'म्यासअप'को नाममा सिर्जनामाथि खेलाँची : युट्युबको कपिराइटकै भरमा सर्जक

A+ A A-

सामाजिक सञ्जालको जमना छ । तपाईंसँग केही प्रतिभा छ भने चर्चित हुनलाई दुःख छैन ।

गायन रियालिटी शो 'द भ्वाइस अफ नेपाल सिजन ३'मा फाइनलिष्‍ट बनेका ज्वाला राई प्रतियोगितामा जानुपूर्व नै चर्चित थिए । कारण, उनले विभिन्न गीतलाई म्यासअप बनाएर गाउँथे, त्यही भिडियो युट्युबमा हालिदिन्थे । युट्युबमा ज्वालाले हालेका भिडियोले करोड भ्युज पार गरेका छन् ।

तीन वर्षअगाडि एक भिडियो पोष्ट गर्दै युट्युब च्यानल सुरु गरेका ज्वालाले अहिले साढे २ लाख हाराहारी सब्सक्राइबर बनाइसके । १४ वटा भिडियो हालेको उक्त च्यानलको जम्मा भ्युज ५ करोड ३४ लाखभन्दा बढी छ ।

म्यासअप गाउँदा उनले पुराना तथा नयाँ नेपाली गीतसँगै हिन्दी गीत पनि गाउने गर्छन् । उनलाई द भ्वाइसको दोस्रो सिजनका फाइनलिष्‍ट विकास तामाङ, संगीता रनपयली, श्रद्धा प्रसाईंलगायतले साथ दिइरहेका हुन्छन् ।

पुराना गीतलाई पुनर्जन्म दिँदै सर्जक, चर्चासँगै उत्तिकै व्यापार

अहिले युट्युबमा म्यासअप गाउनेको सूची निकाल्ने हो भने लामो बन्छ । मदन सेन्चुरी, घोङ्बा, द घिसिङ पछिल्लो समयका चर्चितमध्येका हुन् । अफिसियल गीतहरूबाट पनि चर्चा पाइसकेका छेवाङ लामा, समीर लिम्बुलागयतले पनि केही समय अगाडिसम्म म्यासअप गीत बनाएर युट्युबमा हाल्ने गरेका थिए ।

के हो म्यासअप ?

सार्वजनिक भइसकेका दुई वा दुईभन्दा बढि गीतलाई एउटै ट्र्याकमा गाउनुलाई म्यासअप भनिन्छ । सामान्यत: म्यासअप गाउँदा सबै गीतमा एकै किसिमको बाध्यबाधनलाई प्रयोग गरिन्छ । जसले गर्दा म्यासअप बनेका गीतहरू वास्‍तविक गीतभन्दा केही फरक सुनिन्छन् ।

म्यासअप गाउने चलन सुरु भएको धेरै भएको छैन । सन् १९९७ मा अमेरिकी गायक ह्यारी निल्सनले अर्का गायक द विटल्सको 'यू क्यान्ट डु द्याट' गीतको म्‍युजिकमा १० वटाभन्‍दा बढि गीतहरू रेकर्ड गराए । उनलै म्यासअप गीतको शैलीमा रेकर्डिङसम्म ल्याएका थिए । यही कारण म्यासअपको सुरुवातकर्ताको रूपमा निल्सनलाई लिने गरिन्छ ।

सन् २००१ मा सोलवाक्‍स व्याण्डले 'एज हिअर्ड अन रेडियो सोलवाक्स'मा ४५ वटा विभिन्न गीतलाई समावेश गरेर एउटा म्यासअप बनाए । उक्त गीत निकै चर्चित बनेपछि म्यासअप गाउने चलनले व्यापकता पायो । बिस्तारै म्यासअपको चलन विश्वभर फैलियो ।

नेपालमा पनि म्यासअप गाउने चलन सुरु भएको आधा दशक पनि भएको छैन । तर, म्यासअप गाएर नै धेरै जनाले चर्चा पाएका छन् । युट्युबमा उल्लेख्य भ्युज पाउने गरेका छन् । सोझो शैलीमा हेर्दा, मोनिटाइज भएका च्यानलबाट राम्रै कमाइ पनि भएको देखिन्छ ।

रहरै रहरमा जानीनजानी, सुरु भयो संगीतको 'नवीन' कहानी

म्यासअप गाउन पाइन्छ ?

