पुरूष साथी, कतै तपाईंकाे मायामा शासन मिसिएकाे त छैन ?

A+ A A-

एकातिर निर्मला पन्त बलात्कारको घटनाको फेरि अनुसन्धान गर्ने नयाँ गठबन्धन सरकारको प्रतिबद्धता छ । अर्कोतिर पूर्वसभामुख कृष्ण्बहादुर महराले भर्खरै 'महरा रोशनी काण्ड' को नामले चर्चा पाएको बलात्कारको प्रयासको आरोपबाट उच्च अदालतबाट सफाइ पाएका छन्‌ । यी र यस्तै खालका घटनाहरूले केही वर्षयता बलात्कारलाई बहसको विषय बनाएको छ । बलात्कार एक महिलामाथि हुने हिंसा मात्रै नभई मानवताविरोधी अपराध पनि भएकाले यो बहसको विषय बन्नु पनि पर्दछ ।

महिला बलात्कारको घटना आम बन्दै गइरहेको छ । बलात्कारको घटना समाचारको दैनिकीमा पर्नु दु:खको मात्र नभई सोचनीय कुरा पनि हो । अबोध बालिकादेखि असीको दशक पार गरिसकेकी वृद्धासम्म बलात्कृत हुनु र बलात्कार गर्नेमा १२/१३ वर्षसम्मका बालकदेखि ७०/८० वर्षका वृद्ध षुरुषहरूसम्म पर्नु आफैँमा चिन्ताजनक छ । त्यसमा पनि मानसिक सन्तुलन गुमाएकी महिलादेखि आफ्नै परिवारको सदस्यबाट बलात्कृत बालिका र महिलाकोे समाचारले त थप चिन्ता बढाएको छ । यसले कोही महिला यौनजन्य हिंसाबाट सुरक्षित छैनन् वा आफूलाई सुरक्षित महसुस गर्न सक्दैनन् भन्ने पनि देखाउँछ । साथै, हामी कस्तो समाजमा बाँचिरहेका छौँ भन्ने प्रश्न पनि उठाउँछ ।

यसरी आम बन्दै गइरहेका बलात्कारका घटनाले बारम्बार थुप्रै प्रश्नहरू मनमा उब्जाउँछ । बलात्कार प्राकृतिक हो कि सामाजिक ? के कारणले महिलामाथि बलात्कार हुन्छ र निरन्तर भइरहेको छ ? कारण एक मात्रै छ कि अनेक ? साथै, पुरुष बलात्कारी कसरी बन्छ ? यस्तो बलात्कारी उत्पादन गर्ने समाजको निर्माणमा कसकसको कति हात छ ? के बलात्कारी पुरुषलाई मात्रै दोषी देखाएर र कानुनी उपचार खोजेर बलात्कार कम हुन्छ ? के ऊसँग सम्बन्धित अरु पुरुषहरूले प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा बलात्कारी बन्न प्रेरित गर्दछन्‌, उनीहरूले पनि यसको जिम्मा लिनु पर्दैन ? के महिलाहरूको पनि हात हुन्छ यस्तो समाजको निर्माणमा ? हुन्छ भने कसरी ? बलात्कारको कारण खोतल्दा यी प्रश्नहरू पनि उत्तिकै सान्दर्भिक देखिन्छन्‌ ।

बलात्कारको कारणलाई विविध सैद्धान्तिक आधारहरूबाट व्याख्या गरिन्छ । जैविक वा प्राकृतिक थ्यौरीलाई आधार मान्ने हो भने बलात्कारका लागि पुरुषको यौनइच्छा अपरिहार्य हुन्छ । कुनै पनि पुरुषले महिलामाथि बलात्कार गर्नुको पछाडि अरु विविध कारणहरू हुन सक्छन्‌ वा नहुन पनि सक्छन्‌ । तर, यौन इच्छापूर्ति एक प्रमुख कारण हो । यौनइच्छा तृप्तिको सहज मार्ग नपाएको खण्डमा उनीहरू बलपूर्वक उक्त इच्छा पूरा गर्छन्‌ वा बलात्कार गर्दछन्‌ भनी बलात्कारलाई प्राकृतिक कुरासँग जोडेर व्याख्या गर्छन्‌ । र्‍याण्डी थोर्नहिल (१९९९) ले आफ्नो लेख 'THE BIOLOGY OF HUMAN RAPE' मा जैविक वा प्राकृतिक थ्यौरीलाई आधार मान्नेहरूले बलात्कारबारेको प्राकृतिक व्याख्यालाई थप बलियो बनाउन उनीहरू पुरुषको जिनको कुरा अगाडि सार्दै भन्छन्‌, 'बलात्कारको गुण पुरुषको जिनमा नै हुन्छ ।' यो व्याख्याले त सबै पुरुषहरू बलात्कारी हुन्छन्‌ भन्ने बुझाउँछ । तर, त्यस्तो त हुँदैन ।

