बेलायतलाई युद्धमा हराउने त्यो अफगानिस्तान

१३ जनवरी १८४२ मा जलालाबादमा सहायक सर्जन विलियम ब्रायडनकाे आगमनकाे चित्रण गर्दै एलिजाबेथ बटलरले बनाएकाे सेनाकाे अवशेष । स्राेत- एलिजावेथ थम्पसन ।

A+ A A-

दूरबिन सुरक्षित राख्नुभएको छ नि ? छ भने अब निकाल्नुस् है । अफगानिस्तानको इतिहास हेर्ने भूराजनीतिको दूरबिन लिएर अब हामी चौथो यात्रा गर्नेछौँ ।

बिहीबार साँझ राजधानी काबुलको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलनजिकै बम विस्फोट भएको थियो । यो विस्फोट आफूले गराएको आईएसआईएस सम्बद्ध आइएस-केले दाबी गरेको थियो । यसपछि पनि अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले अर्को आक्रमण हुन सक्ने चेतावनी दिइरहेका थिए ।

अघिल्लो लेखमा हामीले फेरि त्यस्तो विस्फोट नहोस् भनेर कामना गरेका थियौँ तर त्यही साँझ विस्फोट भयो । विस्फोटमा दुई जनाको मृत्यु भएको छ ।

बिहीबारको विस्फोटमा १३ अमेरिकी सैनिकसहित ७० अफगान नागरिक मारिएका थिए । यसलगत्तै अमेरिकी सेनाले ड्रोनमार्फत आईएसकेलक्षित आक्रमण गरेको थियो । यो आक्रमणमा बिहीबारको विस्फोटनका मुख्य योजनाकार मारिएको अमेरिकाले दाबी गरेको छ । अफगानिस्तानको सरकारमा रहेको तालिबानले पनि यसको पुष्टि गरेको छ ।

के अमेरिकाले तालिबानसँग मिलेर अफगानिस्तानमा अर्को युद्ध सुरु गरेको हो ? फेरि आईएसकेको नाममा अफगान भूमिमा अमेरिकी कारखानमा उत्पादन भएका बम पड्किरहनेछन् ? बन्दुक र गोली चलिरहनेछन् ? अमेरिकी कारखानामा बनेका लडाकु जेट अफगानी आकाशमा उडिरहनेछन् ? यसका लागि केही समय पर्खनैपर्ने हुन्छ ।

अहिले भने हामी दूरबिनबाट इतिहास हेरौँ ।

दूरबिन घुमाउँदै अफगानिस्तानबाट पश्चिमतिर जानुस् त ।

नक्सामा इरान देख्नहुनेछ । इरानको पश्चिममा छ टर्की, एसिया र युरोपमा बाँडिएको देश । भूमध्य सागर र कृष्ण सागरको बीचमा पर्ने देश । यो देशको पनि पश्चिममा छ, इस्तानबुल । टर्कीको पुरानो राजधानी, एउटा प्रचीन शहर । यो शहरको नाममा नोबेल पुरस्कार विजेता ओह्रान पामुकको गजब किताब छ, इस्तानबुल: सम्झना र शहर (इस्तानबुल: मेमोरिज एण्ड द सिटी) ।

यो शहरको कथा रोमन साम्राज्यसँग जोडिन्छ ।

सम्राट कन्स्ट्यानटाइन प्रतिद्वन्द्वी लिसिनियसलाई हराएर सम्पूर्ण रोम साम्राज्यको सम्राट बन्न चाहन्थे । तर, लिसिनियससँग उनी पराजित भए र रोमको ताज गुमाउन पुगे । त्यसपछि उनले कृष्ण सागर र भूमध्य सागरलाई जोड्ने एउटा समुद्री किनारको शहरलाई ‘नोवा रोम’ अर्थात् नयाँ रोम घोषणा गरे । त्यसैलाई आफ्नो राजधानी बनाए । कन्स्ट्यानटाइनले आफ्नो राजधानी बनाउनुअघि यो शहरको नाम बोस्पोरस थियो । सन् ३२४ मा उनले राजधानी बनाएपछि शहरको नयाँ न्वारन भयो- कन्स्ट्यानटिनोपल ।

