अमेरिकाले नै जन्मायो तालिबान, हुर्कायो लादेन

A+ A A-

दूरबिन हातमै छ नि होइन ? अब हामी अफगानिस्तानको भूराजनीति हेर्ने चार हजार वर्ष लामो यात्राको अन्तिम खण्डमा छौँ ।

अब भने धेरैजसो कुरा हामी दूरबिन नलगाई पनि देख्न सक्नेछौँ । यो खण्डमा धेरै हाम्रै जीवनकालका, हामी बाँचिरहेकै समयका घटना र पात्रहरू आउनेछन् । समाचारमा पढिरहेका नाम वा देखिरहेका अनुहार झलझली हुनेछन् । लामो दाह्री पालेका बिन लादेन नै हाजिर हुनेछन् ।

यो यात्राको लगभग ४३ वर्षअघिदेखि ठीक आजसम्मको हुनेछ । तर, थोरै पृष्ठभूमि हेर्‍यौँ भने सजिलो हुन्छ । अघिल्लो यात्रामा हामीले भनेका थियौँ, दोस्रो विश्वयुद्धमा प्रत्यक्ष सामेल भएसँगै अमेरिका विश्वशक्तिको रूपमा उदायो । कम्युनिस्ट सोभियत संघ अर्को विश्वशक्ति बन्यो ।

आजको यात्रा यहीँबाट सुरु गरौँ । विस्तार हामी मुजाहिद्दिनहुँदै तालिबानसम्म आइपुग्नेछौँ ।

सन् १९४५ मा दोस्रो विश्वयुद्ध सकियो । केही वर्षमै सोभियत संघ र अमेरिका समाजवाद र उदारवाद विस्तारको प्रतिस्पर्धामा उत्रिए ।

अमेरिका विश्व बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषका संरचनागत समायोजनजस्ता कार्यक्रम, मार्सल प्लान भनिने वैदेशिक सहायताको कार्यक्रम, पहिले गाटा र पछि विश्व व्यापार संगठन आदि मार्फत आफ्नो कार्यक्रम लिएर अघि बढिरहेको थियो । योसँगै उसले बहुदलीय प्रतिस्पर्धामा आधारित प्रजातन्त्र पनि निर्यात गरिरहेको थियो । अमेरिकाको उदारीकरण र बजारीकरणको आर्थिक कार्यक्रम उसको प्रजातन्त्रको मोडेलसँग जोडिएको थियो ।

यसले मूलत: अमेरिका र युरोपका धनी पुँजीवादी देशका असाध्यै धनी मानिसहरूलाई प्रत्यक्ष फाइदा पुर्‍याउँथ्यो । बजारचक्रमार्फत संसारका विकासशील देशको पुँजी यी देशमा गएर थुप्रिन्थ्यो । यसले अमेरिकालाई सधैँ संसारको सबैभन्दा धनी र शक्तिशाली देश बनाइराख्थ्यो ।

अर्कातिर, सोभियत संघ संसारका ठूला–साना देशमा उठेका कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई सहयोग गरिरहेको थियो । कम्युनिस्ट आन्दोलन सिर्जना गर्न नै प्रत्यक्ष भूमिका पनि खेलिरहेको थियो । आफ्नोवरपरको भूभाग सोभियत संघमा गाभ्ने पनि गरिरहेको थियो ।

दुई देशबीचको यो प्रतिस्पर्धाले धेरै देशहरूमा छाया द्वन्द्व हुन थाल्यो । सोभियत समर्थक वा अमेरिका समर्थक सरकार बन्न थाले । सोभियत समर्थक सरकार भएको देशले समाजवादलाई आदर्श मान्थे । अमेरिका समर्थकहरू भने उदारवादलाई । सोभियत समर्थक सरकार भएको देशमा सत्ता पल्टाउन अमेरिका पस्थ्यो । कतिपय देशमा जननिर्वाचित सत्ता पल्टाएर तानाशाह स्थापना गर्नेसम्म अमेरिकाले गरेको छ । अमेरिका समर्थित सत्ता भएको देशमा सोभियत संघले कम्युनिस्ट आन्दोलनको आगो झोस्थ्यो ।

संसार तीव्र ध्रुवीकरणमा थियो । अमेरिका र सोभियत संघ प्रत्यक्ष युद्धमा गएनन् । तर, सधैँ अरूअरू मुलुकमा छाया द्वन्द्व भइरहयो । यसलाई शीतयुद्ध भन्ने गरिन्छ ।

अफगानिस्तान यसकै सिकार भयो ।

यता डुरन्ड रेखाले पूर्व र दक्षिणमा पाकिस्तानसँग समस्या सिर्जना गरेको थियो ।

सन् १९४७ मा पाकिस्तान स्वतन्त्र राज्यका रूपमा अस्तित्वमा आयो । पाकिस्तानको स्थापना ‘द ग्रेट पार्टिसन’ अर्थात् ‘विशाल विभाजन’को नाममा चर्चित छ । यो शब्दावलीले पाकिस्तान भारतबाट विभाजित भएको अर्थ दिन्छ । त्यसैले कतिपयले यो शब्दावली अनुपयुक्त रहेको धारणा राख्छन् । पाकिस्तान भारतबाट विभाजित भएको होइन, उपनिवेशभन्दा पहिले विभिन्न अधिराज्य र साम्राज्य रहेको भारतीय भूखण्डमा स्वतन्त्रतापछि भारत र पाकिस्तान दुई अलग देश स्थापना भएको तर्क उनीहरूको छ ।

जे होस्, पाकिस्तान स्थापना भएपछि डुरन्ड रेखा पूर्वको पस्तुन भूमि पाकिस्तानको हिस्सा भयो । पस्तुन अफगानिस्तानको वर्चस्वशाली समूह । अफगान जाति नै पस्तुनको पुर्खा थिए भनिन्छ । संस्कृत साहित्यमा उनीहरूलाई अश्वकन, अवगण भनिएको छ । यही शब्दकै पश्चिमा प्रयोगबाट अफगान भएको हो भनिन्छ । पस्तुनहरू तिनै प्राचीन अवगण जातिभित्रको एक समूहबाट विस्तार भएको मानिन्छ ।