यो व्याख्या त्यति बलियो नदेखिने हुनाले जैविक आधारको व्याख्या गर्नेहरूले फेरि थप व्याख्या के गर्दै छन्‌ भने सबै पुरुषमा बलात्कारी बन्ने गुण वा जिन त्यति सक्रिय नहुन पनि सक्छ । जसमा बलात्कारको गुण बोकेको जिन सक्रिय हुन्छ, उनै बलात्कारी बन्ने सम्भावना बढी हुन्छ । यसरी जिनलाई मात्र आधार बनाएर र बाहिरी वातावरणसँग जैविक कुरालाई नजोडेको व्याख्या आफैँमा समस्याग्रस्त छ भनी तर्क गर्दछन्‌ । र्‍याण्डी थोर्नहिलले पुरुषको प्रकृतिलाई वा प्राकृतिक गुणलाई मलजल गर्ने वातावरण भएपछि मात्रै एउटा पुरुष बलात्कारी बन्छ भन्ने निष्कर्ष निकाल्छन्‌ ।

जैविक कुरामा आधारित व्याख्यालाई मनोवैज्ञानिक व्याख्याले थप बल पुर्‍याएको देखिन्छ । आधुनिक इभोल्युसनरी थ्यौरीअन्तर्गत महिला र पुरुषको यौनइच्छालाई सम्बोधन वा पूरा गर्ने तरिका नै फरक हुन्छ । पुरुषहरू उक्त इच्छा प्राप्तिका लागि बल प्रयोग गर्छन्‌ । यो उनीहरूका लागि न्याचुरल एडप्टेसनको एक भाग हो । थोमहिल र न्यान्सी उल्मसेन (१९९२) ले The Evolutionary Psychology of Men's Coercive Sexuality मा यौनइच्छा पूर्ति गर्न बल प्रयोग गर्नु वा बलात्कार गर्नु पुरुषको असीमित शक्तिको प्रदर्शन नभई उनीहरूको न्याचुरल एडप्टेसनको एक भाग हो भनी तर्क गर्दछन्‌ ।

उनीहरू थप के कुरा जोड्‌छन्‌ भने पुरुषको यौनइच्छा जगाउन महिलाको ठूलो हात हुन्छ । महिलाले पुरुषको यौनइच्छा जगाउने खालको सूचना दिन्छन्‌ वा उनीहरूलाई उत्प्रेरित गर्छन्‌ । अनि मात्र पुरुषले बलात्कार गर्दछन्‌ । यो व्याख्याले महिलाहरू आफ्नै कारणबाट बलात्कृत हुन्छन्‌ भन्ने भनाइलाई पुष्टि गर्दछ । र, यतिसम्म भनिन्छ– बलात्कारलाई अन्त्य गर्नु छ भने पहिला महिलाहरूले यसको जिम्मा लिनुपर्छ वा पुरुषलाई उत्तेजित पार्ने काम बन्द गर्नुपर्छ ।

अर्को थरी व्याख्याले बलात्कारलाई मानसिक रोगसँग जोडेर हेर्छ र बलात्कारीलाई मानसिक रोगीको संज्ञा दिन्छ । उनीहरू बलात्कारलाई प्राकृतिक कुरासँग जोड्‌दैनन् । तर, यसलाई मानसिक रोगसँग जोडेर यो होसहवासमा गरिएको अपराधभन्दा पनि एउटा रोगीको व्यवहारको रूपमा चित्रण गर्न उद्यत देखिन्छन्‌ । त्यसैले उनीहरू बलात्कारीलाई कडा सजायको साटो मानसिक उपचार हुनुपर्छ भनी वकालत गर्दछन्‌ । बलात्कारको मनोवैज्ञानिक आधारहरूका बारेमा पहिलादेखि नै चर्चा परिचर्चा भइराखेको छ । नारीवादीहरूले यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्नुअघिसम्म, अर्थात् १९६० भन्दा अगाडिसम्म, मानसिक रोगीले मात्र बलात्कार गर्छन्‌, आम पुरुषले गर्दैनन् भन्ने कुरा नै सर्वसम्मतजस्तो देखिन्थ्यो । अनि सजाय पनि मानसिक उपचारमा नै बढी केन्द्रित थियो ।

तर, नारीवादीहरू बलात्कार प्राकृतिक वा मानसिक नभई सामाजिक कुराको उपज हो भनी ठोकुवा गर्छन्‌ । उनीहरूको बुझाइमा प्राय:जसो बलात्कारी मानसिक रोगी नभई आमपुरुषहरू नै हुन्छन्‌ । साथै, बलात्कार यौनइच्छा तृप्तिका लागि नभई महिलालाई दबाउन वा आफ्नो अधीनमा राख्न गरिन्छ । त्यसैले उनीहरू असमान शक्ति सम्बन्धलाई बलात्कारको मूल कारण मान्छन्‌ । प्रसिद्ध नारीवादी सुजन ब्राउनमिलरले ७० को दशकमा लेखेको किताब Against Our Will मा बलात्कारको सम्बन्ध शक्तिसँग जोडिएको हुन्छ भनी तर्क गरेकी थिइन् । उक्त किताबको मूल सार भनेको महिला–पुरुषबीचको असमान शक्ति सम्बन्ध महिला बलात्कृत हुनुको प्रमुख कारण हो भन्ने हो । उनीपछिका धेरै नारीवादीहरू यही बुझाइबाट प्रभावित देखिन्छन्‌ । बलात्कारको प्रमुख कारण सामाजिक हो, प्राकृतिक होइन भन्ने बुझाइ आज पनि बलियो छ ।

