चेङ्गिज खानले रक्तपात मच्चाउनुअघिको अफगानिस्तान (भाग-२)

स्केच : जिओपोलिटिकल इन्टेलिजेन्स सर्भिसेस ।

A+ A A-

अब फेरि दूरबिनको ढक्कन खोल्नुहोस् है । अफगान भूमिमा चार हजार वर्षको इतिहास हेर्ने हाम्रो दूरबिन यात्रा अब चीनबाट सुरु हुन्छ, चीनको महापर्खालबाट ।

हामीले अघिल्लो यात्रा टुंग्याउँदा अफगानिस्तानमा ग्रेसोब्याक्ट्रिया साम्राज्यको राज थियो । सिन्धु सभ्यता, ब्याक्ट्रिया सांस्कृतिक क्षेत्र, वैदिक आर्य, पारसी, युनानी, बौद्ध आदि संस्कृति र सभ्यताको सम्मिश्रणबाट अफगानिस्तान सांस्कृतिक रूपमा धनी र प्रख्यात भएको समय हो यो । यसबेला चीनको एकीकरण भइसकेको थिएन । स-साना राज्यहरूले दुश्मनबाट जोगिन आफ्ना राज्यको सीमानामा पर्खाल लगाउने गरेका थिए ।

यसअघि..

(भाग-१)- अफगान भूमिमा चार हजार वर्षको भूराजनीति

दूरबिनको फोकस चेन्ज गरौँ । चीनको पूर्वी भागतिर समयरेखामा इशापूर्व २०० आसपास फोकस गरौँ । त्यहाँ क्वीन सी हुवाङ नाम गरेका सम्राट सैन्य अभियानमार्फत ससना राज्यहरूलाई पराजित गरिरहेका देखिनेछन् । त्यसपछि उनले आफ्नो साम्राज्यको सीमानामा पर्ने पर्खाललाई जोडेर विशाल पर्खाल बनाउन लगाउँछन् । यो पर्खाल बनाउनुको उद्देश्य मध्य एसियाबाट घोडा चढेर आउने समूहबाट चीनको सुरक्षा गर्नु थियो । शक, हुण, युझी आदि त्यसबेलाका शक्तिशाली मध्य एसियाली समुदाय थिए । उनीहरू खेती गर्दैन थिए, शिकार उनीहरूको मुख्य पेसा थियो । तर, शक्तिशाली सैन्यबलको भरमा बेलाबेला शहरहरूमा आक्रमण गर्ने र लुटपाट मच्चाउने गरिरहन्थे ।

महापर्खाल बनेपछि उनीहरूले त्यसलाई पार गरेर चीनतिर लुटपाट मच्चाउन जान सकेनन् । यता मध्य एसियामै पनि विभिन्न समूहबीचको प्रतिद्वन्द्विता चलिरहन्थ्यो । पराजितहरू विस्थापित हुन्थे र नयाँ भूमितिर बसाइँ सर्थे ।

महापर्खाल बनेपछि युझी जातिको शक्तिशाली सेना लगातार पश्चिमतिर अघि बढिरहेको देख्न सक्नुहुन्छ । युझी पनि घुमन्ते जाति नै थिए र उनीहरूले लगभग हजार वर्षको गौरवशाली इतिहास बोकेको शक्तिशाली जातिलाई विस्थापन गरेर वर्तमान चीनको पश्चिमी भेगमा आधिपत्य कायम गरिरहेका थिए । त्यो जाति थियो, शक अर्थात् सिथियन्स ।

ग्रीक इतिहासमा इशापूर्व आठौँ शताब्दीदेखि नै घुमन्ते पशुपालक शक जातिका मानिसले पूर्वी युरोप र त्यससँग जोडिएको एसियाली भूभागमा विशाल साम्राज्य बनाएका थिए । उनीहरूको पटकपटक ग्रीक, पर्सियन, रोमन आदि साम्राज्यसँग युद्ध भएको छ ।

