अर्मेनियाकी राजकुमारी, जाे दासत्वकाे जञ्जिर ताेडेर सत्तामा फर्किन्

A+ A A-

‘आइमाई को हुन् ? एक शैतानी हतियार, एक जाल, जसमा फसेपछि हामी मृत्युको मुखमा पुग्छौँ । आइमाई को हुन् ? किनारामा फसेको दुर्घटनाग्रस्त जहाज, फोहोरको थुप्रो, एक घिनलाग्दो गल्ती, आँखाको धोका ।’

महिलाका बारेमा यी शब्द लेख्ने व्यक्ति १३औँ शताब्दीका बाइजेन्टाइन साम्राज्यका एक आस्तिक इसाई बुद्धिजीवी हुन् ।

त्यसै शताब्दीमा महिलाहरूका बारेमा अर्को एक दृष्टिकोण पनि थियो, ‘राजाका सेवकले कहिल्यै पनि सत्ता पाउनु हुँदैन, पाइहाले भने उनको (राजा)को शान बर्बाद हुन्छ । यो कुरा खासगरी ती महिलाहरूका लागि हो, जो सोझासिधा छन्, नकाब पहिरिन्छन....राजाका श्रीमतीहरूले शासकको भूमिका निभाउन थाले भने पनि उनीहरू केवल अर्काको आदेश पालना गर्छन् । किनकि, उनीहरूले संसारलाई त्यो तरिकाले हेर्न सक्दैनन्, जुन तरिकाबाट पुरुषले हेर्छन् । पुरुषको नजर हर समय वैश्विक मुद्दामा हुन्छ...हर यात्रामा, जब राजा आफ्नी रानीको प्रभावमा पर्छन्, यसको परिणाम अराजकता, लज्जाबोध, बदनामी र भ्रष्टाचारबाहेक अरु केही हुँदैन ।’

यी शब्द ११औँ शताब्दीका प्रसिद्ध व्यक्ति निजाम-उल-मुल्कले राजाहरूका लागि लेखेको दिशानिर्देश ‘सियार अल मुलुक ओर सियासत-नामाबाट (Siyar al Muluk or Siyasat-nama) बाट लिइएको हो, जसको मार्गदर्शन १३औँ शताब्दीसम्म पनि लिइन्थ्यो ।

इतिहासकारहरूका अनुसार, त्यस समय इसाई होस् वा इस्लाम, शासनको दिशानिर्देशमा महिलाहरूको विषयमा समान स्त्रीद्वेष झल्किन्थ्यो ।

एकातिर यस्तो वैचारिक वातावरण, अर्कातिर धरातलीय यथार्थबीच विरोधाभासको लाभ उठाउँदै मध्यपूर्वमा पनि महिलाहरू पर्दापछाडि र नजिकबाट सत्ताका लागि संघर्षमा सक्रिय देखिन्छन् । कहिलेकाहीँ उनीहरू सफल भएका छन् भने कति पटक असफल पनि भएका छन् ।

तीमध्ये एक पूर्वदासी शजर-अल-दार हुन्, जो पछि अय्यूबी साम्राज्यको रानी बनिन् । यसका अलावा मंगोलियाकी शासक तोरगिन खान, जर्जियाकी रानी टेमर, उनकी उत्तराधिकारी, उनकी छोरी रानी रुसोदान, अलेप्पोकी शासक जैफा खातुन, करमानकी शासक तुर्कान खातुन र हाम्रो आजको कथाकी केन्द्रीय पात्र जर्जिया र अर्मेनियाकी संयुक्त फौजकी कमाण्डर इभानकी छोरी टेम्टा छन् ।

जन्मसँगै टेम्टाले ती सबै कमजोरी विरासतमा पाएकी थिइन्, जुन प्रत्येक छोरीलाई पाइलापाइला र हर समाजमा मिल्थ्यो । उनको जन्मतिथिबारे कसैलाई थाहा छैन । र, यो पनि सम्भव छ कि जर्जियाजस्तो शक्तिशाली साम्राज्यको दरबार परिवारमा महत्त्वपूर्ण स्थितिका बीच उनको बारेमा कसैलाई थाहा नहुन पनि सक्थ्यो ।

इतिहासले के देखाउँछ भने, उनको परिवारले कुनै चर्च वा धार्मिक महल वा विशालकाय भवन बनाउँदा पुरुषको नाम लेखिन्थ्याे । र, पुरुषमा पनि त्यस्ता पुरुष निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्थे, जो सम्भवतः कुनै राजनीतिक पदका लागि काबिल छन् । महिलाहरूको नाम निकै कम मात्र उल्लेख छ । परिवारको कुनै पनि महलमा टेम्टाको नाम छैन । उनी आफ्नाे पिताको परिचयबाट चनिन्थिन् । उनको जीवनले कस्तो मोड लिन्छ, लिनुपर्छ भन्ने सवाल र यसको जवाफ पनि उनकै पितामा निर्भर हुन्थ्यो ।

त्यसो भए उनको जीवनको सुरुवात कस्तो रह्यो ? जब इतिहासकार यो लेख्न बाध्य भए, 'टेम्टाको कथामा माउन्ट कफ (जर्जिया र अर्मेनिया)का इसाई, अय्यूबी, सेल्जुक टर्क, अनातोलिया र सिरियाका अन्य टर्किस एकजुट छन् ।'

राजकुमारी टेम्टाको कुनै तस्वीर छैन तर उनका बारेमा लेखिएको एउटा पुस्तकको यो कभर छ ।

१३औँ शताब्दीको सुरुतिर पूर्वी अनातोलियामा राज्यका लागि गर्मी मौसममा भिडन्तहरू सामान्य कुरा थियो । टेम्टाका पिता, इभान पनि जर्जियाको सेनालाई लिएर यस्तै अभियानका क्रममा इखलात गएका थिए । तर, त्यहाँ यस्तो परिस्थिति बनिदियो, घेराबन्दीका क्रममा उनी आफैँ बन्दी बन्न पुगे । उनको रिहाइका लागि दुवै पक्षका कूटनीतिक मण्डलले सम्झौता गरे । सम्झौतामा इभानकी छोरी टेम्टा र इखलातका शासक अल-उहुदबीच विवाहको सर्त पनि समावेश थियो ।