म्यासअप गाउन पाउने/नपाउनेबारे विभिन्न नियमहरू बनेका छन् । अमेरिकामा यसबारे स्पष्ट नियम छ । त्यहाँ 'फेअर युज'को नियम छ ।

यस नियममा उल्लेख भएअनुसार सर्जकसँग अनुमति लिएर जो कोहीले पनि म्यासअप गाउन सक्नेछन् । यदि सर्जकसँग अनुमति लिएको छैन भने नियमअनुसार सर्जकलाई आर्थिक क्षतिपूर्ति बझाउनुपर्ने हुन्छ ।

नेपालमा पनि यसबारे कानुन छ । प्रतिलिपि ऐनको दफा २५ मा यसबारे स्पष्ट लेखिएको छ । ७ वटा बुँदामा लेखिएको उक्त ऐनमा प्रतिलिपि अधिकार धनीको अनुमतिबिना व्यापारिक वा अन्य कुनै उद्देश्यले पुन: उत्पादन तथा बिक्री वितरण गर्न पाइने छैन । यदि प्रतिलिपि अधिकार हनन गरे आर्थिक क्षतिपूर्ति तथा हिरासतसम्म पुग्नुपर्ने कानुनमा छ ।

लिखित सम्झौतासहितको अनुमति लिने हो भने नेपालमा पनि म्यासअप गाउनुलाई आधिकारिक मानिन्छ ।

के छ नेपालको चलन ?

नेपालमा म्यासअप तथा कभर गीत गाइने चलनबारे प्रश्न गर्दा गीतकार दिनेश अधिकारी दिक्दार सुनिए । म्यासअप तथा कभरको नाममा भइरहेको खेलाचीबाट उनी दिक्क छन् ।

उनले भने, 'नेपालमा म्यासअप गाउँदा सोध्ने वा माग्ने त चलन नै छैन । जसले जसको पनि गीत गाइरहेको छन् । बाटोमा कसैले गाइरहेको देखे भने पनि खिचेर युट्युबमा हाल्दिन्छन् । त्यो त उनीहरूले सर्जकको प्रतिलिपि अधिकार, प्रतिष्ठा र सिर्जनामाथि गरेको खेलाँची हो ।'

तयार भएर पनि रिलिज हुन नपाएका यी चलचित्र

दिनेशलाई दुःख त त्यो बेला लाग्छ, जब म्यासअपका नाममा कसैले आफ्नो शब्द नै बिगारेर गाइदिन्छन् । कसै-कसैले त गीतको मर्म नै मारिदिन्छन् ।

म्यासअप र कभर गाउनेहरू जिम्मेवार पनि नभएको दिनेशको गुनासो छ । 'मेरो गीतमा उनीहरूले अर्कैको नाम हाल्दिएका हुन्छन् । कति अरुको गीतमा मेरो नाम परेको होला,' दिनेश भन्छन्, 'उनीहरूले त हाम्रो नैतिक अधिकारबारे पनि जिम्मेवार छैनन् ।'

सर्जक आफ्नो सिर्जनाबाट आउने आर्थिक तथा नैतिक अधिकारको हकदार हुन्छ । नेपालमा त्यसबारे स्पष्ट नियम छन् । तर, ती नियमहरू कागजमा मात्रै सीमित रहेको दुखेसो सुनाउँछन्, दिनेश ।

दिनेशले केही समयअगाडि आफ्नो गीत बिगारेर गाउनेबारे प्रतिलिपि अधिकारको कार्यलयमा निवेदन दिए । पटकपटक पछ्‍याए पनि । तर, प्रतिलिपि अधिकारले यसबारे कुनै चासो देखाएन ।

दिनेश भन्छन्, 'यो एउटा व्यक्तिले गरेर नहुने रहेछ । हाम्रो हितका लागि बनेका विभिन्न संघ संस्था यसबारे जिम्मेवार बन्नुपर्ने हो । तर, यसबारे सरकारी तथा गैर-सरकारी संस्थाहरू नै गैरजिम्मेवार बने ।'

यदि एक व्यक्तिले मात्र आफ्‍नो सिर्जनाको अधिकार खोज्दै हिँड्नु परे संस्था नै अवाश्यक नरहेको उनको भनाइ छ । 'म्यासअप र कभरको नाममा बौद्धिक चोरी भइरहेको छ । यसबारे व्यक्तिगत होइन, संस्थागत लडाईं लड्नुपर्छ,' दिनेशले भने ।

संगीतकार सुरेश अधिकारी प्रतिलिपि अधिकार अक्षरमा कडा देखिए पनि व्यवहारमा त्यो लागू हुन नसकेको तर्क गर्छन् । यहाँ आर्थिक तथा नैतिक दुवै अधिकारको हनन भइरहेको सुरेशको गुनासो छ ।

'नियम हेर्ने हो भने रेडियो, टीभी तथा सार्वजनिक कार्यक्रमहरूमा पनि आफ्नो गीत बज्दा रोयल्टी पाउने हाम्रो अधिकार छ,' सुरेशले भने, 'यहाँ त रोयल्टीको कुरै छोडौँ, नाम पनि लिएका हुँदैनन् । त्यो नैतिक अधिकारको हनन हो ।'