अघिल्लो लेखमा हामीले युरल पर्वत आसपासबाट बसाइँ सरेका वैदिक आर्यको चर्चा गरेका थियाैँ । अहिलेसम्म पनि शकहरूलाई वैदिक आर्यकै पुर्खाको सन्तान मानिन्छ । शक र सिथियन्स दुवै शब्दको इतिहास हेर्दै जाँदा कुद्र (skudra) शब्द भेटिन्छ । यही कुद्रबाट संस्कृतिमा शुद्र बनेको हो भन्ने दाबी पनि छ ।

भारतीय इतिहासकार रामशरण शर्मा शुद्र जाति पनि वैदिक आर्य सँगसँगै दक्षिण एसिया बसाइँ सरेको दाबी गर्छन् । गाईका लागि वैदिक आर्य र शुद्रहरूबीच पटकपटक युद्ध भएको उनको दाबी छ । ऋगवेदमा उल्लेखित शुद्र शब्दको जरो खोज्दै गएर नै उनले यो दाबी गरेका हुन् । उनलाई मान्ने हो भने शुद्र, जो पछि वर्णव्यस्थाको चौथो वर्ण बन्यो, यिनै शकहरूको एउटा समूह हुनुपर्छ ।

शकहरूलाई वैदिक आर्यकै पुर्खाको सन्तान मानिन्छ ।

कतिपयले शक नै शाक्यका पुर्खा भएकाले गौतम बुद्ध पनि शक नै भएको दाबीसमेत गरेका छन् । डीएनए परीक्षणले भने शक फरक स्थानबाट आएको समुदाय भन्ने देखाउँछ । उनीहरूको शारिरीक बनावट भने मध्य एसियाली पशुपालकसँग मिल्दोजुल्दो नै पाइएको छ । उनीहरू इन्डोयुरोपियन भाषीहरूसँग एकदमै नजिक भएर लामो समय बसेका पनि थिए । डीएनएको अध्ययनले यसमा केही खुलासा पक्कै गर्ला । अहिले हामीले चर्चा गर्ने त्यसभन्दा अलि पछिका शकहरूको हो ।

विगतमा विशाल साम्राज्य हाँकेका शकहरू यतिबेला निकै कमजोर बनेका थिए । अहिले रुसले अतिक्रमण गरेको युक्रेनको क्रिमियामा उनीहरूको राजधानी थियो । पहिलेभन्दा बढी स्थायी बसोबास गर्न थालेका थिए । तर, पश्चिम र पूर्व दुवैतिरबाट लगातार आक्रमण भएपछि उनीहरू नयाँ-नयाँ ठाउँमा बसाइँ सर्न थालेका थिए ।

शकहरूको एउटा समूह पर्सियन भूमितिर लाग्यो, कतिपय युरोपतिर छरिए । केही समूह भने अफगानिस्तानको बाटो दक्षिण एसिया छिरे । चीनको महापर्खाल नभएको युझीहरूले शकमाथि आक्रमण नगरेर पूर्वतिरका चिनियाँ शहरमा आक्रमण गर्न सक्थे । अथवा भागेर जाने शकहरू पनि दक्षिणतिर नझरेर पूर्व जान सक्थे । महापर्खालले उनीहरूलाई छेक्यो । उनीहरू युरोप, पश्चिम एसिया र दक्षिण एसियामा छरिए ।

यसअघि..

(भाग-१)- अफगान भूमिमा चार हजार वर्षको भूराजनीति

यसमध्ये एउटा समूहले अफगानिस्तानको दक्षिणी भूभाग, पाकिस्तानको दक्षिणपश्चिमी भूभाग र पूर्वी इरानको केही भूभागमा आफ्नो आधिपत्य स्थापन गर्‍याे । पछि उनीहरूले ग्रेसोब्याक्ट्रिया साम्राज्यका युनानी शासकबाट अफगानिस्तानका केही भूभाग पनि लिए । त्यसबेलाको महत्त्वपूर्ण शहर तक्षशीलासमेत जित्दै उनीहरूले शक साम्राज्य नै निर्माण गरे । कुनैबेला शक साम्राज्य इरानको अधिकांश भाग हुँदै भारतको सौराष्ट्र र मथुरासम्म फैलिएको थियो । पुराणहरूमा शकहरूले मगधको राजधानी पातलीपुत्रमा समेत हमला गरेर नरसंहार गरेको कथा पाइन्छ ।