अनेक उतारचढावबीच यसपछिका ११ शताब्दी यो शहर पूर्वी रोमको राजधानी बनिरह्यो । क्रिश्चियन धर्ममा विभाजन आउँदा रोमन चर्चका विरुद्ध पूर्वीय अर्थोडक्स क्रिश्चियानिटीको केन्द्र बन्यो । सन् १४५३ सम्म यो शहर बिजेन्टाइनको राजधानीका रूपमा रह्यो ।

कन्सट्यान्टिनोपलको थोरै पूर्वतिर दूरबिन घुमाएर समयरेखामा चौधौँ शताब्दी हेर्नुस् त । अहिलेको टर्कीको राजधानी अंकारालाई केन्द्र बनाएर त्यहाँ नयाँ सम्राज्य बनिरहेको देखिनेछ । एनातोलियालगायतको ठूलो क्षेत्र समेट्ने यो साम्राज्यको नाम हो- अटोमन ।

हामीले अघिल्लो लेखमा हजरत मुहम्मदको मृत्युपछि रशीदुन खिलाफत सुरु भयो भनेका थियौँ । त्यही रशीदुन खिलाफतका चारमध्ये एक नेता उत्थामानको नामबाट नै अटोमन बनेको हो ।

अटोमन र बिजेन्टाइन असाध्यै झगडालु छिमेकी थिए । युद्ध गरिरहनुपर्ने । विभिन्न अटोमन सम्राटले कन्स्ट्यान्टिनोपल कब्जा गर्ने प्रयास गरेका थिए तर सफल भएका थिएनन् । सम्राट अहमेद द्वितीयले सन् १४५३ मा यो काम फत्ते गरे । उनले शहरको नाम पनि इस्तानबुल प्रचलनलमा ल्याए । यतिबेलासम्म अटोमन साम्राज्य विशाल बनिसकेको थियो ।

यो बाटो अलि घुमाउरो छ । पख्नुस् है, हामी अफगानिस्तान आउँदै छौँ । अफगानिस्तान आउन हामी यहाँबाट केही पश्चिम जान्छौँ ।

यसबेला युरोपको भारतसँग ठूलो व्यापार थियो । यस्तै, दक्षिणपूर्वी एसियासँग पनि उनीहरूको व्यापार थियो । चिनियाँ सामान पनि युरोपमा खुब माग हुन्थ्यो । चीनको सिल्क, भारतको मरिच र ल्वाङ आदि युरोपमा खुब लोकप्रिय थियो ।

त्यसबेला पूर्वसँग व्यापार गर्ने मुख्य तीन मार्ग थिए । पहिलो, सिल्क रोड अर्थात् कृष्ण सागर तरेर वा टर्कीको बाटो भएर मध्य एसिया, पूर्वी एसिया र अफगानिस्तान हुँदै भारत आउने । दोस्रो, उत्तर भारतबाट पानीजहाजमा अरब जाने र सिरियाको बाटो हुँदै इस्तानबुल गएर युरोप छिर्ने । तेस्रो, दक्षिण भारतबाट पानीजहाजमा इजिप्ट जाने र भूमध्यसागरबाट युरोप छिर्ने ।

इजिप्टदेखि मध्यएसियासम्म फैलिएको विशाल अटोमन साम्राज्यले यी सबै बाटो बन्द गरिदियो ।

अहिले हाम्रोमा बेलाबेला प्याज वा टमाटरको भाउ बढ्दा ठूलै हाहाकार हुन्छ । भारतमा त सरकार नै ढल्लाझैँ गरी आन्दोलन चर्किन्छ । बंगलादेशमा पनि त्यस्तै हुन्छ । त्यसबेला रोममा पनि मरिच नभएर त्यस्तै हाहाकार भएको थियो होला ।