हामी आफ्नै छोरीहरूले कतिसम्म पखेटा फिँजाउनु ठीक हो भनी मान्दछौँ ? हाम्रो सोचाइको सीमितता र उनीहरूको उडान लिने चाहनामा तादात्म्यता कति छ ? कहीँ हामीहरू उनीहरूको उडान लिने चाहनाबाट त्रसित त छैनौँ ? के उनीहरूलाई सम्झाएर बुझाएर मत्थर पार्न त खोजिरहेका छैनौँ ? यदि छौँ भने आफूलाई बदल्नुपर्ने बेला भएको छ ।

बलात्कारको मूल कारण पुरुषको यौनइच्छा र त्यसमा आधारित मानसिकता होइन, पुरुषहरूमा निहित असीमित शक्ति हो, जसद्वारा उनीहरू महिलामाथि आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक रूपमा शासन गर्दछन्‌ । बलात्कार यसैको एक उदाहरण हो । यो बुझाइबाट संसारभरका कानुनहरू पनि प्रभावित छन्‌ । बलात्कारीलाई सजाय दिन कडाभन्दा कडा कानुन ल्याउनुपर्छ भन्ने माग यही बुझाइको उपज हो । त्यसैको फलस्वरूप बलात्कारीलाई मृत्युदण्डसम्मको माग पनि भइरहेको छ । र, कति समाजमा मृत्युदण्डबारे बहस पनि सुरु भइसक्यो ।

तथापि गएका केही वर्षयता केही नारीवादी कानुनविद्‌हरू नै बलात्कारीलाई सजाय दिँदा सामाजिक कारण मात्र होइन, अरु आधारहरू पनि खोज्नुपर्छ भनी तर्क दिन थालेका छन्‌ । जैविक, (उदाहरणका लागि पाल्मर, डिबेरी र रायट [१९९९]) ले आफ्नो लेख 'Is it sex yet ? Theoretical and practical implications of the debate over rapists' motives' भन्ने लेखमा नारीवादीहरूको वकालतलाई आधारित बनाएर बनेका बलात्कारका कानुनहरू आफैँमा समस्यागस्त छन्‌ भनी ठोकुवा गर्छन्‌ । उनीहरूको भनाइमा नारीवादीहरूको बलियो वकालतपछि बलात्कारको प्रमुख कारण सामाजिक हो र असमान लैङ्गिक शक्ति सम्बन्धका कारणले पुरुषले महिलालाई बलात्कार गर्दछन् भन्ने धारणाले कानुनी मान्यता पायो र बलात्कारका कडाभन्दा कडा कानुनहरू बन्न थाले । उनीहरूका अनुसार बलात्कारको प्रमुख कारण पुरुषको यौनइच्छा भएको यथार्थलाई आत्मसात् नगरुञ्जेल बलात्कार कम हुँदैन ।

महिलामाथि पुरुषको दमन गर्ने इच्छाले नै पुरुषलाई बलात्कारी बनाउँछ भन्ने नारीवादी बुझाइ नै समस्याग्रस्त छ भनी उनीहरू तर्क गर्छन्‌ । त्यसमा पनि यौनइच्छा जगाउनमा महिलाको हात हुने कुरालाई पनि नकार्न मिल्दैन भनी उनीहरू थप तर्क अगाडि सार्छन्‌ । यो भनाइलाई थप प्रकाश पार्ने काम र्‍याण्डी थोर्नहिल (१९९९) ले आफ्नो लेख 'THE BIOLOGY OF HUMAN RAPE' मा गरेका छन्‌ । उनीहरू 'रेप'को प्राकृतिक कारणलाई पूर्ण रूपमा नकार्नु भनेको पक्षपाती हुनु हो र पक्षपाती भएर गरिएको बलात्कारको अध्ययनले बलात्कार न्यूनीकरण गर्न सहयोग गर्दैन भनी तर्क अगाडि सार्छन्‌ ।