मध्य एसियाली घोडा आज पनि दुनियाँको सबभन्दा राम्रा घोडा मानिन्छ । शकहरू तिनै बलिया र छरिता मध्य एसियाली घोडा चढेर युद्धमा निस्किन्थे । शकको वायु झैँ तेज सैन्य टुकडीलाई हराउने तागत कमैसँग हुन्थ्यो । त्यसैले हुनुपर्छ, उज्जैनका राजा विक्रमादित्यले शकहरूबाट आफ्नो राज्य फिर्ता लिएको अवसरमा नयाँ संवत नै सुरु गरे । जसलाई पछि गुप्ताहरूले प्रचलनमा ल्याए । त्यही विक्रम संवत आज नेपालको राष्ट्रिय संवतको रूपमा प्रयोग हुन्छ ।

दक्षिण एसिया छिरेपछि उनीहरू यहाँकै धर्म र संस्कृतिमा रमाउन थाले । त्यसबेला अफगानिस्ता/पाकिस्तानमा बुद्ध धर्मको वर्चश्व थियो । उनीहरू पनि बुद्धिस्ट भए । शक शासनकाल बौद्ध संस्कृतिसँग सम्बन्धित कलाको विकासमा पनि महत्त्वपूर्ण समय थियो । अफगानी, युनानीहरूले अघि बढाएको बौद्ध कला र संस्कृतिमा उनीहरूले इँट्टा थप्ने काम गरे । कालान्तरमा उनीहरू यही दक्षिण एसियाली जनसंख्यामा सामाविष्ट भए ।

अब दूरबिन फेरि मध्य एसियातिरै फर्काउनुस् । अफगानिस्तान छ नै यस्तै ठाउँमा । यसलाई प्रभावित गर्ने घटनाक्रम कि युरोपमा सुरु हुन्छन्, कि त पर्सियामा । कि चीनमा वा मध्य एसियामा, कि त भारतमा । आजसम्म पनि यस्तै भइरहेको छ हैन त ?

अफगानिस्तानबारे याे पनि..

२५ वर्षपछि तालिबानले फेरि कब्जा गरेको अफगानिस्तानको कथा

दूरबिनले हेर्दै जाऔँ । अघि महापर्खाल पश्चिमतिर एउटा समूहले शकहरूलाई लखेटेको हामीले देखेका थियाैँ । उनीहरू पनि त्यो भूभागमा लामो समय बसेनन् । शकहरूलाई पछिबाट लखेट्दै दक्षिणतिर झरिरहे ।

अघि हामीले कुरा गरेको समयको एक शताब्दी पनि नबित्दै युझीहरूको एक समूह कुषाणले मध्य एसियालाई केन्द्र बनाएर आफ्नो साम्राज्य बिस्तार गर्न थाल्यो । छिटै शक स्थानभित्र रहेको अफगानिस्तान यही कुषाण साम्राज्यको हिस्सा बन्यो । कुषाण साम्राज्यले मध्य एसियाको ठूलो भूभाग, इरानको केही भाग र अफगानिस्तान, पाकिस्तान, काश्मीर, गुजरात, पञ्जाब र उत्तरप्रदेशको केही भागमा आफ्नो साम्राज्य बिस्तार गर्‍याे ।

कुषाणहरूले पनि सुरुमा बौद्ध धर्म अपनाए । कतिपय भारतीय तथा पश्चिमा इतिहासकारहरू उनीहरू घुमन्ते जाति भएकाले आफ्नो छुट्टै धर्म नहुँदा भारतीय धर्म स्वीकारेको तर्क गर्छन् । तर, कुशल शासक वर्गले साम्राज्य बिस्तार गरेपछि सधैँ आफूलाई स्थानीय जनताको प्रतिनिधिका रूपमा स्वीकार्यता खोजिरहन्छ । विदेशीले शासन गरेजस्तो नहोस् भन्नेमा चनाखो रहन्छ । यसैले शक र कुषण तथा पछि आएका हुणहरूले पनि भारतीय धर्म स्वीकार गरेका थिए ।