यसरी पहिलो पटक ऐतिहासिक दस्तावेजमा आफ्ना पिताको रिहाइका लागि सन् १२१० मा भएको सम्झौतामा टेम्टाको नाम उल्लेख छ, त्यो पनि फिरौतीको रूपमा ।

यसपछि स्थिति यहाँसम्म पुग्यो, टेम्टाले माउन्ट कफदेखि मंगोलियासम्म एक मंगोल कैदीका रूपमा हजारौँ माइल यात्रा गरिन् । ‘त्यस बेला एक मानिसका लागि यो निकै कठिन कुरा थियो’, इतिहासकार एन्थनी इस्टमन्डले आफ्नो पुस्तक ‘टेम्टाज वर्ल्ड’ मा राजकुमारी टेम्टाको कथा सुरु गर्दै लेखेका छन्, ‘जर्जियाका सेनापति इभानको कैदी बन्नुपरेको गुञ्जन लगातार टेम्टाले बाँकी जीवनभर सुन्नुपर्‍यो ।’

इतिहासले बताउँछ- आफ्नो विवाह र मृत्युका बीच लगभग ४५ वर्षमा टेम्टा दुई अय्यूबी राजकुमार र चंगेज खानको सामना गर्ने प्रसिद्ध योद्धा जलालुद्दीन ख्वारिज्मीको पत्नी बनिन् । यस क्रममा एक पटक उनको ‘बलात्कार’ भएको थियो । उनको शहरमा सेल्जुक शासकले कब्जा जमाए । मंगोलहरू पूर्वबाट विजयी हुँदै आएका बेला उनलाई इखलातबाट कैदी बनाइयो । र, करिब ५ हजार किलोमिटर टाढा मंगोलिया पठाइयो, जुन कैयौँ हप्ताको कठिन यात्रा थियो ।

टेम्टाको कथा सम्भवतः १२५४ मा इखलातमै उनको मृत्युसँगै समाप्त हुन पुग्यो । त्यस बेला उनी मंगोल प्रतिनिधिका रूपमा शहरकी शासक थिइन् । र, त्यहाँ अय्यूबी शासक ‘अतीत’ भइसकेका थिए । समयसँगै उनको अन्तिम विश्रामस्थलको जानकारी पनि कतै हरायो । मध्यपूर्वका इतिहासकारहरूका लागि एक महिलाको जीवन त्यति सरोकारको विषय पनि थिएन, त्यसैले यसबारे कसैले पूरै रेकर्ड राखेनन् ।

इतिहासकार एन्थनी इस्टमन्डले लेखेका छन्, ‘त्यस समय विभिन्न भाषामा संरक्षित स्रोतहरूमा कतैकतै उनका बारेमा यति उल्लेख पक्कै गरिएको छ, जसबाट एक कथा बनाउन सकियोस् ।

टेम्टाको अय्यूबी संसारमा आगमन र दुई विवाह

अल-उहूद सम्राट सलाहुद्दीन अय्यूबीका केही भतिजामध्ये एक थिए । सन् १२१० मा अल-उहूद इखलातको शासक बनेको धेरै समय भएकाे थिएन । र, उनको शासनकाल धेरै समय रहेन पनि । टेम्टासँग विवाह गरेको केही समयपछि नै उनको मृत्यु भयो । त्यस ठाउँमा उनका भाइ अल-अशरफ मुसा इखलातका शासक बने । परिणामस्वरूप, जर्जियासँगै टेम्टाका पिताको रिहाइका लागि भएको सम्झौता पूरा गर्ने जिम्मेवारी उनीमाथि आएको थियो । र, टेम्टाको विवाह उनीसँगै भयो । इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘यो विवाहपछि टेम्टा एक पटक फेरि इतिहासका पानाबाट गायब हुन्छिन् । उनको जीवनको अर्को चरण जलालुद्दीन ख्वारिज्मीले इखलातमाथि विजय पाएपछि सुरू हुन्छ, जसले सन् १२३० मा चंगेज खानको सामना गरेका थिए । अब टेम्टा त्यो अय्यूबीहरूको अरबी दुनियाँबाट निस्केर टर्क फारसी दुनियाँको हिस्सा बन्छिन् । तर, यस क्रममा एक राजकुमारीको अय्यूबियन दरबारमा कस्तो समय गुज्रियो ?

अय्यूबी दरबारमा इसाई राजकुमारी

त्यस बेला विभिन्न धर्म मान्नेका बीचमा हुने विवाह वैश्विक कूटनीतिको महत्त्वपूर्ण हिस्सा थियो, जुन आम कुरा थियो । यसको सबैभन्दा राम्रो उदाहरण १२औँ र १३औँ शताब्दीमा अनातोलियामा अय्यूबीहरूको शक्तिशाली मुस्लिमविरोधी सेल्जुक शासक हुन्, जहाँ सम्राट (राजा)हरूले एक पटक पाँच पिँढीसम्म इसाई राजकुमारीहरूसँग विवाह गरेका थिए ।

तर, इतिहासबाट थाहा हुन्छ, अय्यूबीहरूले अभिजात (कुलीन) वर्गका युवतीहरूसँग विवाह गरेको कुरा कतै उल्लेख छैन । र, टेम्टाको विवाह अय्यूबी परिवारका लागि एक असाधारण घटना थियो ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘सलजुक र अय्यूबी साम्राज्य, पत्नीहरूका लागि मुस्किलकाे संसार थियो । एकातिर उनीहरूले घुंघट र हिजाब पहिरिनुपर्थ्यो, अर्कातिर दरबारको वास्तविक राजनीति र आफ्नो वित्तीय सुरक्षाप्रति पनि ध्यान राख्नुपर्थ्यो ।

यसका बाबजुद, इतिहासकार इस्टमन्ड बताउँछन्, ‘टेम्टाले इखलातमा आफ्नो शक्तिको प्रयोग गर्ने तरिका खोजेकी थिइन् । यस्तै प्रयास त्यस क्षेत्रका केही अन्य महिलाले पनि गरेका थिए ।

अर्मेनियाली इतिहासकार क्राकोस गान्दजाकित्सि लेख्छन्, ‘सम्राटहरूको घरमा ती महिलाको आगमनले राज्यमा बसोबास गर्नेहरूलाई निकै फाइदा भएको थियो... मठहरूमा कर कम गरिएको थियो तर पछि त पूरै मिनाहा गरिएको थियो ।’