हाल आएर नारीवादीहरूमै पनि रेपको कारणबारेको बुझाइ केही फराकिलो भएको देखिन्छ । जस्तो, बलात्कारी पुरुषको निर्माणको प्रश्नदेखि अरु पुरुषहरूका विविध रूपको संलग्नतादेखि महिलाहरूको नै भूमिका, आदिका बारेमा पनि बहस सुरु भएको देखिन्छ । उदाहरणका लागि मे र स्टिकभर्डा (१९९४) ले आफ्नो लेख 'Men in Group: Collective Responsibility for Rape' मा एक पुरुष बलात्कारी हुनुमा विविध कारणहरू हुने हुनाले बलात्कारीलाई मात्र कानुनी दायरामा ल्याएर वा सजाय दिएर बलात्कारका घटनाहरू कम हुँदैनन् । त्यसैले युवा पुरुषहरूको समूहमा हुने यौनजन्य कुराकानी, एकअर्काेसँगको प्रतिस्पर्धा र आफ्नो पुरुषत्व प्रमाणित गर्ने होडबाजी इत्यादिले एउटा केटालाई बलात्कारी बनाउन प्रेरित गरिरहेको हुन्छ । बलात्कारको बहसमा यी कुराहरू पनि सामेल हुनुपर्छ भन्ने तर्क अगाडि सार्छन्‌ । तर, यी तर्कहरू अझै पनि बलियोसँग समाज र कानुनमा स्थापित हुन सकेका भने छैनन् ।

यी विविध व्याख्याहरूको सेरोफेरोमा रहेर बलात्कारका कारणहरूलाई केलाउने प्रयास गर्नेछु ।

बलात्कृतमाथि नै दोष थोपर्नेे

बलात्कृत महिलालाई नै दोषारोपण गर्ने कुरा, जसलाई भिक्टिम ब्लेमिङ (Victim blaming) भनिन्छ, नेपालमा पनि आम छ । महिलाले पुरुषको यौनइच्छा जगाउने खालको सूचना दिन्छन्‌ वा उनीहरूलाई उत्प्रेरित गर्छन्‌, अनि मात्र पुरुषले बलात्कार गर्दछन्‌ भन्ने थ्यौरीसँग भिक्टिम ब्लेमिङ सम्बन्धित छ । भिक्टिम ब्लेमिङ कुनै नौलो कुरा होइन । असल र खराब महिला भनी महिलाहरूलाई दुई कित्तामा विभाजित गरी खराब महिला मात्र बलात्कृत हुन्छन्‌ भन्ने मानसिकता बोक्ने मानिसहरू प्रत्येक समाजमा हुन्छन्‌ । पितृसत्तात्मक समाजमा यस्ता व्यक्तिहरूको बाहुल्य हुन्छ । उनीहरू यही कुरालाई समाजमा फैलाउन लागिपरिरहन्छन्‌ । खराब महिलाहरू मात्र बलात्कृत हुन्छन्‌, किनकि उनीहरू छाडा हुन्छन्‌ भनिन्छ ।

यो भनाइलाई पुष्टि गर्न महिलाको यौनिकतालाई माध्यम बनाइन्छ । भनिन्छ, यस्ता महिलाहरू अंग प्रदर्शन गर्ने गरी छोटा लुगा लगाउँछन्‌ । परपुरुषसँग बढी नै हिमचिम गर्न रुचाउँछन्‌ । राति अबेरसम्म एक्लै बाहिर घुम्छन्‌ । यति मात्रै होइन, वाइन वा रक्सी खान पनि पछाडि पर्दैनन् आदि इत्यादि । त्यहीसँग उनीहरू यो कुरा जोड्न पनि पछाडि पर्दैनन् कि पुरुषहरू त स्वभावले नै वा प्राकृतिक रूपमा नै यौनिक रूपमा बेरोकटोक हुन्छन्‌ । आफूलाई बचाएर राख्ने जिम्मा त महिलाको पो हो, पुरुषको होइन ।

यसरी पुरुष र महिलाको यौनिकताको परिभाषा र व्यवहार नै फरक हुन्छ भनी बलात्कारलाई प्राकृतिक कुरासँग जोड्छन्‌ । 'छाडा महिला' को परिभाषा फिक्स्ड हुँदैन । यो तन्काउन मिल्ने हुन्छ र समाजअनुसार फरक हुन्छ । प्राय: बलात्कारीलाई नै सहज हुनेगरी छाडाको परिभाषालाई तन्काइन्छ वा आफ्नोअनुरुप व्याख्या गरिन्छ र पीडितलाई नै दोष लागाइन्छ ।

यो बुझाइ र मानसिकताले हाम्रो समाजमा राम्रै जरा गाडेको देखिन्छ । साथै, नेपालमा बलात्कारको संस्कृति मौलाउँदै गएको पनि देखाउँछ । उदाहरणको रूपमा प्रत्येक पटकको बलात्कारको घटनापछि सामाजिक सञ्जालमा पोखिने अभिव्यक्तिहरूले पनि यो कुरालाई प्रस्ट पार्छ । ती अभिव्यक्तिहरूमा ‘कस्ता महिला’ भन्ने चासो टड्‌कारो रूपमा देखिन्छ । खराब वा छाडा महिलाका परिभाषामा परेका महिलाहरू बलात्कृत नै भए पनि दोष उनीहरूकै ‘कथित् छाडापनमा’ लगेर जोडिन्छ । अनि बलपूर्वकको यौन सम्बन्ध हो कि होइन भनी शंकासहित बहस सुरु हुन्छ । पैसाका लागि पुरुषलाई फसाएको हो कि भन्ने शंकादेखि कुनै रिसइबी साँध्नलाई उजुरी परेको हो कि भन्ने तर्क बढी देखिन्छ ।

