रङ्गमञ्चमा अस्तित्वको लडाइँ

A+ A A-

‘इतिहासमा अनेकौँ अवस्थामा मानिसले जीवन भोगेका छन् ।’

‘वर्तमान पनि कहाँ सजिलो छ र, सर ?’

कोभिडको महामारीले एकथरी मानिस आत्महत्यासम्म गर्न विवश छन् । अर्काथरी सत्तालिप्सामा रमाइरहेका छन् । आखिर द्वन्द्व त शक्तिसम्पन्न र सर्वहाराबीचमा हिजो पनि थियो आजपर्यन्त छँदै छ । अझ साँघुरिँदै जाने हो भने द्वन्द्व परिवारभित्रै छ, साथीभाइ र सम्बन्धहरूभित्रै छ ।

के मान्छे ऐनाजत्तिकै इमानदार हुन सक्छ ? कि घरभित्र लहरै सजिएका ऐनाहरू आडम्बर र ढोँगका प्रतीक मात्र हुन्, जसलाई मान्छेले आफ्नो वास्तविक चरित्र छोप्न प्रयोग गर्छ ।

‘तर झुट नबोल । हामीले हाम्रो अपराधको रहस्य खोल्यौँ भने हामीलाई नै सजिलो हुने हो ।’

बाहिरबाट ऐनाजस्तै लाग्ने मानिसहरू साँच्चै अपराध खुल्दै गएमा कुन अवस्थामा पुग्दा हुन् ? के वास्तवमा प्रत्येक मान्छे अपराधी हुन् ?

‘हरेक रात म मेरो शरीरमा रक्सी र यौनकर्मी महिलाको गन्ध लिएर घर पुग्थेँ । तर, मेरी श्रीमती एकदम नाजुक फूलजस्तै थिई । उसले कहिल्यै जवाफ फर्काइन । एक दिन मैले घरमै अर्कै केटी लिएर आएँ । मेरी बुढी माथि कोठामा सुत्थी । उसले सबै सुन्थी होला । ऊ बिहान छिटो उठ्थी र म अनि त्यो केटी अबेरसम्म खाटमा सुत्दा ऊ हाम्रा लागि चिया लिएर आउँथी ।’

झाँ-पल सार्त्रको ‘नो एक्जिट’ अर्थात् ‘अनुपस्थित तीन’ नाटकको कथावस्तु जतासुकै घुमे पनि केन्द्रीय कथ्य यत्तिमै लुकेको छ ।एउटा पात्र श्रीमतीलाई धोका दिएर, अर्को आफ्नै बच्चा मारेर त तेस्रो बलात्कार गरेर आइपुगेको छ नर्कमा । यसरी मानवीय विश्वास नै संकटमा परेपछि कति खोक्रिँदै जान्छ मान्छे र आफूभित्रका पापहरू खोल्न नर्कमै पुग्नुपर्छ ? धर्तीमा बसुञ्जेल त ऊ आडम्बर, ढोँग र कुण्ठाभित्रै जलेर खरानी हुन्छ र आफ्नै अस्तित्व समाप्त पार्छ भन्नेजस्ता वैचारिक द्वन्द्वहरू भेटिन्छन् यसमा ।

तर, महत्त्वपूर्ण कुरा के छ भने आडम्बर र ढोँग मानिसमा यति व्याप्त छ कि मरेर नर्कमा पुग्दासम्म पनि ऊ छलकपटमै लिप्त देखिन्छ । आखिर किन ? यसको उत्तर भने नाटकले दिँदैन । सार्त्रले सायद दर्शक या पाठकलाई नै यसको जिम्मा लगाएका छन् ।

वास्तवमा मानवीय जीवन पीडादायी छ । जतिसुकै विचार, बहस वा छलफल गरे पनि केही निचोड आउनुको सट्टा त्यही अर्थहीन वैचारिक चक्रमा फस्दै जाने हो ।

काठमाडौंको बत्तीसपुतलीस्थित शिल्पी थिएटरको गोठाले नाटक घरमा जम्मा चार दिनका लागि भर्खरै मञ्चन भयो यो नाटक । हुन त लकडाउनकै समय २०७८ जेठ १८ गते पनि अनलाइनमार्फत कलाकारहरूकै कोठा–कोठाबाटै एउटा मञ्चन भएको थियो । त्यसबेलाका गार्सिन पात्र सलिल सुवेदीको अनुपस्थितिमा दोस्रो मञ्चनमा उपस्थित हुन आइपुगेका छन् अभिनेता विपिन कार्की (आजाद) । तर, अन्य तीन पात्र भने उही अनुहारमा देख्न सकिन्छ । म्यानेजरको भूमिकामा मानहाङ लावती, त्यस्तै एस्टेलको भूमिकामा इच्छा गुरुङ अर्थात् उषा रजक र इनेजको भूमिकामा छिन् अभिलाषा परियार अर्थात् पवित्रा खड्का । परिकल्पना तथा निर्देशन गरेका छन् शिल्पीकै कला निर्देशक घिमिरे युवराजले ।