यसका अलावा उनले पवित्र स्थलहरूकाे भ्रमणका लागि समेत छुट हासिल गरेकी थिइन् । इस्टमन्ड भन्छन्, ‘टेम्टाको जीवनबारे अधिकांश जानकारी अर्मेनियाली इतिहासकार क्राकोसबाटै मिलेको हो, जो टेम्टाका समयमा जीवित थिए ।

मुस्लिम र पत्नीहरू

इस्टमन्डका अनुसार मुस्लिम राज्यहरूमा शासकका मुस्लिम पत्नीहरूको जीवन पत्नीहरूभन्दा यति भिन्न थियो कि महिलाहरूलाई कम से कम सैद्धान्तिक रूपमा, आफ्नो र सन्तानका लागि सौताहरूबाट खतरा थिएन ।

टेम्टाको मामिलामा उनी केही हदसम्म अय्यूबी शक्तिको केन्द्रभन्दा टाढा एक सीमा क्षेत्रमा रहेकाले कुनै बेला निकै कठिनाइबाट बचेकी थिइन् । यसका अलावा, उनका पति अल-अशरफका कुनै पनि पत्नीका छोरा थिएनन् । त्यसैले ती सबैमा राजनीति ठूलो कारण थिएन । उनका लागि भविष्यमा छोराको सहाराको कुनै सम्भावना पनि थिएन । एक अय्यूबीको पत्नीका रूपमा टेम्टालाई पहिलेभन्दा अथाह धन र शक्ति प्राप्त भएको थियो । तर, इसाई भएकाले उनको स्थिति कमजोर नै थियो । उनी एउटा यस्तो दरबारमा थिइन, जहाँ उनका कोही आफन्त वा साथी थिएनन् ।

तैपनि, सबै नकारात्मक मात्र थिएन । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा त उनलाई धर्म परिवर्तन गर्न भनिएको थिएन ।

अर्मेनियाली र जर्जियाली सेनाका कमाण्डर इभानको रिहाइका लागि उनकी छोरीले विवाह त गर्नुपर्‍यो नै तर सँगै शक्तिशाली अय्यूबी परिवारसँग सम्बन्ध पनि जोडिएको थियो । अय्यूबीहरूका लागि पनि यो सम्झौताको फाइदा नै थियो । पूर्वमा उनीहरूको एक दुस्मन घटेको थियो । टेम्टा विभिन्न समूहको हितको प्रतीक बनेकी इस्टमन्डले उल्लेख गरेका छन् ।

‘यसरी मन नलागी-नलागी गरेको विवाह र अधिक दुःख भुल्ने हो भने यसबाट सबैभन्दा बढी फाइदा टेम्टालाई नै भएको थियो’, इस्टमन्ड लेख्छन् ।

टेम्टाकाे प्रेरणा जर्जियाकी रानी टेमर

इस्टमन्डका अनुसार अल-अशरफलाई टेम्टासँग विवाह गर्न जरुरी थिएन । उनले आफ्ना दाईकी विधवासँग यो सम्बन्ध बनाएका थिए । यसको मतलब, टेम्टाले उक्त -बहुल शहरमा आफ्नो महत्त्व साबित गरिसकेकी थिइन् ।

यसका अलावा, उनले शहरको जनसंख्याका लागि दिइने छुट र विशेष रूपबाट जेरुसेलमका पवित्र स्थलहरूको यात्रा गर्न सुविधा प्राप्त गरिन्, जसका लागि उनले अन्य अय्यूबी राज्यका शासकहरूसँग पनि कुराकानी गरेकी हुनुपर्छ । इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘यो पनि सम्भव छ, उनले अरबी भाषामा पनि बलियो पकड बनाएकी थिइन् ।’

तर, अय्यूबी साम्राज्यमा कठिन परिस्थितिहरूको सामना गर्नका लागि उनीसँग के उत्प्रेरणा थियो त ? टेम्टाको बालापान त्यस समय गुज्रेको थियो, जति बेला जर्जियामा महिला रानी टेमरको शासन थियो, जो त्यस क्षेत्रमा शासन गर्ने पहिलो महिला थिइन् ।

जर्जिया बग्दादबाट खलीफालाई हटाएर त्यहाँ क्याथोलिक इसाईहरूलाई बसाउन चाहन्थिन् उनी । र, शहरका मस्जिदहरूलाई चर्चमा बदल्न चाहन्थिन् । रानी टेमरको शासनकाललाई जर्जियाको इतिहासमा स्वर्ण युग र उनलाई ‘सन्त’ मानिन्छ ।

राजनीतिक उद्देश्यका लागि महिलाको प्रयोग

जुन शताब्दीमा टेम्टाले आफ्ना आँखा खोलिन्, त्यस बेला मुस्लिम होस् वा इसाई, महिलाहरूलाई सत्ताले अप्राकृतिक सम्झन्थ्यो । तर, यस्तो समय पनि आयो, जहाँ रानी टेमरको नेतृत्वमा जर्जियाले सन् ११९९ मा ग्रेटर अर्मेनियाको अधिकांश क्षेत्रमा नियन्त्रण हासिल गर्‍यो, जो आज पूर्व टर्की र अर्मेनियामा समावेश छन् । र, पछि अनातोलियाका केही साना मुस्लिम राज्य पनि उनको शासनकालमै हात परेको थियो । उदाहरणका लागि, इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘रोमन साम्राज्यका शासक तुगरल शाह जर्जियाकी रानीको अधीनमा थिए र उनको इस्लामिक झण्डामा क्रसको चिन्ह पनि थियो ।’

त्यस बेला मुस्लिम इतिहासकार जर्जियाको विस्तारवाददेखि हैरान थिए । टेमरका सेनाले पूर्वी इरानको खुरासानमाथि समेत आक्रमण गरेकाे थियाे । एक इतिहासकारले यस खतरालाई जाहेर गरेका थिए, ‘जर्जिया बग्दादबाट खलिफालाई हटाएर त्यहाँ क्याथोलिक इसाईलाई राख्न र शहरका मस्जिदहरूलाई चर्चमा बदल्न चाहन्थ्यो ।'

तर, रानी टेमरको सारा शक्तिका बाबजुद टेम्टामाथिको व्यवहारले यो साबित गर्थ्यो कि, एक महिला रानी बन्नुको मतलब यो थिएन, हर महिलालाई आफ्नो जीवनको निर्णय लिने अधिकार छ ।