त्यसैले, अफगान र पस्तुनलाई एकअर्काको समानार्थी रूपमा बुझिन्थ्यो । यता अफगानिस्तान देश र पस्तुन राष्ट्रियता भने आधुनिक अफगानिस्तान र पाकिस्तान स्थापनाको क्रममा अलगअलग हुन पुग्यो । अफगानभित्र देशको सीमाभित्र बसोबास गर्ने ताजिक, उज्वेक, हजारालगायतका समूह पनि समावेश हुन आए । यता पस्तुन राष्ट्रियता अफगानी पस्तुन र पाकिस्तानी पस्तुनका रूपमा विभाजित हुन पुग्यो ।

यो कथा सुगौली सन्धिले विभाजन गरेको ‘नेपाली जाति’ (नेपाली भाषालाई मातृभाषा वा सम्पर्क भाषाका रूपमा प्रयोग गर्ने पहाडका जनजाति समुदायलाई समेट्ने शब्द ‘नेपाली जाति’ प्रचलनमा ल्याइएको थियो । पञ्चायतकाल र पछिसम्मै यो शब्द नेपालमा पनि धेरै प्रयोग हुन्थ्यो । २०६२-६३ को जनान्दोलनपछि भने यो शब्द र अवधारणाको आलोचना भयो र यता प्रयोग कम भयो । तर, भारतका नेपालीभाषी माझ यो शब्द लोकप्रिय छ ।) र नेपाली राष्ट्रियतासँग धेरै हदसँग मिल्दो छ । नेपालमा ग्रेटर नेपालको मुद्दा उठेजस्तै अफगानिस्तानमा ग्रेटर अफगानिस्तान वा पस्तुनल्याण्डको मुद्दा बेलाबेला उठ्ने गर्छ । खासगरी चुनावी मसलाको रूपमा यो मुद्दा उठिरहन्छ ।

पस्तुन र अफगानलाई एकै देखाउने यो राजनीतिले त्यहाँका ताजिक, उज्वेक र हजाराहरूलाई चिढ्याउने गर्छ । यो ‘नेपाली जाति’ र नेपाली राष्ट्रियतालाई मिसाउँदा मधेशको पहिचानको मुद्दा पेचिलो भएजस्तै हो । धरातलीय यथार्थ र इतिहासमा भिन्नता भए पनि यी दुई विषय तुलनायोग्य छन् ।

ग्रेटर अफगानिस्तानको नाममा बलुचिस्तानसमेत अफगानिस्तानमा समेटिने दाबी गर्नेहरू पनि छन् । तर, पाकिस्तानमै अहिलेको खैबर पख्तुन्ख्वा प्रान्त र अन्य केही पस्तुन बहुल भूमि समेटेर पस्तुनिस्तान प्रान्त स्थापना गर्ने माग पनि चलिरहेको छ ।

अलग पस्तुन राज्य स्थापना हुनुपर्ने पृथकतावादी माग पनि छ । यो मागलाई अफगानिस्तानमा राम्रै समर्थन छ ।

यो विषय पाकिस्तान-अफगानिस्तान सम्बन्धमा सहजै समाधान ननिस्किने जटिल समस्या बनेको छ । सन् १९६० मा यही कारण यी दुई देशबीच झण्डै युद्धसमेत भएको थियो । यसले अफगानिस्तानको आन्तरिक राजनीतिलाई पनि प्रभावित गरिरहन्छ ।

दूरबिन घुमाएर सन् १९७० को दशकमा जाऔँ ।

सन् १९७३ को कुरा हो । अफगानिस्तानका अन्तिम राजा मोहम्मद जाहिर शाह आँखामा समस्या आएपछि सर्जरीका लागि इटाली गएका थिए । जाहिर शाहले अफगानिस्तानको राजगद्दी सम्हालेको ४० वर्ष भइसकेको थियो ।

यसबेलाका सेना प्रमुख मोहम्मद दाउद खान अफगानिस्तानमा निकै लोकप्रिय थिए । पाकिस्तानमा परेको पस्तुन बहुल क्षेत्र अफगानिस्तानमा समेटिनुपर्ने कुरामा अडान लिएका कारण अफगानी पस्तुनहरूमाझ उनी लोकप्रिय थिए ।

राजा जाहिरका भाइ पर्ने दाउद युवराज पनि थिए । तर, उनले राजा इटालीमा भएको मौकामा अफगानिस्तानको सत्ता हत्याए । उनले अफगानिस्तानबाट राजतन्त्र अन्त्य भएको घोषणा गर्दै गणतन्त्र अफगानिस्तान घोषणा गरे । अफगानिस्तानमा सोभियत संघमा झैँ एक पार्टी पद्धति लागू गर्ने घोषणा गरे । जाहिर शाह इटालीमै निर्वासनमा रहे । त्यहीँ उनको मृत्यु भयो ।

यो कुलाई दाउदले ‘राष्ट्रिय प्रगतिशील क्रान्ति’का रूपमा परिभाषित गरे । उनी आफू राष्ट्र प्रमुख, सरकार प्रमुख, सेनाको परामाधिपति र विदेशमन्त्री घोषणा गरे । अफगानिस्तानमा ‘पिपुल्स डेमोक्रेटिक पार्टी’को एकछत्र शासन हुने भयो ।

सोभियत सत्ता उल्ट्याउन अमेरिकाले अफगानिस्तानमा धार्मिक अतिवादको बिउ रोप्यो । पानी हाल्यो । मलजल गर्‍यो । फुलायो, फलायो । धार्मिक अतिवादको यो विषवृक्ष आज संसारभरि झाँगिएको छ । के यसका लागि तपाईं अमेरिकालाई धन्यवाद दिनुहुन्छ ?