संकटको बेलामा चुनौती मोल्न सक्ने मानिस काम लाग्ने रहेछ । यस्तै सनकसिंह थिए क्रिस्टोफर कोलम्बस । पृथ्वी गोलो छ भन्दै पश्चिमबाट भारत पुग्न सकिन्छ भन्ने उनको तर्क थियो । तर, उनको सामुद्रिक यात्रालाई फण्डिङ गर्न राजाहरू तयार भएनन् । अन्तिममा स्पेनकी महारानी इशाबेल र राजा फर्डिनान्डले उनको यात्रालाई आवश्यक स्रोतको प्रबन्ध गरिदिन्छन् । तर, कोलम्बस ‘इन्डिया’ नआइपुगेर अमेरिका पुगे । अमेरिकी आदिवासीको नरसंहार र युरोपेली उपनिवेशको द्वार खुला गरिदिए । यसबाट अमेरिकाको जनसांख्यिक बनोट नै परिवर्तन भयो ।

उनले अमेरिकाबाट भविष्यमा प्रशस्त सुन ल्याउन सकिने सम्भावना देखाएका थिए । तर, युरोप उधारो आश्वासनमा सन्तुष्ट हुने अवस्थामा थिएन । यहाँको आर्थिक क्रियाकलाप ठप्प भएको थियो ।

यसैबेला पोर्चुगलका भास्को डी गामा भारत आउने नयाँ बाटो पत्ता लगाउन कस्सिए । त्यसबेलासम्म युरोपियनहरू अफ्रिकाको दक्षिणी बिन्दुसम्म पुगेका थिएनन् । भास्कोले सोचे, अफ्रिका कहीँ न कहीँ त सकिएला नि । त्यसपछि उनी त्यही बाटो भारत खोज्न जहाजको लस्कर लिएर निस्किए । नभन्दै ‘केप अफ दि गुड होप’ बाट पूर्व छिर्ने बाटो भेटे ।

अहिलेको भारतको दक्षिणी प्रान्त केरलाको कोरिकोडनजिकै उनको जहाज रोकियो । र, युरोप र पूर्वको व्यापार खुल्यो ।

पोर्चुगालीहरूले भारतसँग व्यापार मात्रै गरेनन्, उपनिवेश नै बनाउन सुरु गरे । राम्राराम्रा बन्दरगाह शहर आफ्नो हातमा लिन थाले । उनीहरूले गोवालगायतका बन्दरगाह कब्जा गरे ।

हाम्रो यात्रासँगै दूरबिन घुमाउँदै हुनुहुन्छ होइन ? अब हामी भारतको बाटो अफगानिस्तान पुगिहाल्छौँ ।

अहिले हामी सन् १६०० तिर छौँ । यही बेला बेलायतीहरू व्यापार गर्न भन्दै भारत छिर्छन् तर उनीहरूले पोर्चुगालीले भन्दा छिटो भारतमा आफ्नो हैकम जमाउँछन् ।

अंग्रेजहरू सुरुमा व्यापार गर्ने अनुमति लिएर बंगालबाट पसेका थिए । व्यापार गर्दै जाँदा उनीहरू थप अनुमति माग्दै गए । व्यापारमा एकाधिकार स्थापित गर्दै गएपछि उनीहरूले राजनीतिक अधिकार पनि हातमा लिँदै गए । बंगालबाट सुरु गरेर उत्तर भारतको अधिकांश हिस्सा र वर्तमान पाकिस्तानको लगभग सम्पूर्ण हिस्सा नियन्त्रणमा लिए । पहिले इस्ट इन्डिया कम्पनीले सुरू गरेको राजनीतिक नियन्त्रण पछि बेलायतको दरबारले नै हेर्न थाल्यो ।