अझ गम्भीर कुरा त पहिला नै स्वीकृतिसहितको यौन सम्बन्ध भइसकेको र पछि कुनै विषयमा कुरा नमिलेपछि त्यही सम्बन्ध बलपूर्वकको हुने भनी बलात्कारको मर्मलाई नै नकार्न खोजेको देखिन्छ । हुन त स्वीकृति सहित र बेगरको यौन सम्बन्धबीचको झिनो अन्तरलाई छुट्याउन सजिलो छैन । तर, यदि स्वीकृतिबेगरको नै यौन सम्बन्ध हो भने त्यो बलात्कार नै हो भनी मान्नुपर्छ । त्यहाँ महिलाको कथित् छाडापनलाई माध्यम बनाएर उसैलाई दोष दिन पाइँदैन ।

यसैगरी, जिम्मेदारीको पदमा बसेका व्यक्तिहरूका अभिव्यक्तिहरू पनि प्राय: बलात्कृत महिलालाई नै दोषारोपण गर्ने खालका हुन्छन्‌ । धेरै वर्षअगाडि कुनै एक राजनीतिक पार्टीका एक प्रभावशाली नेताले दिएको अभिव्यक्ति जसमा उनले महिलाहरूले आफ्नो बचावटका लागि खुर्सानीको धुलो लिएर हिँड्नुपर्छ भनेका थिए, त्यसले नारीवादीहरूमा आक्रोश पैदा गरेको थियो । हालका दिनमा पनि उच्च ओहोदामा बसेका व्यक्तिहरूको बलात्कारका घटनाहरूबारेको बुझाइ र घटनापछि दिने गैरजिम्मेवार अभिव्यक्तिले बलात्कारलाई हल्का रूपमा लिने र पीडितमाथि नै दोषारोपण गर्ने प्रवृत्तिमा आज पनि खासै फरक आएको छैन भन्ने प्रस्ट पार्छ ।

असमान लैङ्गिक शक्ति सम्बन्ध

बलात्कारको प्रमुख कारण असमान लैङ्गिक शक्ति सम्बन्ध हो भन्ने नारीवादी मान्यतालाई आधार बनाउने हो भने नेपालमा पनि महिला–पुरुषबीचको शक्ति सम्बन्ध अझै पनि केही हदसम्म असमानतामा नै आधारित छ । हुन त गएको केही वर्षयता सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक रूपमा महिलाको जीवनमा उल्लेख्य परिवर्तन भएका छन्‌ । त्यसको प्रतिविम्ब शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीमा, साथै राजनीतिक सहभागिता र प्रतिनिधित्वमा देख्न सकिन्छ । तर पनि पुरुषको प्रधानता अझै पनि कायमै छ ।

उदाहरणका लागि पुरुषहरू अझै पनि घरको सार्वजनिक अनुहारको रूपमा समाजमा प्रतिस्थापित छन्‌ । घरमूली पुरुष, थर बाबुबाट सर्ने, सम्पत्ति बाबुबाट छोरामा जाने, बिहे गरेपछि महिला पुरुषको घरमा जानुपर्ने र मुख्य निर्णयहरू (जग्गा किन्न, विवाहको निर्णय गर्न) पुरुष नै चाहिने, साथै देश चलाउने प्रमुख ठाउँहरूमा पुरुषहरूकै हालीमुहाली आदिले यी कुरा प्रस्ट पार्छ । गएको केही वर्षयता घरजग्गाको लालपुर्जामा महिलाको नाम थपिँदै गए पनि र महिला घरमूलीको संख्या बढ्दै गए पनि ७० प्रतिशतभन्दा बढी पुरुषहरू अझै घरमूली छन्‌ । आर्थिक रूपमा महिला–पुरुषबीचको शक्ति सम्बन्ध अझै पनि असमानतामा आधारित छ भन्ने कुराको झल्को घरजग्गाको लालपुर्जामा प्रस्ट देखिन्छ । यीबाहेक गएको ३०/४० वर्षमा नेपालमा प्रजनन दर धेरै घटे पनि छोराको महत्त्व घटेको चाहिँ छैन । । लिङ्ग पहिचान गरी छोरीको गर्भमा नै हत्या गर्ने बढ्दो चलनले पनि यो पुष्टि गर्छ ।