आफ्नो पुस्तकमा इस्टमन्डले शाही परिवारमा महिलाहरूको महत्त्वको वर्णन गरेका छन् । तर, साथमा यस्तो पनि लेखेका छन्, ‘मध्यपूर्वमा दिदीबहिनी, छोरी, भतिजी र भान्जीहरूको हैसियत सम्पत्तिका रूपमा थियो, जसलाई तिनका पुरुष आफन्तले आफ्नो राजनीतिक उद्देश्यका लागि प्रयोग गर्थे ।’

अय्यूबी साम्राज्यमा टेम्टाको जीवन सन् १२२० को दशकको अन्त्यमा अचानक पूर्व दिशाबाट एक आक्रमणकारीको आगमनका साथ समाप्त भयो । यस परिवर्तनका कैयौँ पक्ष छन् । एक सेल्जुक राजकुमारी र उनका पतिबीचको मतभेद, टेम्टाको तेस्रो विवाह तथा अय्यूबीहरूको संसारबाट निस्केर फारसी-टर्क दुनियाँमा जानुलाई प्रमुख कारणका रूपमा लिन सकिन्छ ।

सेल्जुक साम्राज्यकी राजकुमारी र जलालुद्दीन ख्वारिज्मीको विवाह

इतिहास हेर्दा, मंगोलियाको कारबाहीका कारण टर्क-फारसी समुदाय आफ्नो क्षेत्र छोड्न बाध्य भएकाे थाहा पाउन सकिन्छ । यसमा ख्यारिज्मी पनि थिए । इस्टमन्डका अनुसार तिनका नेता जलालुद्दीन ख्वारिज्मीले इरान, अजरबैजान र माउन्ट कफमा साम्राज्य स्थापित गरेका थिए ।

त्यस क्रममा इरानको सेल्जुक सम्राट तुगरल शाह तृतीयकी छोरी मलिका, अजरबैजानका अता बेग मजफ्फरुद्दीन उज्बेककी पत्नी थिइन् । मुजफ्फरुद्दीन एक युद्धमा जानुपर्‍यो । उनको अनुपस्थितिमा पत्नी मलिकाले तबरेज शहरको जिम्मेवारी सम्हाल्नुपर्थ्यो ।

संक्षेपमा जब जलालुद्दीन ख्वारिज्मीले तबरेजलाई घेराबन्दीमा पारे, तब मलिकाले हार निश्चित देखेर आक्रमणकारीसँग सम्झौता गरी शहर उनीहरूलाई सुम्पिन् ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘त्यसपछि मलिकाले आफ्ना पतिलाई डिभोर्स दिन बाध्य पारिन् र जलालुद्दीन ख्वारिज्मीसँग विवाह गरिन् । आफ्ना नयाँ पतिसँगै उनलाई तीन शहरमा शासन गर्ने मौका मिल्यो । मलिकाले डिभोर्स लिनका लागि बग्दाद र दमिश्कमा आलिमहरूबाट ‘फत्वा’ पनि लिइन् ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘मलिकाको कथाबाट थाहा हुन्छ, महिलाहरू सत्ता र अधिकारको उपयोग गर्ने तरिकाप्रति राम्रोसँग जानकार थिए ।

यद्यपि, जलालुद्दीनसँग उनको यो विवाह पनि यतैकतै टुंगिन पुग्यो । यहीँबाट मलिका, जलालुद्दीन र टेम्टाको कथा उस्तैउस्तै हुन्छ ।

टेम्टाकाे मंगोलिया यात्राकाे कुनै रेकर्ड छैन तर मंगोल कैदीहरूकाे याे काल्पनिक स्केचले धेरै कुरा दर्शाउँछ ।

टेम्टाको बलात्कार

इस्टमन्डका अनुसार पत्नी मलिकाले उनलाई छोडेर इखलात पुगेकाले जलालुद्दीन ख्वारिज्मी इखलात गएको बताइन्छ । इतिहासकारहरू मलिकाले फेरि अजरबैजानमा जलालुद्दीनविरुद्ध विद्रोहको प्रयास पनि गरेकाे दाबी गर्छन् । तर, जलालुद्दीन यहाँ पुग्दा मलिका इखलातमा थिइनन् । यद्यपि, टेम्टा त्यहाँ थिइन् । जसले सम्राटको आक्रोशको सामना गर्नुपर्‍यो ।

इस्टमन्डले त्यस बेला इतिहासकार अलाउद्दीन अता मलिक जुवेनीको हवालाबाट लेखे, ‘ऊ (जलालुद्दीन) महलमा प्रवेश गरे, जहाँ उनले इभानकी छोरीसँग रात काटे, जो मलिक अल-अशरफकी पत्नी थिइन् । यसरी उनले आफ्नी पत्नी मलिका भागेको रिसको प्यास बुझाए ।

जलालुद्दीन ख्वारिज्मी र टेम्टाको विवाह

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘त्यस बेलाका इतिहासकारको लेखहरूबाट थाहा हुन्छ, कुनै शहरको हारपछि बलात्कार सामान्य कुरा थियो । तर, अभिजात्य वर्ग (कुलिन)का महिलाहरू यसबाट बच्थे । यसबारे वैश्विक स्तरमा शासकहरूमा एक सम्झौता थियो ।

उनी लेख्छन्, ‘यस परिस्थितिमा टेम्टा र सेम्युनिस (१३औँ शताब्दीको अन्तिम वर्ष एक बाइजेन्टाइन राजकुमारी) को बलात्कार विश्वव्यापी सम्झौताको उल्लंघन थियो । यो बलात्कारले सावित गर्छ कि यी महिलाको हैसियत आफ्नो राज्यको नजरमा शून्य थियो । टेम्टाको बलात्कार जर्जिया, अर्मेनिया र अय्यूबीहरूका लागि शर्मनाक घटना थियो ।

जलालुद्दीनसँग विवाहपछि उनीहरूको सम्बन्धले कानुनी मान्यता पायो । यद्यपि, यो सम्बन्ध सिर्फ चार महिनासम्म मात्रै टिक्यो । अगस्ट १२३० मा जलालुद्दीनले अल-अशरफ र सेल्जुकहरूको संगठित सेनासँग हारे ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘युद्धपछि सम्झौताको परिणामस्वरूप शायद टेम्टा इखलात फर्किन सक्थिन् । यद्यपि, यसपछि अल-अशरफ दमिश्क गए र इखलातप्रति उनको चासो समाप्त भयो ।