यो कुका थुप्रै आन्तरिक कारणहरू छन् । तर, सोभियत संघ यसको पछाडि थियो । कु भएलगत्तै सोभियत संघले नयाँ व्यवस्था र सरकारलाई मान्यता दियो । सोभियत संघको राम्रो मित्र भारतले पनि तत्काल मान्यता दियो । यतिसम्म कि दाउदले बलियो सैन्य दस्ता बनाउनका लागि भारतको सहयोग लिए र अफगानहरूलाई सैन्य तालिमका लागि भारत पठाए ।

यसबाट अमेरिका तरङ्गित थियो । ऊ कुनै दाउको पर्खाइमा थियो ।

यसबेलासम्म इरान अमेरिकाको पक्षमा थियो । तर, सिंगो अरब र इजिप्टमा अरेबिक सोभियतको लहर चलिरहेको थियो । सोभियतको प्रभाव निकै बलियो भइसकेको थियो । युरोपको ठूलो हिस्सा सोभियत संघ, वार्सा प्याक्ट र युगोस्लाभियामार्फत समाजवादी शासनतिर ढल्किसकेका थिए ।

यसबेला अमेरिकाका लागि इरान जोगाउनु अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण थियो । अरबमा सोभियत प्रभाव कम गर्नु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण थियो । खनिज इन्धनको सबैभन्दा ठूलो भण्डारण नै पूर्ण रूपमा नै गुमाएपछि अमेरिका ठूलो समस्यामा पर्ने निश्चित थियो । यस्तो बेला अफगानिस्तानमा कम्युनिस्ट विचारधारासहित सोभियतनिकट सरकार बन्नु उसका लागि ठूलो खतरा थियो । अमेरिकाका लागि अफगानिस्तान जीवनमरणको प्रश्न बन्न पुग्यो ।

अमेरिकाका लागि परिस्थिति झन् बिग्रँदै गयो । इरानमा शाही शासन ढलेपछि अमेरिका रक्षात्मक स्थितिमा थियो । तर, अरबसँग सम्बन्ध सुधार गर्नु नै अमेरिकाको जितसरह भयो ।

कुपछि दाउदले सातवर्षे योजना अघि सारे । नयाँ संविधान जारी गरे । समाजलाई खुला र उदार बनाउने कार्यक्रमहरू सुरु गरे । यसअघि आफू प्रधानमन्त्री हुँदा अघि सारेकासहित थप सामाजिक सुधारका कार्यक्रम अघि बढाए ।

उनका सुधारवादी कार्यक्रमबाट अफगानिस्तानमा पश्चिमा प्रभाव बढ्ने आकलन मस्कोले गरिरहेको थियो । दाउदले पनि अमेरिका र पाकिस्तानसँग सम्बन्ध सुधारका लागि छलफल अघि बढाएका थिए । यसले सोभियत संघ झन् सशंकित भयो ।

यतिबेलै सन् १९७८ मा अर्को कु भयो । राष्ट्रपति दाउदसहित थुप्रै विशिष्ट अधिकारीहरू मारिए । ‘पिपुल्स डेमोक्रेटिक पार्टी’कै एउटा समूहले यो कु गरेको थियो । सैनिक अधिकारी नुर मुहम्मद तारकीले यो कुको नेतृत्व गरेका थिए । राष्ट्रपति दाउद पनि राजपरिवारकै भएकाले बल्ल अफगानिस्तानमा राजतन्त्र सकिएको उनीहरूले घोषणा गरे ।

अमेरिकाले यो कुपछाडि सोभियत षड्यन्त्र रहेको आरोप लगायो । सोभियत संलग्नता पहिले आरोप मात्रै थियो, पछि सोभियत लालसेना नै अफगानिस्तान पसेपछि प्रमाणित नै भयो ।

यतिबेलासम्मको कालखण्ड अफगानिस्तानका लागि निकै स्थायित्व र शान्त थियो । राजा जाहिर खानकै शासनकालदेखि निरन्तर खुला समाजका लागि सुधारहरू भइरहेका थिए । सन् १९७३ को कुपछि दाउदले यसलाई अझ तीव्र बनाएका थिए । यसबेला शिक्षामा अफगानिस्तानले मारेको फड्को निकै चाखलाग्दो छ । शिक्षा र अन्य सामाजिक आर्थिक गतिविधिमा महिला संलग्नता उच्चस्तरमा पुगेको थियो । सडकमा हिँडिरहेका स्वतन्त्र युवतीका त्यसबेलाका तस्वीर अहिले सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भइरहेका छन् ।

सन् १९७८ को कुपछि अफगानिस्तान अँध्यारो सुरुङमा पस्यो । अफगानिस्तान यस्तो दु:खको गर्तमा पस्यो, आज कसैले चाहेर पनि अफगानिस्तानलाई ४ दशकअघिको अवस्थामा पुर्‍याउन सक्दैन ।

यो कुपछि नुर मुहम्मद तारकीको नेतृत्वमा सरकार बन्यो । कुबाट आएको यो सरकार पहिलेझैँ लोकप्रिय थिएन । कम्युनिस्ट भएकाले नै अफगानी युद्ध सरदारहरू त्रसित भए । धार्मिक गुरुहरू पनि पक्षमा भएनन् । विभिन्न ठाउँमा सरकारको विरोध हुन थाल्यो । सरकारले निर्ममतापूर्वक ती विरोध दबाउन थाल्यो ।

यो सरकारले अमेरिकालगायत पुँजीवादी राष्ट्रहरूको समर्थन पाउने सम्भावना नै रहेन । त्यसैले, अफगानी सत्ताले आफूलाई जोगाउनै भए पनि आफूलाई कडा कम्युनिस्ट देखाउनुपर्ने र सोभियत संघसँग मित्रता गाँस्नुपर्ने भयो । यो स्वाभाविक थियो ।

यता वर्षदिन नबित्दै अफगान नेतृत्वमा स्वार्थको लडाइँ सुरु भयो । कुकै नेतृत्वमध्ये एक हफिजुल्लाह अमिनले तारकीलाई बर्खास्त गरे र पछि हत्याको आदेश दिए । अमिन नयाँ पार्टी प्रमुख र सरकार/राष्ट्र प्रमुख बने ।

हफिजुल्लाह अमेरिकामा पढेका थिए । अमेरिकामा भएका मार्क्सवादी विद्यार्थी आन्दोलनबाट दीक्षित थिए । सोभियत सत्तालाई लाग्यो- तारकीको हत्या गर्ने र हफिजुल्लाहलाई सत्तामा ल्याउने अमेरिकी खेल हो ।

हफिजुल्लाहले अमेरिकी ध्रुवमा अफगानिस्तानलाई लैजान्छन् भन्ने आशंकाले मस्को पिरोलियो । सोभियतले त्यसै वर्ष अर्को कुको प्लट रच्यो ।