मायाको शासन र परनिर्भर महिलाहरू

यदि लैङ्गिक शक्ति सम्बन्ध असमानतामा आधारित छ भने बलियोले निर्धोमाथि शासन गरेजस्तै महिलाहरू पुरुषको शासनमा बस्नु नौलो कुरा हुँदैन । शासक (पुरुष) र शासित (महिला) मा फरक यति मात्रै छ कि शासितहरू शासकमा आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक रूपमा परनिर्भर हुन्छन्‌ । परनिर्भर महिलाहरू प्राय:जसो अधीनस्थ अवस्थामा हुन्छन्‌ । अधीनस्थ अवस्थामा रहेका महिलाहरू पुरुषसँगको परनिर्भरतालाई सजिलैसँग स्वीर्काछन्‌ । धेरैजसो यसैमा रमाउँछन्‌ । केही भाग्यको खेल वा नियती ठानेर चुप लाग्छन्‌ ।

पुरुषसँगको (बाबु, दाजु, श्रीमान्‌) परनिर्भरतामा रमाउनुका पछाडि विविध कारणहरू छन्‌ । एक प्रमुख कारण गाँस र बास हो । विशेष गरी बाँच्नका लागि सम्पूर्ण रूपमा अरुमा निर्भर हुनुपर्ने महिलाहरू अझ बढी अधीनस्थ अवस्थामा हुन्छन्‌ । जुन घरले आफूलाई बस्न र खान दिइरहेको हुन्छ, त्यो घर र घरका व्यक्तिहरूप्रति सद्भाव र स्नेह हुनु स्वाभाविक नै हुन्छ । त्यसमाथि पनि माया र स्नेह गर्ने परिवार छ भने त अझ बढी रमाउँछन्‌ महिलाहरू ।

महिलाहरूलाई माया र स्नेह गर्ने घरपरिवारहरू र पुरुष सदस्यहरू उनीहरूलाई कठोर शासनमा राख्ने घरपरिवारहरू र पुरुष सदस्यहरूभन्दा कैयौँ गुणा बढी हुन्छन्‌ । खाडी मुलुकमा दिनरात पसिना बगाएर छोराछोरी र श्रीमतीको सुनौलो जीवनको सपना देख्ने युवक होस् वा घरमूली हुनुको फाइदा र बेफाइदा दुवै भोगेको एक वयस्क पुरुष, जसको सम्पूर्ण जीवन घरपरिवारको सुखसँग जोडिएको हुन्छ, यस्ता व्यक्तिहरू र यस्ता परिवारहरू त प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन्, जसले महिलाहरूलाई माया र स्नेहदारा भरणपोषण गरिरहेका हुन्छन् । हामीले नै परिवारको भरणपोषणको सम्पूर्ण जिम्मा लिनुपर्छ भन्ने विचारधाराबाट प्रेरित पुरुषहरू सकी नसकी घर धान्न प्रयासरत हुन्छन्‌ । यसले पुरुषहरूको परिवारप्रतिको माया र जिम्मेदारी दुवै दर्शाउँछ । खासगरी पितृसत्तात्मक समाजमा पुरुषले चाहेर वा नचाएर पनि परिवारको भरणपोषणको जिम्मा लिनुपर्छ ।

महिलाले पुरुषको यौनइच्छा जगाउने खालको सूचना दिन्छन्‌ वा उनीहरूलाई उत्प्रेरित गर्छन्‌ । अनि मात्र पुरुषले बलात्कार गर्छन्‌ । यो व्याख्याले महिलाहरू आफ्नै कारणबाट बलात्कृत हुन्छन्‌ भन्ने भनाइलाई पुष्टि गर्दछ । र, यतिसम्म भनिन्छ– बलात्कारलाई अन्त्य गर्नु छ भने पहिला महिलाहरूले यसको जिम्मा लिनुपर्छ वा पुरुषलाई उत्तेजित पार्ने काम बन्द गर्नुपर्छ ।

घरमूलीको यही स्वरूपसँग बाँच्न खोज्दा उनीहरू श्रीमती र छोरीहरूप्रति कहिले मायालु बन्छन्‌ त कहिले कठोर । माया र स्नेह नै हो जसले धेरै महिलाहरूलाई अधीनस्थ अवस्थामा राख्छ र परनिर्भरतामा रमाउन सिकाउँछ । प्रसिद्ध इतिहासकार र नारीवादी गर्डा लर्नरले आफ्नो किताब (१९८७) 'Creation of Patriarchy' मा महिलाहरू अधीनस्थ अवस्थामा किन रमाउँछन्‌ भन्ने कुराको जवाफमा घरपरिवारको माया र स्नेहले उनीहरूलाई रमाउनु सिकाउँछ भनी लेखेकी छिन् । कठोर शासनभन्दा माया र स्नेहद्वारा महिलाहरूलाई अधीनमा राख्न सजिलो हुन्छ, जसलाई मायाको शासन पनि भनिन्छ ।