अस्तित्वको लडाइँ

प्रथम तथा द्वित्तीय विश्वयद्धको विध्वंसले ल्याएको वैचारिक द्वन्द्वसँगै कला, साहित्यका क्षेत्रमा विविध प्रयोगहरू हुन थाले, जसलाई उत्तरआधुनिकतावादको नाम दिइयो । सन् १९३४ मा सर्वप्रथम फेडरिको डी ओनिसले ‘पोस्टमोडनिज्मो’ शब्दको प्रयोग गरेका थिए । तर, सन् १९६० पछि मात्र यो विचार विस्तारित हुन पुग्यो । उत्तरआधुनिकतावादको छाताभित्र साहित्य सिद्धान्त तथा समालोचनाका विनिर्माणवाद, नारीवाद, नवइतिहासवाद, नवव्यावहारिकतावाद, नवमार्क्सवाद, अस्तित्ववाद, विसङ्गतिवाद आदि देखा परे ।

यी भीषण युद्धका २०–२५ वर्षका दौरान ६० लाख यहुदी मारिए । युरोपदेखि अमेरिका हुँदै एसियासम्म फैलिएको यो नरसंहारले एउटा डरलाग्दो त्रासदी निम्त्यायो । नागासाकी र हिरोसिमामा डरलाग्दा परिणतिहरू देखा परे । नाजी सर्वसत्तावादको चरम दमन, शीतयद्ध र मानव तथा प्रकृतिको सर्वनाश, आणविक खतरा, जातीय कटुता, विभेदको खाडल, सांस्कृतिक विनाश, मूल्यमान्यताको विघटन, विज्ञानको अभिशापयुक्त स्वरूप, आर्थिक विषमता आदिले मानवीय जीवन अस्तव्यस्त मात्र पारेन, एउटा जटिल खाडलमा धकेलेर मानिसको सोचाइ नै परिवर्तन गराइदियो ।

पढेलेखेका मान्छेहरूले चलाएको शासन व्यवस्थाले मान्छे नै मार्ने हो भने, शोषण, दमन नै गर्ने हो भने, लासको राजनीति नै गर्ने हो भने, आदिजस्ता प्रश्नहरू खडा गर्‍यो । वास्तवमा मानवीय जीवन पीडादायी छ । जतिसुकै विचार, बहस वा छलफल गरे पनि केही निचोड आउनुको सट्टा त्यही अर्थहीन वैचारिक चक्रमा फस्दै जाने हो । ‘रिपिटिसन किल्स द इन्ट्रेस्ट’ भनेजस्तै वास्तवमा यो एकदमै बोरिङ हुन्छ । दैनिक एउटै कुरामा चक्कर मारिरहनुले पनि पीडै दिन्छ । त्यसैले यो पीडा वा तिक्तताहरू बुझेर यसलाई आत्मसात् गर्दै अघि बढ्न सक्ने मान्छे नै वास्तवमा नायक हो । यी यावत् पीडाहरू पचाएको मान्छे नै शक्तिशाली हुन्छ । यही चिन्तन नै अस्तित्ववादका रूपमा देखापर्‍यो ।

सार्त्रको अनुपस्थित तीनका पात्रहरू यसैका परिणति हुन् । र, बाहिर क्रान्तिकारी कवि, असल युवती आदिजस्ता छवि बनाएका तिनको असली पापहरू आफ्नै मुखबाट ओकल्न सार्त्रले नर्कको परिकल्पना गरेका छन् । तर अन्त्यमा उनले दर्शकलाई धर्ती नै त्यो नर्क हो भन्ने संकेत गर्दै नाटकको अन्त्य गरेका छन् ।

सार्त्रको फ्रेन्च भाषामा लेखिएको ‘उइ क्लाज’ शीर्षकको यो नाटकलाई अंग्रेजी अनुवादकले ‘नो एक्जिट’ शीर्षक दिए । नेपालीमा अनुवाद हुन आइपुग्दा अवतार पाठक र निर्देशक घिमिरे युवराजले शीर्षक जुराए ‘अनुपस्थित तीन’ । जसले धर्तीबाट अनुपस्थित भएका तीन पात्रको उल्लेख गर्दछ ।