जलालुद्दीनलाई टेम्टासँग विवाह गर्नु कुनै बाध्यता थिएन । तर, उनले विवाह गर्नुले प्रमाणित गर्छ, टेम्टाले स्थानीयस्तरमा आफ्नो हैसियत यति उच्च बनाएकी थिइन् कि त्यसको फाइदा उठाउन पनि जलालुद्दीनले टेम्टासँग विवाह गरेका हुन् ।

त्यसो भए टेम्टाको पहिलो विवाह के भयो ? इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘यो विवाहको कानुनी हैसियतमा प्रश्न थियो । यहाँ जबर्जस्ती गरिएको थियो । यस कारण पनि यो शंकाको घेरामा थियो, अल अशरफ अझै जीवित थिए र उनले टेम्टालाई डिभोर्स पनि दिएका थिएनन् ।’

शान्ति वार्ताको नतिजास्वरूप टेम्टा इखलात फर्किएकी थिइन् । आफ्ना पहिलो पतिसँग पुनः आइपुगेपछि उनी फेरि एक पटक इतिहासका पानाबाट गायब हुन पुगिन् । जलालुद्दीन ख्वारिज्मीको मृत्यु भने सन् १२३१ मा भएको थियो ।

जलालुद्दीनको आक्रमण र सत्तामा उथलपुथल

जुन तरिकाले मलिकाले जलालुद्दीनको आक्रमणमा आफ्नो फाइदा देखेकी थिइन्, यसैगरी जलालुद्दीनको आक्रमणले अन्य महिलाहरूका लागि पनि बाटो खोलिदियो ।

इतिहासकार इब्रे वासिल लेख्छन्, ‘अजरबैजानमा रेनदीजको किल्लामा जलालुद्दीनको आक्रमणमा परी दुई दाजुभाइको मृत्युपछि शासन तिनका बहिनीले पाए । ती महिलाको नाम के थियो ? इतिहासमा उल्लेख गरिएको छैन । अय्यूबी शासनकालका महिलाबारे निकै कम जानकारी इतिहासमा भेटिन्छ । कूटनीतिक महत्त्वका बाबजुद उनीहरूको औचित्य निकै कम आँकिन्थ्याे ।'

अधिकांश दस्तावेजमा उल्लेख गर्दै उनको सरनेम लेखिएको थियो । उदाहरणका रूपमा इस्टमन्ड भन्छन्, ‘इखलातका शासक अल-अशरफकी बहिनी, जो अय्यूबी साम्राज्यका सम्राट अल आदिलकी छोरी थिइन्, उनको विवाह एक सल्जुक सम्राटसँग भयो । उनलाई केवल ‘मलिका आदिल्या’ लेखियो । यसरी नै अन्य महिलाका लागि अस्मत-अल-दनिया-व-अल-दीन र सफवत-अल-दुनिया-व-अल-दीनजस्ता शब्द लेखेको पाइन्छ । मुसलमान सम्राटहरूसँग विवाह गरेर आउने कतिपय इसाई राजकुमारीको नाम इसाई दस्तावेजमा भेटिन्छ । टेम्टाको जीवनमा अन्तिम मोड त्यस बेला आएको थियो, जतिबेला त्यस क्षेत्रमा मंगोल आए ।

टेम्टाका पति अल-अशरफको मृत्यु

सन् १२३६ मा मंगोल शासक खान ओगदायीले आफ्नो सेनालाई माउन्ट कफमा स्थायी नियन्त्रणका लागि आदेश दिए । इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘त्यस समय टेम्टा कहाँ थिइन्, यो थाहा हुन सकेको छैन ।'

त्यस बेला उनी अर्मेनियामा आफ्नो भाइ अवागसँग बसेकाे हुन सक्ने मत पनि छ, जसले मंगोलहरूसँग सम्झौताका लागि आफ्नी छोरीको विवाह पनि प्रस्ताव गरेका थिए । तर, यसले उनको शहर बताउन सकेन ।

केही समयमै इखलातमा मंगोलले कब्जा जमाए । यसको केही समयपछि अल-अशरफको मृत्यु भयो र टेम्टा विधवा भइन् ।

चंगेज खानका नातिको क्याम्प र भाइबहिनीको प्रस्ताव

अवागलाई वोल्गा नदीको किनारामा रोकिएका चंगेज खानका नाति बातोको सामुन्ने ल्याइयो, जो पश्चिममा मंगोल सेनाका कमाण्डर थिए । अवागले आफ्नो अधीनताको घोषणा गरे र उनको बफादारीलाई सुनिश्चित गर्नका लागि एक मंगोल युवती पनि दिए । अब अवागको जिम्मेवारी अर्मेनियाका कुलिन वर्गलाई मंगोलहरूको अधीनमा ल्याउनु थियो ।

टेम्टालाई पनि झिकाइयो तर त्यहाँबाट उनलाई फिर्ता पठाउनुको साटाे करा कोराममा ओगदाई खान भएठाउँ पठाइयो । अर्मेनियामा अवागको महत्त्वबारे इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘उनकी बहिनी टेम्टालाई कैदी बनाउनुको कारण बुझ्न सकिन्छ । टेम्टा मंगोल क्याम्पदेखि नौ वर्षपछि फर्किन् । मंगोलिया गएपछि टेम्टा एकपटक फेरि इतिहासको पानाबाट गायब हुन्छिन् ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘मंगोलियामा उनले के गरिन् वा उनलाई कस्तो व्यवहार गरियो, यसबारे ऐतिहासिक दस्तावेज मौन छ । तर, त्यस क्रममा मंगोलहरूको कैदी बन्ने इसाईहरूको जिन्दगीका बारेमा जानकारीबाट उनले एक खाका बनाउने कोसिस गरेका छन् ।

महिलामाथि मंगोलको ज्यादती र टेम्टाको शासन

इखलातबाट करा कोरममा मंगोलको क्याम्पसम्मको हवाई दूरी करिब ४८ सय किलोमिटर थियो । तर, पैदाल र घोडामा यो यात्रा अझै लामो थियो । टेम्टाले यस्तो यात्रा दुई पटक गरिन् । एक पटक कैदीको रूपमा मंगोलियाबाट जाँदै गर्दा र अर्को पटक शासकको हैसियतमा इखलात फर्किँदा ।

