादीहरूले बुझ्नुपर्ने कुरा

सीमान्तकृत महिलाहरूको वकालत गर्ने नारीवादीहरूले आफ्नो वर्गका महिलाका लागि वकालत गर्दा मूलधारे महिलावादीहरू र आन्दोलनले सीमान्तकृत महिलाहरूको सवाललाई सम्बोधन गरेनन्, गर्नुपर्छ भन्ने आवाज उठाउनुपर्छ, जुन अहिले केही मात्रामा भए पनि भइरहेको छ । तर, त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण अर्को पक्ष के छ भने उनीहरूले आफ्नै वर्गभित्रको लैङ्गिकता र विविधतालाई पनि बुझ्ने र सम्बोधन गर्ने आँट गर्नुपर्छ । आफ्नै वर्गभित्र पनि महिलाहरू वर्ग, जात, लैङ्गिकता, भाषा, क्षेत्रीयता, भौगोलिक आधारमा बाँडिएका छन् र विभेदमा परेका छन् भनी बुझ्नुपर्छ । शाहको विचारमा महिला विविधताको विषयमा वकालत गर्ने संस्थाहरूले पनि महिलाभित्रका फरक मुद्दालाई समेट्न इन्कार गर्छन् (कान्तिपुर, २०७७, भाद्र १२) ।

यसरी भित्र बसेर बाहिर हेर्न र बाहिर बसेर भित्र हेर्न सक्ने नारीवादीहरूले नै सीमान्तकृत महिलाका मुद्दालाई बलियोसँग उठाउन सक्छन् । उदाहरणका लागि दलित महिलाहरूका लागि पैरवी गर्ने दलित महिलावादीले एकातिर दलित महिलाको सवाललाई मूलधारे नारीवादी आन्दोलनसँग कसरी जोड्ने भन्ने सोच्नुपर्छ भने अर्कोतिर दलित महिलाहरूबीचको विविधता र त्यसमा आधारित नारीवादी सवाललाई कसरी सही रूपमा सम्बोधन गर्न सकिन्छ र गर्नुपर्छ भनी प्रस्ट हुनु पनि आवश्यक देखिन्छ ।

किनकि, दलित महिलाबीचमा पनि जात, वर्ग, लैङ्गिकता, यौनिकता र क्षेत्रीयतको हिसाबले गहिरो खाडल छ भन्ने अरूले बुझ्नुभन्दा पनि महत्त्वपूर्ण दलित महिलावादीले यो पहिला बुझ्नुपर्छ । उनीहरूले नै मूल रूपमा सबै दलित महिलाहरूका लागि वकालत गर्न सक्नुपर्छ र गरिराखेका पनि छन् । यसरी विविधतालाई सम्बोधन गर्न सकियो भने दलित महिलावादी आन्दोलनलाई सबै दलित महिलाले मेरा लागि हो भनी उक्त आन्दोलनलाई अँगाल्न थाल्छन् । यो कुरा अरू सीमान्तकृत महिलावादीहरूको हकमा पनि लागू हुन्छ ।

हुन त महिलाको कुरा गर्दा पहिला महिलाहरू आफैँ मिलेर आउनुपर्नेमा उनीहरू आफैँ नै मिल्न सक्दैनन्, अरूलाई के दोष दिनु भनिन्छ । त्यसरी नै जातको कुरा गर्दा दलितभित्रको जातको कुरा ल्याएर पहिला आफूभित्रकै जातको कुुरा मिलाएर आउनू, अरू कुरा मिल्दै जान्छ भनिन्छ । तर, त्यसरी दाँजेर असमान र अन्यायपूर्ण समाजलाई निरन्तरता दिइराख्ने कुरा सही होइन र हुनु पनि हुँदैन । यो लेखमा दलितभित्रको विविधता पनि हेर्नुपर्छ भनिएको हो, तर पहिला त्यहाँ समानता गरेर देखाऊ, अनि अरूतिर समानता खोज भनेको पटक्कै होइन । जन्मेको आधारमा छुवाछुत गर्न पाइँदैन । त्यसको तुलना जातभित्रको छुवाछत हुन सक्दैन । छुवाछुतको अन्त्य अनिवार्य सर्त हो । त्यसमा सबै नारीवादीहरू पनि एकै ठाउँमा उभिने वातावरण बन्नुपर्छ वा बनाउन पहल गर्नुपर्छ ।

अन्त्यमा, नेपालको नारीवादी आन्दोलनको एक प्रमुख मुद्दाको रूपमा रहेको मूलधारे र सीमान्तकृतबीचको अन्तरविरोध र यसबाट उत्पन्न चुनाैतीहरूलाई पहिचान गर्ने, खुला छलफलका लागि आफूहरूलाई तयार बनाउने र समाधानको बाटो पहिल्याउन सामूहिक रूपमा तयार हुनु आजको आवश्यकता हो । किनकि, मूलधारे र सीमान्तकृत महिलावादीहरू दुवैले आफ्नो बुझाइ र व्यवहारलाई एकपल्ट फेरि नियाल्नुपर्ने बेला आएको छ, विशिष्ट र साझा नारीवादी आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन ।

याे लेख पाेडकास्टमा सुन्नुहाेस्ः