परनिर्भरता र बलात्कार

मायाको शासन र परनिर्भरता जसरी एकअर्कासँग गाँसिएका हुन्छन्‌, त्यसरी नै परनिर्भरता र बलात्कार पनि एकअर्कासँग जोडिएका हुन्छन्‌ । यदि महिला–पुरुषबीचको असमान शक्ति सम्बन्ध महिला बलात्कृत हुनुको एक प्रमुख कारण हो भने परनिर्भर महिलाहरू बढी जोखिममा हुन्छन्‌ । परनिर्भर महिलाहरू आर्थिक र सामाजिक रूपमा अरुमा भर पर्नुपर्ने हुनाले उनीहरूलाई स्वनिर्भर महिलाभन्दा दबाउन वा दमन गर्न पनि सजिलो हुन्छ । उदाहरणका लागि दलित महिलाहरू अरु जातका महिलाभन्दा बलात्कारको उच्च जोखिममा पर्नुमा वा उच्च जात र वर्गका पुरुषहरूबाट बढी हिंसाका पर्नुमा उनीहरूको जात नै एक मात्रै कारण होइन । उनीहरूको कमजोर आर्थिक, सामाजिक अवस्था पनि यसका थप कारणहरू हुन् । नारीवादीहरू जस्तो वेल हुक्स, डिबोराह के किङहरूले महिलाहरूको बीचको विविधतालाई केलाउने क्रममा उनीहरूलाई पर्ने दोहोरो मार (Double Jeopardy) र वा तेहेरो मार (Multiple Jeopardy) को चर्चा गर्छन्‌ । र, वर्गको हिसाबले गरिब, रङको हिसाबले काला र यौनिकताको हिसाबले लेस्बियन महिलाहरू अरु महिलाहरूभन्दा हिंसाको जोखिममा बढी हुन्छन्‌ भनी तर्क पनि गर्छन्‌ ।

माया, मायाको शासन र बलात्कार जोडिएका कुरा भएकाले मायासँगै कहीँ हामी घरका महिलाहरूमाथि शासन त गरिराखेका छैनौँ भनी अब सोच्ने पालो पुरुषहरूको हो । बाबु, दाजु, काका, मामा आदिहरूले गरेको मायामा बन्देज त मिसिएको छैन भनी सोच्नुपर्ने भएको छ । हिँड्न, पढ्न, करियर बनाउन र साथी बनाउन कति स्वतन्त्रता पाएका छन्‌ त छोरीहरूले ? अर्को शब्दमा, कति पखेटा फिँजाउन पाएका छन्‌ उनीहरूले ? हामी आफ्नै छोरीहरूले कतिसम्म पखेटा फिँजाउनु ठीक हो भनी मान्दछौँ ? हाम्रो सोचाइको सीमितता र उनीहरूको उडान लिने चाहनामा तादात्म्य कति छ ? कहीँ हामीहरू उनीहरूको उडान लिने चाहनाबाट त्रसित त छैनौँ ? के उनीहरूलाई सम्झाएर बुझाएर मत्थर पार्न त खोजिरहेका छैनौँ ? यदि छौँ भने किन भनी पुरुषहरूले आफैँतिर फर्किनुपर्ने बेला भएको छ । आफूलाई बदल्नुपर्ने बेला भएको छ । आफ्नो सोच फराकिलो बनाउनुपर्नेछ । सोच फराकिलो बनाउन पितृसत्तालाई चुनौती दिन सक्नुपर्छ ।

अर्को कुरा, प्राय:जसो अहिलेका बाबुहरू आमाहरूभन्दा अलि बढी उदारवादी देखिन्छन्‌ । युवतीहरू पनि बाबुभन्दा आमालाई आफूलाई कडा शासनमा राख्न खोज्ने व्यक्तिको रूपमा चित्रण गर्छन्‌ । त्यसैले पुरुषहरूले छोरीहरूलाई आफूले सोझै बन्देज नगरे पनि आफ्नै घरका आमा वा श्रीमतीले त बन्देज गरिराखेका छैनन् भनी बुझ्नुपर्ने भएको छ । त्यति मात्रै होइन, हामीले आफैँले सोझै नगरे पनि घरका महिलाद्वारा छोरीहरूमाथि शासन गराइराखेका त छैनौँ भनी सोच्नुपर्ने पनि बेला भएको छ । मैले त छोरीलाई खुला छोडेको छु तर के गर्नु, श्रीमती मान्दै मान्दिनन् । 'छोरीलाई धेरै नफुर्क्याउनू, छोरी बिग्रेली भनी' उल्टै मलाई जवाफ फर्काउँछिन् भन्ने भनाइ धेरै सुनिन्छ । यदि त्यस्तो हो भने श्रीमतीले किन त्यसो भनेकी होलिन् ? आफ्नै छोरीलाई स्वनिर्भर हुनबाट किन रोकेकी होलिन् ? अझ भन्ने हो भने त महिला भएर महिलाकै विरोध किन गरेकी होलिन् भन्ने प्रश्नको जवाफ खोज्नुपर्ने भएको छ । महिलाहरू यस्तै हुन् भनेर पन्छिन मिल्दैन ।