भारतदेखि अमेरिकासम्म विश्वको ठूलो हिस्सामा औपनिवेशिक लुट मच्चाएको बेलायत संसारको सबैभन्दा शक्तिशाली देश अर्थात् सुपर पावर बन्यो । त्यसैले त्यसबेला बेलायतमा कहिल्यै घाम अस्ताउँदैन भनिन्थ्यो ।

चार हजार वर्षको इतिहासमा हामीले देखिसकेका छौँ, विश्वका अधिकांश शक्तिशाली देश वा शक्तिशाली सम्राटको महत्त्वाकांक्षा अफगानिस्तानमा गएर ठोक्किएको छ । आजभन्दा लगभग दुई सय वर्षअघि पनि त्यस्तै भयो ।

नेपालसँग युद्ध गरेर जबर्जस्ती अपमानजनक सुगौली सन्धिमा हस्ताक्षर गराएको बेलायत अफगानिस्तानसँग युद्धमा होमियो । युद्धका कारण अरु पनि हुन सक्छन् । तर, भूराजनीतिको दूरबिनले भने रसियालाई कारण देखाउँछ । त्यसबेलाको रसियाली साम्राज्य आफूलाई र बेलायतको प्रतिस्पर्धी ठान्थ्यो । बेलायतसँग उनीहरूको पुरानो दुस्मनी पनि थियो ।

ब्रिटिस-अफगान युद्ध । स्केच- ब्रिटानिका ।

त्यसबेला रसियामा जारशाही शासन थियो । मध्य एसियाका देशहरू कब्जा गर्दै रसियाली साम्राज्यले अफगानिस्तानसम्म सिमाना पुर्‍याइसकेको थियो । यतिबेला रसिया र बेलायत दुवै अफगानिस्तानलाई लिएर एकअर्कासँग त्रसित थिए ।

रसियाले अफगानिस्तान नियन्त्रणमा लियो भने दक्षिण एसिया पनि पस्छ र भारतमाथिको आफ्नो वर्चस्व कमजोर हुन्छ भन्ने भय बेलायतलाई थियो । अझ, इरान नियन्त्रणमा लिन्छ र पश्चिम एसियामा आफ्नो उपस्थिति कमजोर हुन्छ भन्ने चिन्ता पनि थियो ।

बेलायतले अफगानिस्तान लियो भने इरान हुँदै पश्चिम एसियामा नियन्त्रण जमाउँछ भन्ने त्रास रसियालाई थियो । उब्जाउ मध्य एसियाली जमिन आफूले गुमाउनुपर्ने शंकाले समेत रसियालाई त्रसित बनाएको थियो ।

त्यसैले यी दुवै साम्राज्य अफगानिस्तानमाथि नियन्त्रण जमाइहाल्न चाहन्थे । एसियाली भूमिमाथि भएको यो भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धालाई बेलायतले ‘द ग्रेट गेम’ र रसियाले ‘द टुर्नामेन्ट अफ स्याडो’ भन्ने गरेका छन् । प्रतिस्पर्धामा बेलायत र रसिया मात्रै थिएनन् । पश्चिमको पर्सिया पनि अफगानिस्तान कब्जा गर्न खोजिरहेको थियो । खासगरी प्राचीनकालदेखि नै हेरात पर्सियाको भूभाग रहेकाले यहाँ आफ्नो अधिकार हुनुपर्ने पर्सियाको दाबी थियो ।

बेलायत-अफगान युद्ध हेर्न अफगानिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा पनि दूरबिन घुमाउनैपर्ने हुन्छ ।

हामीले अघिल्लो यात्रामा देखेका थियौँ, अफगानिस्तानमा शक्तिशाली दुर्रानी वंशको शासन स्थापना भएको थियो । शाह अहमद दुर्रानीले अफगानिस्तानलाई एक गरेका थिए भने सिमाना पनि निकै विस्तार गरेका थिए । उनले चीनसँग समेत युद्धको प्रयास गरेका थिए । तर, उनको मृत्युपछि नै पन्जाबमाथि अफगानिस्तानको नियन्त्रण गुम्यो । शिख राजा रनजितसिंहले पेशावर उपत्यकासमेत कब्जा गरे ।