डिसेम्बर ४, १९७९ मा ३० हजार सोभियत लालसेना सिमाना पार गर्दै अफगानिस्तान छिरे र काबुल आइपुगे । ‘अपरेसन स्ट्रोम ३३३’ नाम दिइएको यो हस्तक्षेपले सुरुमै हफिजुल्लाहको हत्या गर्‍यो । सोभियतनजिकका बाबरक कर्मललाई सत्ताको नेतृत्व सुम्पियो । लगातार तेस्रो कुपछि अफगानिस्तान सोभियत संघ नियन्त्रित राज्य बन्यो ।

सन् १९७८ को कुपछि नै विभिन्न धार्मिक समूह र युद्ध सरदारहरूले विरोध थालिसकेका थिए । यो विरोध थप हिंसात्मकहुँदै गएको थियो । सरकारी दमन क्रूर हुँदै गएको थियो । सरकारले थेग्न नसक्ने भन्दै साथी सरकार जोगाउन सोभियत लालसेना अफगानी जनतासँग लड्न थाल्यो । अफगानिस्तान युद्धमा होमियो ।

दूरबिनबाट हेरौँ त, यस्तो अवस्थामा अमेरिका के गर्दै होला ? वासिङ्टनमा ठूलै खैलाबैला मच्चिएन होला त ?

सेना र हतियारसहित मस्को अफगानिस्तान छिरेपछि वासिङ्टन पनि अफगानिस्तान छिर्ने भयो । कम्युनिस्ट सत्ताविरुद्ध लडिरहेका धार्मिक अतिवादी र युद्ध सरदार नै उसका लागि उपयुक्त माध्यम थियो ।

यहाँसम्म पुग्न अमेरिकाले पाकिस्तानलाई माध्यम बनायो । पाकिस्तानको भारतसँग जन्मजात दुश्मनी थियो । सोभियत संघ थियो भारतको मित्र । पूर्वतिर विशाल भारत त छँदै छ, अब पश्चिममा पनि उसकै मित्रको बोलबालाले पाकिस्तानलाई चिढ्यायो । दुश्मनको दुश्मन मित्र हुन्छ । अमेरिका पाकिस्तानको मित्र बन्यो । पाकिस्तानले अमेरिका र मुजाहिद्दिनबीच सेतुको भूमिका खेल्यो ।

अफगानिस्तानको सोभियत समर्थक सत्ता उल्टाउने जिम्मा राष्ट्रपति जिमी कार्टरले गुप्तचर निकाय सीआईए (सेन्ट्रल इन्टेलिजेन्स एजेन्सी)लाई दिए । सीआईएले आन्दोलनमा रहेका विभिन्न धार्मिक समूह तथा युद्ध सरदारहरूको गठजोड मुजाहिद्दिनसँग सम्पर्क गर्‍यो । पाकिस्तानी गुप्तचर निकाय आईएसआईमार्फत मुजाहिद्दिनलाई हतियार र पैसा पठाउन थाल्यो । मुजाहिद्दिनका लडाकुलाई तालिम पनि दिन थाल्यो । विस्तारै अमेरिकाले एन्टिएयरक्राफ्ट रकेट नै पठाउन थाल्यो । मुजाहिद्दिनले यो रकेटबाट सोभियत हेलिकोप्टरसमेत झार्न थाल्यो ।

‘अपरेसन साइक्लोन’ अर्थात् चक्रवात नाम दिइएको यो अपरेसन सीआईएको सबैभन्दा लामो र महँगो छद्म अपरेसन भनिन्छ । अमेरिकाले यो कार्यक्रमअन्तर्गत पाकिस्तानलाई दिएको अर्बौं डलर सहयोगमध्ये २० अर्ब अमेरिकी डलर मुजाहिद्दिन लडाकुलाई तालिम दिनमा खर्च भएको दाबी कतिपयले गरेका छन् । आईएसआईले लगभग विभिन्न समयमा १ लाख अफगानी लडाकुलाई तालिम दिएको कतिपयको दाबी छ ।

बाइडेन राष्ट्रपति बनेसँगै इरानमाथि दबाब बढाइरहेका छन् । इरानी तेलको भण्डार अमेरिकी निजीक्षेत्रका लागि खुला होस् भन्ने नै अमेरिकाको उद्देश्य हो । फरक आर्थिक-राजनीतिक प्रणाली अँगालेको इरान यो मान्न तयार छैन । त्यसैले इरान-अमेरिका विवाद अब तातिन सक्छ । यसबाट अफगानिस्तान तरङ्गित हुन्छ ।

पहिलो वर्ष सन् १९७९ मा ७ लाख डलरबाट सुरु भएको यो अपरेसनमा अर्को वर्ष सन् १९८० मा २ देखि ३ करोडको बीचमा खर्च भएको थियो । सन् १९८७ मा ६३ करोड अमेरिकी डलर खर्च भएको दाबी गरिन्छ । तर, छद्म कार्यक्रम भएकाले यसको स्पष्ट लेखाजोखा कतै भेटिन्न ।

१८ अप्रिल १९८८ मा मुख्यपृष्ठमा प्रकाशित न्युयोर्क टाइम्सको समाचार भन्छ, ‘विद्रोहीलाई हतियारबद्ध गर्न अमेरिकाले ८ वर्षमा २ अर्ब रुपैयाँ खर्च गरिसकेको छ तर वासिङ्टनले औपचारिक मान्यता नदिएकाले अपरेशनमा भएको ठ्याक्कै खर्च भने गोप्य राखिएको छ ।’

रोचक त समाचारको पहिलो लाइन नै छ, ‘चीन र केही मुस्लिम देशको सहायतामा फगानिस्तानका लडाकु गुरिल्लालाई सोभियत सत्ता पल्टाउन आवश्यक पर्ने हतियार उपलब्ध गराउन अमेरिकाले ८ वर्षदेखि अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो ‘इन्टरनेसनल अपरेसन’ सञ्चालन गरिरहेको छ ।’