सुरेशको संगीतमा तयार भएका गीतहरूलाई पनि धेरैले म्यासअप बनाएर गाएका छन् । तर, कुनै पनि गीतको स्वीकृति लिन सुरेशसम्म फोन आएको छैन । सुरेश भन्छन्, 'म्यासअप गाउनेहरूले पनि हाम्रो अधिकार हनन गरिरहेका छन् ।'

नाटकघरकाे सन्नाटाले रंगकर्मीलाई पिर, 'दर्शक बढ्दै थिए, कोरोनाले चौपट पारिदियो'

सुरेशका केही गीतहरूलाई म्यासअप गाउनेहरूले राम्रो बनाएर गाएका छन् । कुनै गीतहरू ध्वस्तै बिगारेका पनि छन् । तर, सुरेशले कुनै पनि म्यासअप गायकका विषयमा प्रश्न गरेका छैनन् । उनले बुझेका छन्, जबसम्म संस्था जाग्दैन एक व्यक्तिले केही गर्न सक्दैन ।

तर, संस्थामा रहेका व्यक्तिहरू सर्जकको हितका लागि भन्दा पनि राजनीतिक चलखेलमा बढि सक्रिय रहेको सुरेशको आरोप छ । उनले भने, 'संस्थामा रहेकाले सर्जकको समस्‍याबारे कहिल्यै बझ्ने प्रयास गरेको देखिएन । बरु अनावश्यक कुराबाट हिरो हुन खोजिरहे ।'

सुरेश राज्य र सरोकारवालाहरू सचेत नहुँदा प्रतिलिपि अधिकारको हनन भइरहेको निष्कर्ष दिन्‍छन् ।

त्यस्तै, संगीतकार तथा गायक कालीप्रसाद बाँस्कोटा म्यासअप गीत गाउन पाइने तर त्यसबाट आर्थिक तथा नैतिक लाभ लिन नपाइने बताउँछन् ।

उनले भने, 'सर्जकबाट आर्थिक लाभ पनि लिने भनेर अनुमति लिएको छ भने त आर्थिक लाभ पनि लिन पाइयो । नत्र, आर्थिक लाभ लिने हिसाबमा म्यासअप गाउन पाइन्न । त्यसमा रोयाल्टी तिर्नुपर्ने हुन्छ ।'

नेपालामा स्वीकृति लिएर गाउने चलन नरहेको काली स्विकार्छन् । तर, यो मुद्दा फेसबुक स्टाटसमा नै सीमित भइरहेको कालीको भनाइ छ । 'हामी कसैले यस मुद्दालाई लिएर गम्भीर भएकै छैनौँ । फेसबुक स्टाटसमा मात्रै लेखेर यसको नियमन हुन गाह्रो छ,' कालीले भने । काली पनि संस्था नजागेसम्म यस्ता मुद्दाले निकास नपाउने बताउँछन् ।

काली अहिलेको अवस्थामा युट्युबलाई नै कपिराइटको नियमक आधार मान्छन् । उनी भन्छन्, 'अहिले युट्युबको नियम कडा छ । आफ्नो सिर्जना तथा उत्पादनसँग मिल्दोजुल्दो कन्टेन्टमा कपिराइट हान्न पाइहालिन्छ । त्यसबाट आउने आर्थिक लाभ सर्जकले नै लिन सक्नेछन् ।'

फिल्मी पहिचानबाट खुसी, व्यवहारबाट दुःखी एक अभिनेता

संगीतकार तथा गीतकार अर्जुन पोखरेल भने म्यासअप गाउने विषयमा केही नरम देखिन्छन् । कसैले आफ्नो गीत गाएर जीवन चलाउँछ भने त्यसमा उनको हस्तक्षेप हुन्न ।

बरु उनी प्रश्न गर्छन् 'चलिरहेका रियालिटी शोहरूमा गीत गाउन चाहिँ पाइने । केही संघर्ष गरिरहेको गायक/गायिकाले म्यासअप गाएर अलिकति नाम तथा दाम कमाउँछु भन्यो भने त्यसमा किन विरोध गर्ने ?'

यति भन्दैगर्दा अर्जुन आफ्नो सिर्जना चोरी हुँदा चुप बस्नुपर्ने कुरालाई बढवा नदिएको स्पष्टीकरण दिन्छन् । उनी भन्छन्, 'सर्जकले रोयाल्टी पाउनुपर्छ, नैतिक अधिकार पाउनुपर्छ भनेर विभिन्न संघ संस्थाहरू बनेका छन् । उनीहरूले यसबारे खोइ त काम गरेको ? उनीहरू आफैँ नै निष्कृय छन् ।'