यता दुर्रानी दरबार आन्तरिक कलहमा फस्यो । शासकहरूका विभिन्न परिवारबीच टकराव चल्न थाल्यो । बेलायतसँग युद्ध हुनुभन्दा केही वर्षअघि मात्रै दुर्रानी वंशभित्रैको कान्दहारको एक समूहबाट दोस्त मुहम्मद खान नयाँ राजाका रूपमा उदाए । अफगानिस्तानमा बारकजाइ राजवंशको सत्ता सुरु भयो ।

रसियाको सम्भावित अतिक्रमणबाट बच्न दोस्त मुहुम्मदले ब्रिटिस इन्डियासँग मित्रता अघि बढाए । युद्ध सुरु भएको दुई वर्षअघि उनले ब्रिटिस इन्डियाका प्रतिनिधि अलेक्जेन्डर बुर्नेसलाई काबुल बोलाएका थिए ।

रसियाको सम्भावित अतिक्रमणबाट बच्न दोस्त मुहुम्मदले ब्रिटिस इन्डियासँग मित्रता अघि बढाए ।

ब्रिटिस इन्डियाले मित्रताको उल्टो फाइदा उठाउन खोज्यो । दोस्त मुहम्मदमाथि पेशावर पुन: नियन्त्रणमा लिने प्रयास छोड्न मात्रै होइन, अफगानिस्तानको विदेश नीति आफ्नो जिम्मा लगाउनसमेत उनीहरूले दबाब दिन थाले ।

विदेश नीति आफ्नो जिम्मा लगाउनुपर्ने ब्रिटिस इन्डियाको प्रस्तावको जवाफ दोस्त मुहम्मदले रसियासँग मित्रता गरेर दिए । अफगानिस्तानको यो कदमले बेलायतलाई ठूलो समस्यामा फसायो । त्यसैले, भारतका गभर्नर जनरल लर्ड अकल्याण्डले अफगानिस्तानमाथि आक्रमण गर्ने र नियन्त्रणमा लिने निर्णय लिए ।

बेलायतलाई अफगानिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा खेल्ने माध्यम पनि चाहिएको थियो । यता सत्ताच्यूत दुर्रानी वंशका राजा शुजा शाह आफ्नो गुमेको अधिराज्य फिर्ता गर्न लालायित थिए । गद्दी प्राप्त हुन्छ भने उनी बेलायतीहरूले भनेझैँ विदेश नीति जिम्मा लगाउन र पेशावर त्याग्न पनि सहमत भइसकेका थिए ।

दुर्रानी वंशका राजा शुजा शाह । स्केच- जेम्स रेट्रे ।

लर्ड अकल्याण्डले शुजा शाह अफगानी जनतामाझ लोकप्रिय रहेको र अफगान सत्ताको वास्तविक उत्तराधिकारी भएको भन्दै उनलाई सत्तामा स्थापित गर्ने घोषणा गरे । यसमा पन्जाबका रणजित सिंहले पनि बेलायतलाई साथ दिए ।

पन्जाब र अफगानिस्तानबीचको दुस्मनी धेरै पुरानो थियो । अफगानसँग दर्जनौँ युद्ध लडेर हैरान भएका रणजित सिंह पनि अफगानिस्तान कमजोर भएको देख्न चाहन्थे । तर, यो सम्झौताबाट पन्जाबमाथि नै बेलायती शासनको मूलढोका खुलिरहेको उनले मेसो पाएनन् ।