‘सिल्क रोड’ नामक किताबमा पिटर फ्रयाङ्कोपानले चीनले मुजाहिद्दिनलाई रकेट लञ्चर, राइफल, एम्बुसलगायत ठूलो मात्रामा पठाएको थियो । झण्डै दुई दशकपछि सन्, २००१ मा यी युद्ध सामग्री अल कायदा र तालिबानको आधारशिविरमा अमेरिकी सेनाले फेला पारेको थियो । यति मात्रै होइन, चीनले सिञ्जियाङका उहिगुर मुस्लिमलाई तालिम दिएर मुजाहिद्दिनमा पठाएको थियो । यसरी भर्ती भएकाहरूबाट सिञ्जियाङमा धार्मिक अतिवाद भित्रियो । यसको मूल्य आज सिञ्जियाङका सर्वसाधारण मुस्लिमले चुकाइरहेका छन् । त्यहाँका मुस्लिम बालबालिकाले चुकाइरहेका छन् ।

न्युयोर्क टाइम्सको त्यही समाचारले अमेरिकासँग मिलेर साउदी अरबले पनि मुजाहिद्दिनलाई सहायता गरेको उल्लेख गरेको छ । अमेरिकाले साउदीलाई नै बेच्न नचाहेको शक्तिशाली स्टिन्जर एन्टिएयरक्राफ्ट मिसाइल मुजाहिद्दिनका लागि साउदीले खरिद गरेको समाचारबाट थाहा हुन्छ । साउदीका धनाढ्य र राजकुमारहरूले धार्मिक कर्तव्यका रूपमा मुजाहिद्दिनलाई आर्थिक सहयोग गर्ने गरेको पनि समाचारमा लेखिएको छ ।

सोभियत सत्ता उल्ट्याउन अमेरिकाले अफगानिस्तानमा धार्मिक अतिवादको बिउ रोप्यो । पानी हाल्यो । मलजल गर्‍यो । फुलायो, फलायो । धार्मिक अतिवादको यो विषवृक्ष आज संसारभरि झाँगिएको छ । के यसका लागि तपाईं अमेरिकालाई धन्यवाद दिनुहुन्छ ?

आज संसारभरि इस्लामिक अतिवादीहरूले जिहादको नाममा हत्या र आतंकको अनवरत धन्दा गरिरहेका छन् । यसबाट अमेरिका सबैभन्दा धेरै आतंकित छ । युरोपेली देशहरू आतंकित छन् । भारत आतंकित छ । चीन त्रस्त छ । अधिकांश इस्लाम बहुल देश द्वन्द्वमा फसेका छन् । सिरिया, लेबनान, प्यालेस्टाइन, इजिप्ट, नाइजेरिया, सोमालिया, सुडान अतिवादले व्याप्त छ । जिहादको नाममा मानिसलाई बम बनाएर पड्काउनु समान्यजस्तो भइसक्यो ।

आफ्नो किताब ‘हेभन अन अर्थ’मा सदाकत कद्रीले सन् १९८३ भन्दा पहिले जिहादका नाममा मानिसहरू आफैँ विस्फोट हुन तयार हुने कुरा नसुनिएको उल्लेख गरेका छन् । यो अफगानिस्तानमा मुजाहिद्दिनको नेतृत्वमा जिहाद चर्किरहेको समय थियो । जिहादको नाम दिएपछि अफगानिस्तानमा मुजाहिद्दिनको संघर्षले थुप्रै देशका इस्लाम धर्मावलम्बीको ध्यान तानेको थियो । सायद ह्वाइट हाउस यसलाई आफ्नो ठूलो सफलता ठानेर जुँघामा ताउ लाइरहेको थियो होला । सन् २००१ को सेप्टेम्बर ११ मा उसको त्यो भ्रम तोडियो कि ?

अफगान भूमिमा भएको अमेरिका र सोभियत संघको छद्मयुद्धमा १५ हजार सोभियत नागरिक (सेना र अन्य) मारिए । करिब २० हजार अफगान सेना मारिए । झण्डै १ लाख मुजाहिद्दिन लडाकु मारिए । ८ देखि २० लाखको बीचमा अफगान नागरिक मारिए ।

अफगानिस्तानमा चलेको सोभियत संघ र अमेरिकाको छद्मयुद्ध दश वर्ष चल्यो । सन् १९८९ मा सोभियत संघले आफ्नो सेना फिर्ता बोलायो । अफगानबाट सैनिक फिर्ता भए पनि अमेरिकाले मुजाहिद्दिनलाई निरन्तर सहयोग गरिरह्यो । सन् १९९२ मा मुजाहिद्दिनले अफगानिस्तानमा सत्ता कब्जा गर्‍यो । सोभियतलाई परास्त गर्नका लागि अमेरिकाले धार्मिक अतिवादी मुजाहिद्दिनलाई अफगानिस्तानको सत्ता कब्जा गर्न सम्पूर्ण सहयोग गर्‍यो ।

युद्ध सकियो, अफगानी जनताका अँध्यारा दिन सकिएनन् । दु:खको अँध्यारो सुरुङमा एकपछि अर्को अप्ठ्यारा घुम्ती आइरहे, शान्तिको उज्यालो आएन ।

अफगानिस्तानलाई त्यहीँ छोडेर दूरबिनबाट सिंगो विश्वको मानचित्रमा हेरौँ । यसबेलासम्म सोभियत संघ विघटन भइसकेको छ । जर्मनीलाई विभाजन गर्ने बर्लिन पर्खाल भत्किइसकेको छ । अमेरिका संसारको एक्लो विश्वशक्ति भएको छ । साम्यवादी र उदारवादीबीचको संसार कब्जा गर्ने होडको अन्त्य भएको छ ।

अफगानिस्तानमाथिको भूराजनीति भने निरन्तर उस्तै छ ।

दूरबिनबाट हेरौँ !