टेम्टाले जुन यात्रा गरिन्, पछि त्यसरी नै जाने दुई मानिसको अवस्था इतिहासमा संरक्षित छ । तीमध्ये एक अर्मेनियाका बादशाह ह्याटम प्रथम थिए, जो टेम्टाभन्दा करिब १० वर्षपछि १२४६ मंगोलिया गएका थिए ।

मंगोलहरूले टेम्टालाई जर्जिया र अर्मेनियाको राजनीतिमा फर्किने माैका दिए । यसअघि अल-अशरफकी पत्नीका रूपमा उनी इखलातमा बस्थिन् । त्यस बेला अर्मेनियाका मानिससँग उनको निकट सम्बन्ध थियो । तर, उनको क्षेत्रमा राजनीतिक जीवनको कुनै प्रमाण भने भेटिएको छैन ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘आफ्नो जीवनको अन्तिममा उनी मंगोल गभर्नरको हैसियतमा इखलात फर्किँदासम्म उनको राजनीतिक कद बढिसकेको थियो । टेम्टाको जिन्दगी र जर्जिया र अर्मेनियाको राजनीतिमा त्यस समय केही अन्य महिलाहरूको बढ्दो भूमिकाको मुख्य कारण महिलाप्रति मंगोलहरूको रवैया नै थियो ।

मंगोल महिलाहरूको दरबार

चंगेज खानको परिवारमा विवाह गर्ने महिलाहरूलाई धेरै अधिकार प्राप्त थियो । हरेकको आफ्नै एउटा दरबार थियो, जसअन्तर्गत केही क्याम्प पर्थे । हर क्याम्पका लागि सय बयलगाडा थिए । तीमध्ये केही बयलगाडालाई २२ जनावरले तान्नुपर्थ्यो । उनीहरूको आफ्नै सम्पत्ति हुन्थ्यो । त्यसबाट उनीहरू व्यापार गर्न सक्थे । यो सबै उनीहरूको मृत्युपछि कुनै अर्को महिलाले पाउन सक्थे । महिलाहरूले सेनाको नेतृत्व गर्न सक्थे, आफैँ युद्धमा भाग लिन सक्थे । उनीहरूलाई आफ्नो बच्चाको शिक्षा र धर्म चयनको अधिकार पनि थियो ।

टेम्टा मंगोलियामा रहँदा अधिकांश समय तोरगिन खातुनको शासन थियो । सन् १२४१ मा पति ओगदाईको मृत्युपछि नयाँ शासक नचुनिँदासम्म शासनसत्ता उनको हातमा थियो । उनका छोरा गायोक बच्चै थिए । यसरी केही वर्ष बागडोर उनकै हातमा रह्यो । गायाेकको राज्याभिषेकको अवसरमा आयोजित समारोमा टाढाटाढाका शासकहरू पनि उपस्थित भएका थिए । तोरगिन खातुनको शासनकालमा कैयौँ महिलाहरू महत्त्वपूर्ण प्रशासनिक पदमा पुगे । यस्ता महिलामा इरानबाट आएकी एक पूर्वदासी फातिमा पनि थिइन् ।

राजकुमारी तुर्कान खातुनको मंगोलसँग गठबन्धन

इतिहासकार लेख्छन्, ‘महिलाहरूको शासनको नतिजा टेम्टाराजको अन्तिम दिन सामुन्ने आयो । अन्य थुप्रै महिलाले शक्ति हासिल गरे, उनीहरूमा आँट पलायो । उत्तर पूर्व इरानस्थित किरमानमा १२५७ मा आफ्ना पतिको मृत्युपछि तुर्कान खातुन सत्तामा आइन् ।

मंगोल साम्राज्यसँगको सम्बन्धका आधारमा उनले १२८१ सम्म शासन गरिन् । सेनामा उनको सिधा नियन्त्रण थियो । स्रोतका अनुसार उनको नाम शुक्रबार जुमेको नमाजभन्दा पहिलो दिने उपदेशमा समेत पढिन्थ्यो । उनको सेखपछि उनकी छोरी पदशाह खातुनले सत्ता पाइन्, जसको शासनकाल पाँच वर्षको थियो ।

यद्यपि, इतिहासमा महिलाहरूको पूर्ण सत्ता भएको पाइँदैन । सबै उदाहरणमा महिलाले सत्ता पाउनुको कारण कुनै पुरुष नै थिए ।

तोरगिन खातुनका सल्लाहकार, उनकी पूर्वदासी फातिमाको अन्त्य

यसका अलावा मंगोल महिलाहरूले विरोधको सामना पनि गर्नुपर्थ्यो । महिला भएको बहाना बनाएरै उनीहरूको विरोध हुन्थ्यो । खासगरी अभिजात वर्गभन्दा बाहिरकाबाट सशक्त पदमा आसीन महिलाले यस्तो विरोध खेप्नुपर्थ्यो ।

यसको एक उदाहरण मंगोल दरबारमा तोरगिन खातुनकी सल्लाहकार एवं पूर्वदासी फातिमा हुन् ।

इतिहास भन्छ, ‘मंगोल दरबारमा महिलाहरूमाथि घूस लिएको, गद्दारी गरेकोजस्ता आरोप लगाइन्थ्यो । फातिमामाथि यौनधन्दा, दलाली र जादुटुनाजस्ता आरोप लगाइएको थियाे । परिस्थिति यस्तो भइदियो कि तोरगिन खातुन शासक भएर पनि फातिमाको ज्यान बचाउन सकिनन् ।

इस्टमन्डले इतिहासकार जुवेनीको सन्दर्भ निकाल्दै लेखेका छन्, ‘उनलाई निर्वस्त्र गरी अत्याचार गरियो । पछि उनलाई एक नदीमा फालियो ।’

तोरगिन खातुन र टेम्टा फर्केपछि

टेम्टा शासक बनेर मंगोलियाबाट इखलात फर्किन् । यसलाई महिलाहरूको सशक्त स्थितिका रूपमा हेरिनुपर्छ । इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘उनको रिहाइ दुई महिला शासक तोरगिन र रुसोडानबीचको कूटनीतिको नतिजा थियो । त्यस समय जर्जियामा रानीहरूले शासन गरेको ५० वर्ष भइसकेको थियो । रुसोडानका शासनकाल १२३-४५ र यसअघि उनकी आमाको शासनकाल ११८४-१२१० सम्म थियो ।'