प्राय:जसो महिलाहरू आफ्नै समूहका पुरुषको तुलनामा आर्थिक र सामाजिक रूपमा कमजोर हुन्छन्‌ । त्यसैले उनीहरू पुरुषमा निर्भर हुन्छन्‌ । जसका कारण आमा र श्रीमतीहरूले घरभित्रका धार्मिक, सांस्कृतिक नियम कानुनहरूलाई बलियोसँग आत्मसात् मात्रै गरेका हुँदैनन्, त्यहाँको नाफा नोक्सानीको हिसाबकिताब पनि राम्ररी बुझेका हुन्छन्‌ । के गर्दाखेरी विवाह गरेर गएको घरमा आफूलाई बलियोसँग स्थापित गराउन सकिन्छ र परिवारको साधन स्रोतहरूमा पनि पहुँच बढ्छ भन्ने कुरा पनि राम्ररी बुझेका हुन्छन्‌ । यदि असल आमा र कुशल गृहिणी बन्न सकिएन भने त्यसको नकारात्मक असर आफ्नो र आफ्नै बच्चाहरूको जीवनमा पनि कति र कसरी पर्छ भन्ने पनि बुझेका हुन्छन्‌ उनीहरूले । यसैको फलस्वरूप पनि आमा र श्रीमतीहरू आफ्ना छोरी नातिनीहरूलाई अलि बढी नै बन्देज लगाउन अघि सर्छन्‌ । यसरी जानेर वा नजानेर पितृसत्ताको वाहकको भूमिका पनि निभाइरहेका हुन्छन्‌ । यसरी महिलाहरूको जीवनलाई नबुझीकन वा बुझ्ने प्रयास नगरीकन महिलालाहरूले किन छोरी नातिनीहरूलाई बन्देज गर्छन्‌ भनी बुझ्न सकिँदैन ।

समतामूलक समाजको परिकल्पना गर्ने जोकोहीका लागि पनि यो प्रश्न महत्त्वपूर्ण हुन्छ र हुनुपर्छ पनि । त्यसैले जवाफ खोज्ने पालो पुरुषहरूको पनि हो । जवाफ खोज्नका लागि घरपरिवारभित्र र परिवारको दैनिकीमा ध्यान दिनुपर्छ । घरभित्र मेरो वा पुरुषको क्षेत्र होइन भन्न मिल्दैन । त्यसका लागि उनीहरूले पितृसत्तालाई केलाउने र चुनौती दिने आँट पनि गर्नुपर्छ । पुरुषको यो किसिमको संलग्नता बलात्कार कम गर्न एक महत्त्वपूर्ण कडी हुन सक्छ ।

संसारभरि नै आजकाल पुरुषको सहभागितालाई महिला बलात्कार कम गर्ने उपायहरूमध्येकै एक महत्त्वपूर्ण उपायको रूपमा लिइन्छ । त्यसैले नारीवादीहरूले पनि महिला हिंसा रोक्नलाई पुरुषको साथ चाहिन्छ भनी तर्क गर्न थालेका छन्‌ । कैयौँ पुरुषहरू जो समतामूलक समाजको परिकल्पना गर्छन्‌, उनीहरू महिला हिंसा रोक्ने, न्यूनीकरण वा अन्त्य गर्ने अभियानमा लागिपरेका पनि छन्‌ । उदाहरणका लागि White Ribbon Campaign लाई लिन सकिन्छ । यो अभियान सन् २०११ मा क्यानडाबाट सुरु भएको थियो, जसलाई एक पुरुषले नेत्तृत्व लिएका थिए । नेपालमा पनि यस्तै पुरुषले नेतृत्व लिएका अभियानहरू र महिला हिंसा विरुद्धको नारीवादी आन्दोलनमा पुरुषको सहभागिता र ऐक्यबद्धता सुरु भएको छ । यो आफैँमा सकारात्मक छ ।

अन्त्यमा, लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यतामा विश्वास गर्नेहरूका लागि बलात्कार मानवीय अपराध हो । यसले बलात्कृतलाई मात्रै नभई उनका परिवार र सिङ्गो समाजलाई नै नकारात्मक असर पारिराखेको हुन्छ । त्यसैले यो अपराध रोक्न, न्यूनीकरण गर्न वा अन्त्य गर्न सबैले आफ्नो ठाउँबाट पहल त गर्नैपर्छ । गरिराखेका पनि छन्‌ । अब खास पालो मायाद्वारा घर चलाइराखेका पुरुषहरूको हो । कहीँ जानी नजानी उनीहरूको मायामा शासन त मिसिएको छैन ? छोरीहरूलाई मायाको डोरीले बाँधेर परनिर्भर त बनाइराखेका छैनन् ?

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन १५, २०७८ ०९:४८