सत्ता कब्जापछि मुजाहिद्दिनका विभिन्न समूहबीच द्वन्द्व कायम रह्यो । काबुलमा नियन्त्रण जमाउन उनीहरू एकअर्कासँग लडिरहे । यसमा मूलत: पाकिस्तानको समर्थन पाएको हिजाब-ए-इस्लामी, इरानको समर्थन पाएको हिजाब-ए-वाहदात र साउदीको समर्थनप्राप्त इत्तिहाद-इ-इस्लामी एकअर्कासँग भिड्न थाले । अफगानिस्तानका विभिन्न भूभाग कब्जा गर्न थाले । अफगानी गृहयुद्ध नयाँ स्वरूपमा जारी रह्यो ।

दूरबिन घुमाएर अफगानिस्तानबाट पूर्वतिर आउनुस् त ।

भारतको उत्तर प्रदेशमा एउटा शहर छ देवबन्द । देवबन्दमा एउटा इस्लामिक अध्ययन संस्थान छ- दारूल उलुम देवबन्द । दारूल उलुमको अर्थ हुन्छ, ज्ञानको केन्द्र अर्थात् विद्यालय । यसको स्थापना सन् १८६६ मा स्थापना भएको थियो ।

स्थापनाको केही वर्षमा यहाँका विद्वान्‌हरूले एउटा नयाँ विचारधारा सुरु गरे, देवबन्दी । यो सुफीलगायत विभिन्न इस्लामिक परम्पराको आलोचनामा आएको थियो । यो धारा भारतीय प्राय:द्वीपभरि फैलियो । विभिन्न मदरसामा देवबन्दी धारा पढाइ हुन थाल्यो ।

अफगानिस्तान लगातार युद्धमा फसेपछि ठूलो संख्यामा अफगानी पाकिस्तान छिरेका थिए । उनीहरूमध्ये कतिपय युवा पाकिस्तानका मदरसामा देवबन्दी धाराको इस्लामिक शिक्षा लिइरहेका थिए ।

यसैबेला मुजाहिद्दिनका एक कमाण्डर मूल्लाह मोहम्मद उमार पाकिस्तान आए । ती युवालाई संगठित गरे र नयाँ संगठन बनाए: तालिबान । तालिबानको अर्थ हुन्छ विद्यार्थी ।

उमार पनि आफ्नो युवावयमा पाकिस्तानमै देवबन्दी धारामा दीक्षित भएका थिए । तालिबान यही धाराको विचार बोक्ने संगठन हो ।

अफगानिस्तानमा मुजाहिद्दिनका विभिन्न समूहबीच मुलुकका विभिन्न भाग कब्जा गर्ने संघर्ष चलिरहेकै बेला सन् १९९४ बाट तालिबानले कान्दहार शहरलाई आधार बनाएर एकपछि अर्को भूमि कब्जा गर्‍यो । सन् १९९६ मा सम्पूर्ण मुलुक कब्जा गर्दै एकलौटी शासन स्थापना गर्‍यो ।

तालिबानलाई अमेरिकाको मित्रशक्ति पाकिस्तानले भरथेग गरेको थियो । गृहयुद्धका यी चार वर्षमा अमेरिकाले मुजाहिद्दिनलाई दिने सहयोग पनि पाकिस्तानमार्फत पठाइरहेको थियो ।

सत्तामा आएपछि तालिबानले कठोर इस्लामिक कानुन लागू गर्‍यो । सन् १९९६ देखि २००१ सम्म अफगानिस्तानमा तालिबानको एकछत्र राज चल्यो । सन् २००१ सेप्टेम्बर ११ को घटनापछि तालिबान राजको पहिलो चरण अन्त्य भयो ।

तालिबानले सत्ता कब्जा गरेकै वर्ष अगस्टबाट ओसामा बिन लादेन नेतृत्वको अर्को इस्लामिक संगठन अल-कायदाले अमेरिकाविरुद्ध जिहाद घोषणा गर्‍यो ।

लादेन यमनबाट साउदी बसाइँ सरेका धनाढ्य व्यवसायी मोहम्मद विन लादेनका ५२ मध्ये १७औँ सन्तान थिए । उनका अधिकांश दाजुभाइ र दिदीबहिनी युरोप र अमेरिकामा पढे पनि लादेन साउदीमै पढे-हुर्किए । सानै उमेरमा उनी मुस्लिम ब्रदरहुडमा जोडिए । यहाँ ‘पान-इस्लामिक’ विचार राख्ने अब्दुल्लाह अजामको पश्चिमा शक्तिविरुद्ध जिहाद छेड्नुपर्ने विचारबाट उनी निकै प्रभावित भए ।

सन् १९८० को दशकको सुरुवातमै उनी पाकिस्तान गए । यसबेला अफगानिस्तानमा कम्युनिस्ट सरकार र सोभियत सेनासँग मुजाहिद्दिन लडिरहेको थियो । सोभियत सेना फिर्ता नहुँदासम्म उनले मुजाहिद्दिनको लडाइँमा साथ दिए । खासगरी पाकिस्तानमा बसेर पश्चिम एसियाली देशका युवालाई भर्ती गर्न, पैसा र हतियारको बन्दोबस्त गर्न मुजाहिद्दिनलाई सहयोग गरे ।

सोभियत र अफगानिस्तानको कम्युनिस्ट सत्ताविरुद्धको अफगानिस्तानको लडाइँलाई जिहाद भनेर अमेरिकाले नै प्रचार गरिदिएको थियो, जसले लादेनलाई आकर्षित गर्‍यो । लादेनले जिहादको अभ्यास यही संघर्षमा गरे । र, अन्तत: त्यही अमेरिकाविरुद्ध जिहादको घोषणा गरे ।

सन् १९८८ मा उनले अल-कायदा स्थापना गरे ।

अफगानिस्तानबाट सोभियत सेना फिर्ता भएपछि लादेन साउदी फर्किए । साउदीले देशनिकाला गरेपछि सुडान गए । अमेरिकी दबाबमा सुडानले पनि देशनिकाला गरेपछि सन् १९९६ मा अफगानिस्तान गए । यतिबेला तालिबान अफगान सत्तामा आइसकेको थियो । यहीँबाट अमेरिकाविरुद्ध जिहादको घोषणा गरे ।

अमेरिकाको सीआईएले सन् १९९२ मा सोमालियामा भएको अमेरिकी सेनामाथिको आक्रमण र सन् १९९३ मा न्युयोर्कमा भएको बम हमलामा पनि लादेनको हात रहेको दाबी गरिरहेको थियो । यस्तै, लादेनले अल-कायदका नाममा इस्लामिक अतिवादीको वैश्विक-सञ्जाल बनाइरहेको सूचना पनि अमेरिकासँग थियो । तैपनि तालिबानले शरण दिएपछि अमेरिकाले तत्काल केही गरेन । यसपछि अमेरिकी दूतावास, अमेरिकी सरकारी कर्मचारी वा सेनालक्षित विभिन्न घटना अलकायदाले गराइरह्यो ।