नेपालमा अंग्रेजविरुद्ध लड्न बलभद्र कुँवर रणजित सिंहको सेनामा गएका थिए भन्ने गरेको सुनिन्छ । तर, रणजित सिंह सचेततापूर्वक बेलायती उपनिवेशवादीविरुद्ध संघर्ष गरिरहेका थिएनन् । त्यसबेला यस्तो चेतना नै थिएन । राजाहरू सत्ता र शक्तिको खेल खेल्थे । गोर्खाली राजाहरू वा अफगानका दोस्त मुहम्मदजस्तै सिंह पनि आफ्नो सत्ता जोगाउन लागिपरेका थिए । आफ्ना लागि मात्रै होइन, सन्ततिहरूका लागि पनि । त्यसैले उनले अंग्रेजसँग होइन, अफगानसँग निरन्तर युद्ध गरिररहे । अफगानको आन्तरिक राजनीतिमा खेलेर नै पेशावर उपत्यका कब्जा गरे । अन्तत: एउटा स्वाधीन देशमाथि बेलायती उपनिवेश लाद्न र ‘पपेट’ शासक स्थापना गर्न ब्रिटिससँग सम्झौता गरे ।

अफगानिस्तान आक्रमण गर्न बेलायतले पन्जाबकै बाटो जानुपर्थ्यो । उनले बेलायती सेनालाई बाटो मात्रै दिएनन्, आफ्नै सेना खैबर पासबाट काबुल आक्रमण गर्न पठाइदिए । उनले सहयोग नगरेको भए बेलायतले अफगानिस्तान आक्रमण गर्न सक्दैनथ्यो । तर, अफगानिस्तान हान्न सहयोग नगरे पन्जाब नै आक्रमण गर्थे भन्ने बुझाइ रणजित सिंहको थियो कि !

सन् १८३९ मा ब्रिटिस इन्डिया कम्पनीले अफगानिस्तानमाथि आक्रमण गर्‍यो । यो युद्ध ब्रिटिस-गोर्खा युद्धको लगभग २५ वर्षपछि भएको थियो । यो वर्षको नोभेम्बर लाग्दासम्म बेलायती सेनाले अफगानिस्तानको सम्पूर्ण भूभाग कब्जा गर्दै काबुल प्रवेश गरिसकेको थियो ।

बेलायती सेना काबुल आइसकेपछि दोस्त मुहम्मदले शाह शुजालाई राजा स्वीकारेर आफू उनको ‘वजिर’ बस्न तयार रहेको सन्देश सुनाएका थिए । तर, उनको प्रस्ताव अस्वीकार भयो । शाह सुजा ३० वर्षपछि गद्दीमा फर्किए । दोस्त मुहम्मद भागेर उज्वेकिस्तानको बुखारा गए ।

अर्को वर्ष नै दोस्त मुहम्मदले अफगानिस्तानमा रहेको बेलायती सेनामाथि आक्रमणको प्रयास गरे । यो प्रयासमा उनी नराम्ररी असफल भए र तुरुन्तै आत्मसमर्पण गरे । उनलाई भारत निर्वासन गरियो ।

यसबीच बेलायत र फ्रान्सबीच अचानक दुस्मनी बढ्यो । उनीहरू झण्डै युद्धमा होमिका थिए । यो दुस्मनीले बेलायत र रसिया नजिकिए र सम्झौता गरे । ‘द ग्रेट गेम’को अन्त्य भयो । अफगानिस्तानमाथिको तानातान पनि एक प्रकारले असान्दर्भिक हुन पुग्यो । बेलायतले अफगानिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा हस्तक्षेप नगर्ने नीति लियो ।

दोस्त मुहम्मदको निर्वासन फुकुवा भयो । उनी काबुल फर्किए । सन् १८४२ मा शाह शुजाको हत्या भएपछि दोस्त मुहम्मद शासनमा फर्किए ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि बेलायतले आफू विश्वशक्ति नरहेको घोषणा गर्‍यो । यसपछि अमेरिका एउटा सुपर पावरको रूपमा राजनीतिक परिदृश्यमा आयो भने अर्कातिर सोभियत संघ । एउटा समाजवादी, अर्को पुँजीवादी । एउटा कम्युनिस्ट, अर्को उदारवादी । संसार यी दुई देशको राजनीतिवरिपरि घुम्न थाल्यो ।