यहाँनेर नाटकको कथ्यलाई अर्को ढंगले पनि समीक्षा गर्न सकिन्छ । नाटकभित्रका ती तीन चरित्र के साँच्चै पापी थिए ? त्यो हदसम्मको अपराध गर्न उनीहरू किन विवश भए ? राजनीति, समाज, सेरोफेरोका साथीभाइ या आफन्तहरूले खेलेका भूमिका कत्तिको जिम्मेवार छन् यसमा ? के एउटी आमा आफ्नै कोखबाट जन्मिएको बच्चालाई आफैँले ढुङ्गाले हानेर मार्न सक्छे ? तर, त्यही हर्कत गरेर नर्कमा पाप काटिरहेकी छे नाटककी पात्र इच्छा गुरुङ । सायद यही विवशता आफैँमा अस्तित्वको लडाइँ त हैन ?

रङ्गमञ्चीय शिल्प

सार्त्रको फ्रेन्च भाषामा लेखिएको ‘उइ क्लाज’ शीर्षकको यो नाटकलाई अंग्रेजी अनुवादकले ‘नो एक्जिट’ शीर्षक दिए । नेपालीमा अनुवाद हुन आइपुग्दा अवतार पाठक र निर्देशक घिमिरे युवराजले शीर्षक जुराए ‘अनुपस्थित तीन’ । जसले धर्तीबाट अनुपस्थित भएका तीन पात्रको उल्लेख गर्दछ ।

अनुवाद शिल्पले पनि नाटक प्रभाव पार्न सक्छ भनेर भनिरहनु नपर्ला । किनकि संवादभित्र लुकेको भाव वा विचार नै अन्ततोगत्वा नाटकको केन्द्रीय शक्ति हो । यो जति शक्तिशाली हुन्छ, त्यसले त्यति नै नाटकलाई शिखरमा पुर्‍याउने चुनौतीपूर्ण ताकत या बल कलाकार र निर्देशकलाई दिन्छ । फ्रेन्च पात्रलाई अंग्रेजीबाट झिकेर नेपाली चरित्रमा उतार्नु र त्यहीअनुरूपको मौलिक संवाद भर्न नेपाली अनुवादक अवतार पाठकलाई चुनौती सावित भएको कुरा नाटक हेर्दै गर्दा एउटा सचेत दर्शकलाई महसुस हुन्छ नै । तर पनि उनले निकै होसियारीपूर्वक यो चुनौती मोलेका छन् । हुन त कुनै सिर्जनालाई अनुवाद गर्नु भनेको नयाँ सिर्जना गर्नुभन्दा पनि जटिल र चुनौतीपूर्ण कार्य मानिन्छ । प्रयास र प्रयोग स्थापित गर्न चुनौती मोल्नुको विकल्प छैन । त्यसैले पनि उनको प्रयासलाई सफलता नै मान्नुपर्छ ।

भौगोलिक हिसाबमा लमजुङ, पोखरा र काठमाडौंका तीन पात्र आजाद, इच्छा र अभिलाषाको नर्कमा भेट हुन्छ म्यानेजरसँग । मुख्य वैचारिक द्वन्द्व त धर्तीमा अनुपस्थित तीनमै केन्द्रित छ । तर, नर्कमै उपस्थिति जनाएका म्यानेजरको भूमिकामा रहेका मानहाङ लावतीले रवाफिलो छाप छोडेका छन् नाटकमा । त्यति मात्र होइन, उनको गेटअपलाई संवादले न्याय दिलाएका छन् । पवित्रा खड्काको अभिलाषा परियारको भूमिकामा त एक स्तरको छलाङ नै देखिन्छ । विगतमा उनले अभिनय गरेका नाटकभन्दा दश कदमअगाडि पुगेर आफ्नो वास्तविकतालाई भत्काएकी छिन् उनले । देशमा देखिएको जातीय विभेदको विद्रोही चरित्रझैँ प्रतीत पनि हुन्छ पवित्राको विद्रोह । इच्छा गुरुङको भूमिकामा रहेकी उषा रजकले आफ्नो चरित्रलाई शक्तिशाली दम दिएकी छन् भने आजादको भूमिका अभिनेता विपिन कार्कीकै लागि बनेको भान हुन्छ ।

यो महामारीमा आत्महत्या गर्न विवश भुइँमान्छे या विभेद खेपिरहेकाहरू त सार्त्रले संकेत गरेजस्तै यो धर्तीमै नर्कको सजाए काटिरहेकै छन् ।