त्यसपछि आउँछ: ११ सेप्टेम्बर २००१ ।

हाम्रो दूरबिन घुमाएर अमेरिका जाऔँ ।

यस दिन बिहानैदेखि एयर ट्राफिक कन्ट्रोलले अमेरिकन एयरल्याइन्सको उडान नम्बर ११ सँग सम्पर्क गर्ने प्रयास गरिरहेको थियो । सम्पर्क भएपछि पाइलटलाई ३५ हजार फिटमाथि जान अनुरोध गरियो । तर, जवाफ एकदमै अनौठो आयो । ‘हामिसँग केही जहाज छन् । चुपचाप बस्, यसैमा तेरो कल्याण छ । हामी एयरपोर्ट फर्किंदै छौँ ।’

आज आप्रवासन दुनियाँको सबैभन्दा जटिल समस्यामध्ये एक भएको छ । सम्पूर्ण युरोपमा इस्लामोफोबियाको रोग सल्किएको छ । युरोप र अमेरिकामा श्वेत अतिवाद बढिरहेको छ । यही अतिवादी विचार बलियो भएसँगै अमेरिकामा ट्रम्पको उदय भयो ।

ठीक ८ बजेर ४६ मिनेटमा बोइङ ७६७ जहाज वर्ल्ड ट्रेड सेन्टरको उत्तरी टावरमा ठोकियो । यसको १ घण्टा १७ मिनेटभित्र अरु दुई जहाज वर्ल्ड ट्रेड सेन्टरको दक्षिणी टावर र अमेरिकी सुरक्षा मुख्यालय पेन्टागनमा ठोक्किए । अर्को एउटा अपहृत विमान पेन्सिलभेनियामा दुर्घटनामा पर्‍यो ।

बिन लादेनको योजनामा अल कायदाले गरेको यो आक्रमणमा लगभग ३ हजार मान्छे मारिए । अन्तर्राष्ट्रिय आतंकवादको नामले संसारको सबैभन्दा शक्तिशाली अमेरिकासँगै सिङ्गो विश्व त्रस्त बन्यो ।

अमेरिकाले अन्तर्राष्ट्रिय आतंकवादविरुद्ध युद्धको घोषणा गर्‍यो । अरु शक्तिशाली देशले उसलाई साथ दिए ।

बिन लादेन खोज्न भन्दै अमेरिकाले अफगानिस्तानमाथि आक्रमण गर्‍यो । तालिबानलाई सत्ताबाट हटायो । प्रजातान्त्रिक सरकार बनाउने प्रयास भयो । तर, तालिबानले निरन्तर सशस्त्र संघर्ष गरिरह्यो । तालिबानले यो शक्ति कहाँबाट प्राप्त गर्‍यो ? अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिका जानकारहरू चीन, रसिया र इरान, कतारमाथि शंका गर्छन् ।

२० वर्ष लगातार युद्ध चल्यो ।

लादेन भने सन् २०११ मा पाकिस्तानको अब्बोतावादमा भेटिए । उनको त्यहीँ हत्या भएको समाचार सार्वजनिक गरियो ।

यसबीचमा संसारको मानचित्र फेरियो । अन्तर्राष्ट्रिय आतंकवाद अमेरिका र विश्व सुरक्षाको मुख्य चुनौती रहेन । त्यसको ठाउँ चीनले लियो ।

अफगानिस्तानबाट इस्लामिक अतिवादको तीव्र विस्तार भयो र सम्पूर्ण पश्चिम एसियामा फैलियो । अमेरिकाले इराकमाथि पनि आक्रमण गर्‍यो । सिरियामा युद्धमा फस्यो । पश्चिम एसिया र उत्तर अफ्रिकामा फैलिएको इस्लामिक अतिवादले ठूलो संख्यामा मानिसहरू विस्थापित भए । शान्त हावामा सास फेर्न यहाँबाट मानिसहरू युरोप, अमेरिका जान थाले ।

आज आप्रवासन दुनियाँको सबैभन्दा जटिल समस्यामध्ये एक भएको छ । सम्पूर्ण युरोपमा इस्लामोफोबियाको रोग सल्किएको छ । युरोप र अमेरिकामा श्वेत अतिवाद बढिरहेको छ । यही अतिवादी विचार बलियो भएसँगै अमेरिकामा ट्रम्पको उदय भयो ।

ट्रम्प र भारतका प्रधानमन्त्री मोदीको असाध्यै केमेस्ट्री मिल्यो । शीतयुद्धमा सोभियतको दोस्त भारत अमेरिकासँग एकाएक नजिकियो । यता पाकिस्तान अमेरिकासँगको दोस्ती तोडेर चीनको ‘अल वेदर फ्रेन्ड’ बन्यो । साथै, चीन र रसिया महत्त्वपूर्ण रणनीतिक विषयमा नजिक देखिएका छन् । कतिपय विद्वान्‌हरू भन्छन्, संसार शीतयुद्धको समयमा जस्तै दुई ध्रुवीय हुँदै छ ।

ट्रम्पले अरू देशका मामलामा अमेरिकाको जनशक्ति र पैसा खर्च नगर्ने नीति लिए । ठूलो विरोध र आलोचनाका बीच उनले अफगानिस्तानबाट सेना फिर्ता गर्ने निर्णय गरे । अमेरिकाले कतारको मध्यस्थतामा दोहामा तालिबानसँग वार्ता गर्‍यो । यो वार्तामा अफगानिस्तानको जननिर्वाचित सरकारलाई कुनै महत्त्व दिइएन । जे भए पनि अफगानिस्तानबाट अमेरिकी सेना फिर्ता गर्ने सहमति भने जुट्यो ।

नयाँ राष्ट्रपति जो बाइडेनले अमेरिकी सेना फिर्ता गरे । अमेरिकी सेना लगभग फिर्ता भइसकेको थियो । यसैबेला तालिबानले १० दिनमा सम्पूर्ण मुलुक कब्जा गर्‍यो र २० वर्षपछि पुन: सत्तामा आयो । अफगानिस्तानको सरकारी सेनाले तालिबानको प्रतिरोध गरेन । राष्ट्रपति असरफ घानी देश छोडेर भागे । रूस र चीनले तालिबान सरकारलाई तत्काल मान्यता दिए ।