इस्टमन्डका अनुसार टेम्टाको मंगोलिया यात्राको रेकर्ड अहिले भेटिँदैन । तर, उनी त्यहाँ गएको कुरा अनुमान लगाउन सकिन्छ । किनकि, जर्जियाकी नयाँ रानी रुसोडान (रानी टेमरकी छोरी) ले मंगोलियाबाट उनको रिहाइको माग गरेकी थिइन् ।

उनी मंगोलहरूको नाममा शासक थिइन् । बिल्कुल उसैगरी, जसरी ती दिनमा जर्जिया, तरेबेजुनदको बाइजेन्टाइन साम्राज्य, अनातोलियाको सेल्जुक र मोसलका लोलो शासक मंगोलहरूको अधीनमा थिए ।

सन् १२४३ मा कोसदागको लडाइँमा मंगोलहरूले सेल्जुक साम्राज्य, अर्मेनिया र जर्जियालाई पराजित गरेका थिए । त्यसपछि सेल्जुक साम्राज्यका शहरमा मंगोलले आफ्नो शासन सुरु गरेका थिए ।

नौ वर्षपछि टेम्टा जब मंगोलहरूको कैदबाट रिहा भइन्, तब साेही राजनीतिक प्रणालीमा टेकेर उनी शासक बनेको थिइन् ।

टेम्टा र मंगोलका जनता

टेम्टाले करिब १० वर्ष शासन गरिन् । तर, यो सजिलो भने पक्कै थिएन । मंगोलहरूको पालना गर्ने सबै शासक पनि बोझबराबर थिए । यो टेम्टाका लागि मुस्किलको समय मात्र थिएन, यसले उनलाई अलोकप्रिय पनि बनाइदियो । इखलात शहर, जहाँ उनी पहिलो पटक अल-उहुदकी पत्नी बनेर आएकी थिइन् । त्यतिबेला उनी इसाईहरूमाथि लगाइएको ट्याक्स कम गर्न मात्र नभई धेरै मानिसलाई जेरुसलोमको पवित्र स्थलको यात्रा गर्न सजिलो पनि पारिदिएकी थिइन् ।

तर अब उनलाई आफ्ना मंगोलहरूको पेट भर्नका लागि निम्ती ट्याक्स लगाउनैपर्ने बाध्यता आइपरेको थियो ।

टेम्टाले सायद १२५४ मा आफ्नो मृत्युको समयसम्म करिब १० वर्षसम्म मंगोल अधीनतामा शासन गरिन् । इखलातमा बिताएको जीवनको केही महत्त्वपूर्ण पक्षजस्तै ।

उनको मृत्युको तारेख प्रत्यक्ष प्रमाणको ठाउँमा तथ्यात्मक साक्ष्यद्वारा निर्धारित गरिन्छ । 'मृत्युसँगै उनी एक पटक फेरि गुमनाम बनिन्,' इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘हामीलाई थाहा छैन, उनलाई कहाँ गाडियो ।’

इस्टमन्डले टेम्टाको कथामा मध्यपूर्वका केही राजकुमारी र रानीका बारेमा पनि उल्लेख गरेका छन्, जसले महिलाहरू अत्यन्तै कठिन समयमा हुँदा पनि सत्तामा आफ्ना लागि स्थान बनाउने कोसिस गरे । र, उनीहरूका बारेमा पनि चर्चा गरेका छन्, जो आफ्नो राजनीतिमा केवल एक मोहराको हैसियतभन्दा माथि उठ्न सकेनन् ।

इस्टमन्ड लेख्छन्, ‘यस्ता केही उदाहरण छन्, जहाँ शासकले विवाहमार्फत आफ्ना इच्छाले गठबन्धन गर्न थुप्रै उपाय अपनाए ।'

११६४ मा मलातिया राज्यका शासक यजीबसन आफ्ना भतिजोको विवाह छिमेकी राज्यका शासककी छोरीसँग गराएर आफ्नो हैसियत बढाउन चाहन्थे । तर, राजकुमारीको विवाह यजीबसनका दुश्मन सेल्जुक सम्राट कुलच अरसलानसँग भइसकेको थियो । तैपनि, उनी यसबाट निराश भएनन् । पतिको राज्यमा जाँदै गर्दा उनले राजकुमारीलाई बाटोबाटै अपहरण गराए । र, उनले इस्लाम त्याग्न बाध्य पारे ताकि उनको विवाह टुटोस् । जब राजकुमारीले धर्मत्यागको घोषणा गरिन्, तब सम्राटले आफ्ना भतिजोसँग उनको विवाह गराइदिए ।

टेम्टाले जलालुद्दीनले इखलातमाथि विजय प्राप्त गरेको नतिजाको सामना गर्दैगर्दा एक अय्यूबी राजकुमारी आफ्नो परिवारका पुरुषलाई लिएर विवाद गरिररहेकी थिइन् ।

१२३२ मा टेम्टाका जेठाजु एवं इजिप्टका सम्राट कामिलले आफ्नी छोरी आशोर खातुनको विवाह आफ्ना भतिजो नासिर अल-दाऊदसँग गरिदिए, जो मृत सागर (डेड सी) को दक्षिण क्षेत्र कर्कका शासक थिए । तर, अर्को वर्ष नासिरले आफूविरुद्ध षड्यन्त्र रचेको शंका लागेपछि उनले दम्पतीमाथि दबाब बनाएर उनीहरूको सम्बन्ध तोडिदिए ।

नासिर बग्दादतिर भागे र खलिफाको सहायता मागे । उनको हस्तक्षेपमा काका र भतिजाबीच सहमति भयो र नासिरलाई आफ्नो ठाउँ फर्किन अनुमति मिल्यो ।

यसपछि १२३६ मा उनका दाजुभाइ र भतिजहरूले सम्राट कामिलविरुद्ध अर्को एक षडयन्त्र रचे । तर, यस पटक कामिल बफादार रहे र बदलामा आशूरा र नासिरलाई फेरि एक बनाइदिए ।

टेम्टाकी नन्द, सम्राट सलाहुद्दीन अय्यूबीकी भतिजी र अलेप्पो शहर

१३औँ शताब्दीमा महिला शासक बनेकी उदाहरण हुन्, टेम्टाकी नन्द । उनी सम्राट सलाहुद्दीन अय्यूबीकी भतिजी थिइन्, जो उनीपछि शासन सम्हाल्ने अल-आदिल (सम्राट कामिलका पिता) की छोरी जैफा खातुन थिइन् ।