सन् १८७० को दशकमा अफगानिस्तानमा फेरि रसियाली प्रभाव बढ्न थालेको थियो । यसबाट बेलायतलाई चिसो पसिरहेको थियो । यतिबेलै लर्ड लिट्टन गभर्नरका रूपमा भारत आए । उनले दोस्त मुहम्मदका छोरा तथा अफगानी राजा शैर अलि खानलाई काबुलमा कूटनीतिक नियोग खोल्ने प्रस्ताव पठाए । खानले उनको प्रस्ताव अस्वीकार गरे । यसपछि रिसाएका लिट्टनले अफगानिस्तान दुईवटा फलामे भाँडाको बीचमा चेप्टिएको माटोको हाँडी भएको टिप्पणी गरे । यो खासमा धम्की थियो ।

सन् १८७८ मा भारतबाट बेलायतले फेरि अफगानिस्तानमाथि आक्रमण गर्‍यो । शैर अलि खान भागे र प्रवासमा नै उनको मृत्यु भयो । एक वर्षपछि ब्रिटिस इन्डिया र काबुलबीच सहमति भयो । शैर अलिका छोरा याकुब खान अफगानिस्तानको राजा बने । बेलायतले काबुलमा दूतावास खोल्न पाउने भयो ।

याकुब खानले सत्ता त्यागेपछि केही वर्ष अफगानिस्तान राजाविहीन भयो । पछि दोस्त मुहम्मदका भतिज अब्द अल रहमानले सत्ता सम्हाले । रहमानकै कार्यकालमा आहिलेको अफगानिस्तानको सिमाना तय गरियो । यो सिमाना बेलायत र रसियाले निर्धारण गरेका थिए । यसै बेला पूर्वी सिमाना डुरन्ड रेखा तय भएको थियो, जसले पस्तुन जातिलाई अफगानिस्तान भित्र र अफगानिस्तानबाहिर गरी दुई देशमा बाँड्यो ।

दोस्रो बेलायत-अफगान युद्धको परिणामस्वरूप अफगानिस्तानको विदेश नीति पनि ब्रिटिस इन्डियाले आफ्नो हातमा लिएको थियो ।

यो अपमानको खिल अफगानलाई नराम्ररी बिझेको थियो ।

दोस्रो बेलायत-अफगान युद्धको साढे तीन दशकपछि पहिलो विश्वयुद्ध सुरु हुन्छ । अफगानी राजा हबिबुल्लाह खानले असंलग्नताको नीति लिन्छन् । युद्ध सकिएको केही महिनामै उनको हत्या हुन्छ । यसपछि उनका छोरा अमानुल्लाह खान राजा हुन्छन् ।

राजा हुनेबित्तिकै अमानुल्लाहले अफगानको सम्पूर्ण स्वतन्त्रता दाबी गर्छन् । परिणामस्वरुप तेस्रो बेलायत-अफगान युद्ध सुरु हुन्छ । सन् १९१९ मा भएको यो युद्धमा बेलायत नराम्रोसँग पराजित भएको थियो ।

यही वर्ष अगस्टमा रावलपिण्डीमा दुई पक्षबीच सम्झौता हुन्छ र अफगानिस्तानले सम्पूर्ण सार्वभौमिकता प्राप्त गर्छ । बेलायतले खोसेको विदेश नीति फिर्ता हुन्छ ।

योभन्दा ठीक दुई वर्षअघि विश्व इतिहासमा एकदमै महत्त्वपूर्ण घटना भएको हुन्छ । जसले कालान्तरमा अफगानिस्तानलाई भूराजनीतिको अर्को भँड्खालोमा हाल्छ ।

त्यो घटना के होला ?