२० वर्षमा युद्धका कारण प्रत्यक्ष साढे २ लाख मानिस मारिए । युद्धबाट प्रभावित भएर अप्रत्यक्ष रूपमा कति मरे । विस्थापित र शरणार्थीको कुनै लेखाजोखा छैन । २ ट्रिलियन डलरको खोलो बग्यो ।

पश्चिम एसियाको इराक र सिरियामा अमेरिकी सेना लडिरहेको बेला पुरानो लेभान्त क्षेत्रलाई स्वतन्त्र, एकीकृत इस्लामिक मुलुक बनाउने उद्देश्यका साथ अर्को संगठन सक्रिय हुन्छ: इस्लामिक स्टेट अफ लेभान्त । यसकै अर्को नाम इस्लामिक स्टेट अफ इराक एण्ड सिरियाको छोटकरी आईएसआईएस र अझ छोटोमा आईएस नामले यो संगठन चर्चित छ । मुजाहिद्दिन, तालिबान र अल कायदामा काम गरेका धेरै मानिसहरू आईएसमा जोडिए ।

यही आईएससँग आबद्ध आईएस-केले केही दिनअघि राजधानी काबुलको विमानस्थलनजिकै बम पड्काएको थियो । यही शृंखलामा हामीले यो घटना र आईएस-केको चर्चा गरिसकेका छौँ ।

तालिबानपछि धार्मिक अतिवादको राजनीतिलाई हिंसात्मक रूपमा अघि बढाउन यो संगठन तयार छ । अनुमानमै आधारित भए पनि फाट्टफुट्ट अमेरिकाले तालिबानसँग मिलेर आईएसकेविरुद्ध युद्ध लड्ने समाचार पनि आइसकेका थिए ।

अर्कातिर पन्जशिरमा तालिबान सरकारविरुद्ध विद्रोह सुरु भइसकेको छ । पन्जशिर विद्रोहलाई यहाँको जनसंख्याको बनोटले आधार प्रदान गरेको छ । तालिबानको प्रभाव पस्तुनमा बढी छ । तर, उत्तरी बेल्टमा ताजिक, उज्वेक र हजारा जातिको बसोबास छ । ताजिक जाति कुल जनसंख्याको २७ प्रतिशत जति छ भने उज्वेक र हजारा ९/९ प्रतिशत छन् । यही क्षेत्रबाट तालिबानलाई चुनौती पेस भएको छ ।

अझै पनि प्रभावशाली युद्ध सरदार र धार्मिक नेताहरूको तालिबानसँग सम्बन्ध कस्तो हुन्छ भन्नेले पनि अफगानिस्तानमा अब कस्ता दिन आउनेछन् भन्ने निर्धारण गर्छ । आईएस के र पन्जशिरको विरोधले गृहयुद्धको संकेत दिइरहेको छ ।

मूलत: अबको विश्व चीन र अमेरिकाबीचको प्रतिस्पर्धा वरिपरि हुनेछ, यसबाट अफगानिस्तान पूर्णत: प्रभावित हुनेछ । तर, भारत र रूस पनि अफगानिस्तानका लागि महत्त्वपूर्ण खेलाडी हुनेछन् ।

बाइडेन राष्ट्रपति बनेसँगै इरानमाथि दबाब बढाइरहेका छन् । इरानी तेलको भण्डार अमेरिकी निजीक्षेत्रका लागि खुला होस् भन्ने नै अमेरिकाको उद्देश्य हो । फरक आर्थिक-राजनीतिक प्रणाली अँगालेको इरान यो मान्न तयार छैन । त्यसैले इरान-अमेरिका विवाद अब तातिन सक्छ । यसबाट अफगानिस्तान तरङ्गित हुन्छ ।

कतार, साउदी र यूएईले के के खेल खेल्छन् भन्ने पनि अफगानिस्तानका लागि महत्त्वपूर्ण हुने नै छ । चीनको सबै मौसमको साथी पाकिस्तानको भूमिका त अफगानिस्तानको भविष्यका लागि धेरै नै महत्त्वपूर्ण छ ।

हामीले दश हजार वर्षको अफगानिस्तानको इतिहास हेर्‍यौँ । यो भूमि, यो समाज सहजै नयाँ संस्कृतिलाई स्वीकार गर्ने समाज हो । विभिन्न संस्कृति एकसाथ हुर्काउन सक्ने उदार र सहिष्णु समाज हो । ज्ञानको भोको समाज हो, जहाँ प्राचीनकालदेखि नै दर्शन र कलाका विशाल केन्द्रहरू थिए । भारत र युनानको गौरवशाली दार्शनिक-सांस्कृतिक विरासतलाई अफगानिस्तानले जोडेको थियो ।

मुजाहिद्दिनको प्रभाव बढ्न थालेपछि अफगानिस्तानबाट फारसी, हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बी लखेटिए । क्रिश्चियन र यहुदीहरू विस्थापित भए । तालिबानको आगमनपछि यो क्रम झनै बढ्यो ।

यो अफगानी समाजको चरित्र होइन । इतिहासले भन्छ, उदारता, खुलापन, सहिष्णुता, विविधता, स्वतन्त्रता नै अफगानी समाजको चरित्र हो । समय लाग्ला तर तालिबानी कट्टरताको त्यहाँ प्रतिरोध हुने नै छ । यसैमा शक्तिराष्ट्रहरूको खेल थपिएला ।

साँच्चिकै अफगानिस्तानमा अब नयाँ युद्ध सुरु होला ?

अमेरिका–तालिबान युद्ध सकियो । तालिबान सत्तामा फर्कियो । तर, अफगानी जनताका दु:खका दिन सायद अझै सकिएका छैनन् ।

अब दूरबिन थन्क्याउनुस् । पछि कुनै दिन, कुनै सन्दर्भमा काम लाग्ला ।

याे पनि पढ्नुहाेस् :

बेलायतलाई युद्धमा हराउने त्यो अफगानिस्तान

अफगानिस्तानको बाटो दिल्ली छिरेका सुल्तान र मुगल

चेङ्गिज खानले रक्तपात मच्चाउनुअघिको अफगानिस्तान

अफगान भूमिमा चार हजार वर्षको भूराजनीति

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ २८, २०७८ १३:३५