अल-आदिलले जैफाको विवाह सम्राट सलाहुद्दीनका छोरा अल-जहीर गाजीसँग गराइदिएका थिए । अल-जहीर अलेप्पोका शासक थिए । यो शहरको गणना सम्राट सलाहुद्दीन अय्यूबीका ती क्षेत्रमा हुन्थ्याे, जसलाई उनका भाइ अल-आदिलले सम्राट सलाहुद्दीन अय्यूबीको मृत्युपछि सत्ता सम्हाल्दा आफ्नो राज्यमा सामेल गरेका थिएनन् ।

इतिहासमा जैफाको वर्णन पनि टेम्टाकै जस्तो विवाह पछि गायब हुन्छ । र, दुई दशकसम्म उनका बारेमा कुनै जिकिर मिल्दैन । उनको नाम १२३६ मा उनका छोराको मृत्युपछि थाहा हुन्छ, जब उनले आफ्ना सात वर्षीय नाति सलाहुद्दीन द्वितीयको संरक्षक शासकका रूपमा सत्ता सम्हाल्छिन् ।

१२४३ मा आफ्नो मृत्युसम्म जैफा अलेप्पोमा कार्यवाहक शासक थिइन् । इस्टमन्डले लेखेका छन्, ‘यस क्रममा उनी कहिल्यै सार्वजनिक रूपमा बाहिर आइनन् । उनले आफ्नी एक निजी दासको नेतृत्वमा रहेको सल्लाहकार परिषद्को माध्यमबाट शासन गरिन् । उनले यति गोप्य ढंगले शासन गरिन् कि, हालै मात्र इतिहासकार यासिर तबाले उनलाई गुमनामीबाट बाहिर ननिकालेको भए, सायद इतिहासमा उनी पूर्णतः बिलाउँथिन् ।'

इतिहासकार इब्रे वासिल लेख्छन्, ‘जैफाले आफ्ना जनतालाई न्याय गरिन् । उनीहरूलाई प्रेम बाँडिन्, उदार व्यवहार गरिन् । अलेप्पोमा ट्याक्ट निकै घटाइदिइन् । उनी न्यायाधीश, तपस्वी, बुद्धिजीवी र सबै धर्मका मानिसहरूप्रति सहानुभूति राख्थिन् । उनले कैयौँ धर्मार्थ संस्थाहरूको स्थापना पनि गरेकी थिइन् ।'

इस्टमन्डका अनुसार त्यस क्रममा उनी विवाहमा दुवै पक्षको उपस्थिति हुनुपर्ने तर्क गर्थिन् । उनकाे मान्यता थियाे, युवती कमजोर परिवारबाट भए त्यसको परिणाम खराब हुन्छ, चाहे एकै धर्मका किन नहोऊन् । यसको सबैभन्दा खराब उदाहरण १३औँ शताब्दीको अन्त्यमा बाइजेन्टाइन साम्राज्यमा थियाे ।

बाइजेन्टाइन राजकुमारी बलात्कार

टेम्टाको विवाहको दशकौँपछिको घटना हो । बाइजेन्टाइन साम्राज्यका राजा एन्ड्रोनिकोस द्वितीयकी पाँच वर्षीया छोरी समयुनिसको विवाह सर्बियाका ४० वर्षभन्दा माथि उमेर भएका राजा स्टिफन तृतीयसँग भएको थियो । बाइजेन्टाइन साम्राज्य खुम्चिइरहेको थियो । सर्बियाका आक्रमणकारीलाई रोक्नका लागि राजाले यो विवाह गर्नुपरेको थियो । इतिहासकारहरूका अनुसार राजा स्टिफनकी चौथो वा पाँचौँ रानी थिइन् समयुनिस ।

राजाले बालिका विवाह गर्दा बाइजेन्टाइन साम्राज्यमा हंगामा नभएको भने होइन । राजाले ‘यो मामिलामा म असहाय थिएँ’ भन्दै बाइजेन्टाइन चर्चसँग माफी माग्नुपरेको थियो । पाँच वर्षकी राजकुमारी समयुनिसलाई बालिग हुँदासम्म उनी राजाबाट अलग हुने सर्तमा पठाइएको थियो । तर, आठ वर्षकी हुँदासम्म सर्बियाली राजाले कैयौँ पटक उनको बलात्कार गरे । समयुनिसले धेरैचाेटि त्यहाँबाट भाग्ने असफल कोसिस गरिन् । एक पटक उनी आफ्नी आमाको अन्तिम संस्कारमा सहभागी हुने बहानामा त्यहाँबाट निस्कन सफल भइन् । तर, उनका दाजुभाइले उनलाई फिर्ता गरिदिए । इतिहासकारहरू भन्छन्, ‘फर्किँदा उनको ढाड नाङ्गो थियो । उनी घोडामा बाँधिएकी थिइन् ।'

इस्टमन्डले लेखका छन्, ‘अतीतको शक्तिशाली बाइजेन्टाइन साम्राज्य अब एक सानी बच्चीजस्तै थियो, जसलाई बिनाकुनै डर दुर्व्यवहार गर्न सकिन्थ्यो ।’

टेम्टाको विवाह यस घटनाको लगभग एक सदी पहिले १३औँ शताब्दीको सुरुवातमा बाध्यात्मक स्थितिमा अय्यूबी परिवारमा भएको थियो ।

इतिहासकार इस्टमन्ड आफ्नो पुस्तक ‘टेम्टाज वर्ल्ड’को अन्तिममा लेख्छन्, ‘टेम्टा इतिहासको एक फुटनोट हुन्, जसलाई १९औँ शताब्दीमा एक फ्रान्सिसी इतिहासकार मागी फ्लेस्त बुसेले जर्जियाली ऐतिहासिक जस्तावेजलाई अनुवाद गर्दै खोजेका थिए । तर, उनले थप शताब्दीसम्म योभन्दा ज्यादा ठाउँ हासिल गर्न सकिनन् । यसैगरी, इखलात, उनको शहर, जसलाई इतिहासकारहरू चार दुनियाँको संगम भन्छन् । जहाँ अरबी, फारसी, जर्जियाली र अर्मेनियाली भाषा बोलिन्थ्यो, अहिले पूर्वी टर्कीमा सानो र महत्त्वहीन स्थानका रूपमा छ ।

अनुवादः नवराज कुँवर

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर २१, २०७७ १४:४३