दूरबिन घुमाएर अफगानिस्तानबाट उत्तरतिर जाऔँ । झण्डै चार हजार किलोमिटर टाढा रसियाको राजधानी मस्कोमा भाल्दिमिर इल्यिच उल्यानोव लेनिनको नेतृत्वमा कम्युनिस्ट पार्टीले सत्ता कब्जा गरेको छ । यति मात्रै होइन, रसियन साम्राज्यको अधीनमा रहेका विभिन्न देशहरूलाई समेटेर उनीहरूले नयाँ समाजवादी साम्राज्य स्थापना गरेका छन्, जसलाई सोभियत संघ नामकरण गरिएको छ । उनीहरूले विश्वभरि समाजवाद स्थापना गर्ने लक्ष्य राखेका छन् ।

मध्य एसियाका सबै देशहरू सोभियत संघअन्तर्गत थिए । अर्थात् कम्युनिस्ट सोभियत संघको सिमाना उत्तरी अफगानिस्तानसँग जोडिएको थियो ।

अफगान-बेलायत युद्धको ठीक दुई दशकपछि अर्को विश्वयुद्ध सुरु भयो । यो विश्वयुद्धमा सोभियत संघ अमेरिका, बेलायतलगायतका मुलुक एक पक्षमा थिए, जर्मनी र जापान अर्को पक्षमा थिए ।

जापानको हिरोसिमा र नागासाकीमा परमाणु बम खसाउँदै युद्ध सकियो । संसारबाट उपनिवेशको अन्त्य गर्ने घोषणा भयो । सन् १९४७ मा भारत स्वतन्त्र भयो, बेलायत घर फर्कियो । देशहरूको सार्वभौमिकतामाथि हस्तक्षेप नगर्ने र त्यसलाई संयुक्त राष्ट्र संघबाट रेखदेख गर्नेमा शक्तिराष्ट्रहरू सहमत भए । अरू देशले समर्थन जनाए ।

अफगानिस्तानजस्ता साना तर भूराजनीतिक संवेदनशीलता भएका मुलुकका लागि यो खुसीको खबर थियो । कम्तीमा अरू देशले धेरै हस्तक्षेप नगर्ने हो भने केही हदसम्म भए पनि शान्ति र स्थिरता कायम हुने थियो । प्राकृतिक स्रोतमा धनी देशहरूले आफ्नो विकास गर्न सक्ने थिए ।

अफगानिस्तानको यो खुसी धेरै टिकेन ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि बेलायतले आफू विश्वशक्ति नरहेको घोषणा गर्‍यो । यसपछि अमेरिका एउटा सुपर पावरको रूपमा राजनीतिक परिदृश्यमा आयो भने अर्कातिर सोभियत संघ । एउटा समाजवादी, अर्को पुँजीवादी । एउटा कम्युनिस्ट, अर्को उदारवादी । संसार यी दुई देशको राजनीतिवरिपरि घुम्न थाल्यो ।

यसै कारण अफगानिस्तानमा सोभियत संघ पस्यो । अमेरिकाले धार्मिक अतिवादको बिउ रोप्यो । मुजाहिद्दिन जन्मायो । मुजाहिद्दिनले तालिबान जन्मायो । तालिबानपछि अफगानिस्तानमा नयाँ संगठन देखा पर्दै छ आईएसके ।

दूरबिन यात्राको अन्तिम खण्डमा हामी मुजाहिद्दिनदेखि आईएसकेसम्मको चर्चा गर्नेछौँ । बिन लादेनदेखि आईएसआईएससम्मको भूराजनीतिक सम्बन्ध केलाउनेछौँ ।

अहिलेलाई भने दूरबिन बिसाउनुस्, ढक्कन लगाउनुस् ।

यो पनि पढ्नुस् :

अफगान भूमिमा चार हजार वर्षको भूराजनीति

चेङ्गिज खानले रक्तपात मच्चाउनुअघिको अफगानिस्तान

अफगानिस्तानको बाटो दिल्ली छिरेका सुल्तान र मुगल

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ १७, २०७८ ०७:३७