कुषाण सम्राट कनिष्कले आजभन्दा २ हजार वर्षअघि काश्मीरको श्रीनगरमा चौथो बौद्ध परिषद् आयोजना गरेका थिए । यसबेला दक्षिण एसियाका विभिन्न भूभागबाट ५०० भन्दा धेरै बौद्ध भिक्षुहरू भेला भएर बौद्ध शास्त्र तथा बुद्धका शिक्षाबारे छलफल गरेका थिए । थेरावेद बौद्धवादसँग मत नमिलेका सर्वस्तिवेद बौद्धमार्गका अनुयायीहरू यहाँ भेला भएका थिए, जसलाई पछि महायान भनियो । दुई हजार वर्षअघिका विद्वान बौद्ध भिक्षुहरू श्रीनगरजस्तो सुन्दर ठाउँमा भेला भएर, त्यसबेलाका सबैभन्दा शक्तिशाली सम्राट कनिष्कलाई साक्षी राखेर के छलफल गरे होला ? यही दूरबिनबाट टाइमट्राभल गर्न मिल्ने भए केही दिन त सभामै बस्न पाए हुन्थ्यो । तर, अहिलेसम्म हामीलाई विज्ञानले दुई हजार वर्षअघिको सभामा भाग लिन जान पाउने प्रविधि दिइसकेको छैन । कुनै दिन यस्तो प्रविधि आयो भने हामी सँगै खोज्दै जाउँला ।

मध्यपूर्वकाे राजनीतिक इतिहासमा महिलाबारे..

अर्मेनियाकी राजकुमारी, जाे दासत्वकाे जञ्जिर ताेडेर सत्तामा फर्किन्

कनिष्कले कतिपय बौद्ध ग्रन्थहरू चिनियाँ भाषामा अनुवाद गर्ने र चीनमा बुद्ध धर्म प्रचार गर्ने काम पनि गराएका थिए । समय बित्दै जाँदा कनिष्कका उत्तराधिकारी अरू सम्प्रदायका धर्म पनि मान्न थाले । बौद्ध धर्मको अवरोहसँगै दक्षिण एसियामा वैदिक ब्राह्मण धर्म, शैव र वैष्णव धर्मको प्रभाव बढ्न थालेको थियो । त्यसैले कुषाणहरूले वैष्णव धर्म ग्रहण गरेका थिए । वसुदेव महत्त्वपूर्ण कुषाण साम्राट हुन् । धेरै कुषाण सम्राटहरूले बौद्ध र वैष्णव धर्मलाई बराबर व्यहार गरेको पाइन्छ ।

कुषाणहरूले अफगानिस्तान र त्यस वरपरको क्षेत्रमा केही शताब्दी स्थिरता बनाए । उनीहरूले भारतको शक्तिशाली गुप्ता साम्राज्यसँग केही ठूला युद्धसमेत लडेका थिए । खासगरी अफगानिस्तानले यो कालखण्डमा व्यापार र कलामा राम्रो प्रगति गरेको थियो । तर, कुषाणहरूको शासन पनि अनन्तकालसम्मका लागि थिएन । उनीहरू आएकै बाटो अर्को शक्तिशाली झुण्ड अफगानिस्तानतिर झरिरहेको थियो भने फारसीहरू पनि पूर्वमा राज गर्ने प्रयत्न गरिरहेका थिए ।

दूरबिन लाएर हेर्नुस् त, शक्तिशाली घोडचढी सेनामा हावाजस्तै गतिमा दौडिरहेको हुण सेना यतै आउँदै छ । अबको केही सय वर्षमा हुणगण अफगानिस्तान छिर्न थाल्छन् ।

त्यतिन्जेलका लागि हाम्रो दूरबिन पश्चिमतिर घुमाऔँ ।

अहिले हामी भएको समय ईशाको पहिलो शताब्दी हो । यतिबेला युरोपमा युनानी आधिपत्य सकिँदै गएको छ । त्यसको ठाउँ रोम साम्राज्यले लिँदै छ । पश्चिम एसियामा भने पर्सिया एकदमै शक्तिशाली सम्राज्यका रूपमा स्थापना भइरहेको छ । इशाको तेस्रो शताब्दीमा आइपुग्दा सशानियन साम्राज्य भनिने पर्सियन साम्राज्य निकै शक्तिशाली भइसकेको छ । सम्राट शपुर प्रथमले आफ्नो राज्य विस्तार गर्दै अफगानीस्तानसम्म आइपुगेका छन् । उनैले कुषाण सम्राज्यबाट अफगानिस्तानलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिए । लगभग आजको अफगानिस्तानको सम्पूर्ण भूभागमा उनले आफ्नो आधिपत्य कायम गरे ।

शपुरको शासनकालमा फेरि एकपटक अफगानिस्तानमा पारसी धर्मको प्रभाव बढ्यो । बसाइँसराइ र धर्म परिवर्तन दुवै चल्यो । अफगानिस्तान बौद्ध, पारसी, जैन, वैदिक ब्राह्मण धर्म, वैष्णव, शैव आदि विभिन्न धर्म र संस्कृति भएको रंगीन दुनियाँ थियो । पश्चिमतिर यो हदको बहुविविधता भएको शहरलाई ‘कस्मोपोलिटन सिटी’ भन्छन् । अफगानिस्तानका अलेक्जेन्ड्रिया र तक्षशीला यस्तै ‘कस्मोपोलिटन सिटी’ थिए ।

यसमा हुणहरूले केही नयाँ आयाम थपे । अघि हामीले दूरबिनले हेर्दै गरेको हुणगण अब बिस्तारै अफगानिस्तान छिर्दैछन् । हुन त उनीहरूले पर्सियातिर पनि उत्तिकै सताएका छन् । रगिला र अत्तिलाजस्ता हुण शासकले त्यसबेलाको सबैभन्दा शक्तिशाली रोमन सम्राज्यलाई घुँडा टेकाएका थिए । सम्झौता गर्न बाध्य भएका थिए, जसमा रोमले नियमित रूपमा हुण शासकलाई उपहार पठाउने समझदारीमा हस्ताक्षर भएको थियो । पाँचौ शताब्दीका शक्तिशाली हुण राजा अत्तिलाले भ्यालेन्टेनिया तेस्रो कि बहिनी होनोरियालाई आफ्नी श्रीमती दाबी गर्दै आधा रोमन साम्राज्य दाइजो मागेका थिए । पटकपटक रोमले युद्धमा हराए पनि सन् ४५३ मा अत्तिलाको मृत्यु नहुन्जेल रोम दरबार सधैँ हुणबाट आतंकित थियो ।

हाम्रो चासो हुणभन्दा बढी अफगानिस्तान हो । त्यसैले, पश्चिमतिर गएका हुणलाई उतै छोडेर हाम्रो दूरबिन अफगानिस्तानतिरै घुमाऔँ । विभिन्न चार समूहका हुण पटकपटक गरेर अफगानिस्तानको ढोका हुँदै दक्षिण एसिया छिरेका छन् ।

याे पनि..

तालिबानी सत्ता कब्जाको बाछिटा नेपालसम्म आइपुग्ला ?

हुण शासक किदारले अफगानिस्तानको बाल्ख शहरलाई केन्द्र बनाएर आफ्नो मध्यएसियाली अधिराज्य खडा गरेका थिए । पर्सियनबाट अफगानिस्तान खोसेपछि उनीहरू सिन्धु नदी क्षेत्रमा कब्जा जमाउन अघि बढे । यहाँ कुषाणहरूको शासन कायमै थियो । कुषाणहरूलाई पराजित गरेपछि उनीहरूले काश्मीर, पञ्जाब, राजस्थानको ठूलो हिस्सामा आफ्नो आधिपत्य कायम गरे । दक्षिण एसियाको मानचित्रबाट कुषाण साम्राज्य मेटियो र हुण साम्राज्यको विशाल नक्सा तयार भयो ।

हुणहरू यतिमा सन्तुष्ट भएनन् । तोरमनाको नेतृत्वमा उनीहरूले शक्तिशाली गुप्ता साम्राज्यमाथि नै धावा बोले । राजा स्कन्द गुप्ताको सेनासँग उनीहरू पटकपटक पराजित भए तर हार मानेनन् । बरू स्कन्द गुप्ताको मृत्यु पर्खेर बसे ।

स्कन्द गुप्ताको मृत्युपछि तोरमनका छोरा मिहिरकुलले गुप्ता साम्राज्यमा फेरि आक्रमण गरे । यसपटक हुणहरूले जित हात पारे । मिहिरकुलले अहिले पाकिस्तानमा पर्ने पञ्जाबको सकलबाट राज्य गर्न थाले । योसँगै भारतमा गुप्ता साम्राज्यको युग अन्त्य भयो । मिहिरकुलको मृत्युपछि विशाल हुण साम्राज्य पनि कायम रहेन । प्रायजसो स्थानीय समान्तहरूले आफूलाई स्वतन्त्र राजा घोषणा गर्न थाले । उत्तर भारत, पाकिस्तान र अफगानिस्तानको केही भूभाग यस्तै ससाना धेरै राज्यमा परिणत भयो ।

साम्राज्यको अन्त्यपछि हुणहरू दक्षिण एसियाली समाजमै घुलमिल भएर बसे । आजका राजपुतहरूलाई यिनै हुणका सन्तति मानिन्छ । राजस्थान र पञ्जाबका प्राय: राजाहरू राजपुत परिवारबाटै छन् । महाराणा प्रताप, पृथ्वीराज चौहान, संसार चन्दलगायत थुप्रै राजपुत राजाहरू प्रसिद्ध छन् । यी बहादुर राजाहरू हुणका सन्तति हुन् ।

हुण साम्राज्यको पतनपछि केही समय अफगानिस्तान पश्चिम एसियाको केही भाग र मध्य एसियाको ठूलो हिस्सा लिएर बनेको खोर्सान साम्राज्यमा समाहित भयो । यो साम्राज्य निशापुर, मार्भ, हेरात र बाल्ख गरी चार प्रदेशमा विभाजित थियो । यसमध्ये निशापुर इरानमा, मार्भ तुर्कमेनिस्तानमा पर्छ भने हेरात र बाल्ख दुवै अफगानिस्तानमा पर्छन् । खोर्सान पहिले पर्सियन साम्राज्यको एउटा प्रदेशको रूपमा थियो । यहाँका शासकहरू पर्सियन नै थिए ।

छैटौँ शताब्दीमा अरबमा मुहम्मदले इस्लाम धर्म र साम्राज्य दुवै सुरु गरे । सातौं शताब्दीमा उनीहरूले पर्सियामाथि विजय हासिल गरे । यसपछि पारसी धर्ममा आधारित पर्सियाको इस्लामीकरण भयो । खोर्सानमाथि अरबको विजयसँगै अफगानिस्तान पनि इस्लाम साम्राज्यमा समावेश भयो ।

मौर्य साम्राज्यको पतनपछि अफगानिस्तानको ढोकाबाट शक, कुषाण, हुणजस्ता शासकहरू दक्षिण एसिया पसे । हुणहरूले विशाल र शक्तिशाली गुप्ता साम्राज्यमाथि नै जित हात पारे । यसबीचमा अफगानिस्तान कहिले दक्षिण एसिया, कहिले मध्य एसिया अनि कहिले पश्चिम एसियाको साम्राज्यको हिस्सा भइरहयो । अबको कालखण्ड पनि कहिले टर्किस् सुल्तान, कहिले मुगल यही बाटो भएर दक्षिण एसिया प्रवेश गर्नेछन् । यसैबीचमा उत्तरतिरबाट चेङ्गिज खानको बार्बरिक सैन्य दस्ता आएर अफगानिस्तानमा रक्तपात मच्चाउनेछ र खानहरूको साम्राज्य बनाउने छ ।

अफगानिस्तानमा भूराजनीतिक यी घटनाक्रम हामी अर्को भागमा चर्चा गर्ने छौँ । अहिलेलाई दूरबिन बिसाउनुस्, ढक्कन लगाउनुस् ।

सम्बन्धित..

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ ११, २०७८ ०८:३३