प्रकृति वस्तीको नाम अर्को छुटाउनै नहुने नाममा पर्छ । उनले कलाकारका वेशभूषालाई पूर्ण न्याय गरेको प्रतीत हुन्छ । त्यस्तै, नाटकको अर्को शक्तिशाली पक्ष छ– मञ्चसज्जा र कलाको पक्ष । घनश्याम श्रेष्ठलगायतको टिमले करिब दुई हप्ता यसैको चिन्तन मननसँगै काम गरेर बितायो । मञ्चकलामा सुन्दर लामा र सन्तोष राईले भ्यानगको ‘स्टेरी नाइट’को प्रभावलाई मञ्चमा उतारेका छन् भने मृत्युलाई नै संकेत गर्दै कालो, खरानी र पहेँलो रङको संयोजन गरेका छन् । त्यस्तै, मञ्चको भित्ताभरि अनेकौँ खाली फ्रेमहरू झुण्ड्याएर नर्क प्रवेश गर्नेहरूको लामो लिस्ट छ है भन्ने संकेत पनि मञ्च सज्जाबाट बुझ्न सकिन्छ । ध्वनि र अनलाइन प्रसारणमा देव न्यौपानेको टिम, प्रकाश परिकल्पनामा प्रवीण खतिवडालगायत नेपथ्यमा करिब दर्जन व्यक्तिको पसिना पनि छँदै छ नाटकमा ।

निर्देशकीय परिकल्पनाले नाटकलाई धेरै माथि उठाएको छ । गत जेठ १८ मा अनलाइन मञ्चन हुँदा नै यो नाटकले कलाकारहरूका आफ्नै कोठाबाट मञ्चन भएर नेपाली रङ्गमञ्चमा एउटा उम्दा प्रयोग गरेको थियो । तर, अर्को महत्त्वपूर्ण प्रयोग छ– थिएटरको सेटिङ । मञ्चन स्थानमा दर्शक र दर्शकस्थानमा नाटक मञ्चनले शिल्पी थिएटरका नियमित दर्शकलाई पक्कै नयाँपन दिन्छ नै । आखिर दर्शकका मनोभावलाई पुर्‍याउनु पनि त छ नर्क । त्यसैले पनि निर्देशकले यो प्रयोगमा दिमाग भुटेका छन् । जुन आफैँमा सशक्त प्रयोग मान्न सकिन्छ । नर्क पुगेको मान्छेले के धर्तीको गतिविधि पनि देख्न सक्ला ? सार्त्रले परिकल्पना गरेको यो शैलीलाई मञ्चमा कसरी उतार्ने ? तर, हरियो लाइटको प्रयोगले सहज तरिकाले यो दृश्य मञ्चमा प्रयोग भएको छ । यो निर्देशकको अर्को खुबी हो । प्रविधि, प्रकाश, सङ्गीत, मञ्च, वेषभूषा, कला आदिको प्रयोगात्मक शिल्प सुन्दर छ ।

समग्रमा रङ्गमञ्चीय शिल्प तारिफयोग्य नै छ । नेपाली रङ्गमञ्चमा प्रत्यक्ष मञ्चनसँगै अनलाइनमार्फत घरमा बसेर नै नाटक हेर्न पाउने प्रविधिको विकास या चुनौती आफैँमा सकरात्मक फड्कोको रूपमा लिन सकिन्छ ।

विरामपूर्व

अन्त्यमा मैले पनि माफी माग्नुपर्ने भएको छ । अभि सरको एउटा वाक्य यो आलेखको प्रारम्भमा मैले चोरी गरेको छु । ‘इतिहासमा अनेकौँ अवस्थामा मानिसले जीवन भोगेका छन् ।’अझ अभि सरकै केही भावहरू यहाँ चोरेर म नर्क जाने सामर्थ्य जुटाउने दुस्साहस गर्दै छु । आखिर मान्छे जे बन्ने हो, उसकै शक्ति सामर्थ्यले नै उसलाई बनाउने हो । थाहा छैन हाम्रा माननीय एवं श्रद्धेय नेताज्यूहरू स्वर्ग जालान् या नर्क ? यो महामारीमा आत्महत्या गर्न विवश भुइँमान्छे या विभेद खेपिरहेकाहरू त सार्त्रले संकेत गरेजस्तै यो धर्तीमै नर्कको सजाय काटिरहेकै छन् । ‘बाहिर निस्किने सम्भावना बन्द भएको अवस्थाका मानिसले मुक्तिको सम्भावना भएपछि ‘आजाद’ हुने शक्ति गुमाइसकेको हुन्छ कि ऊ नयाँ शक्ति लिएर निस्किन्छ त्यो प्रश्नमाथि मिमांसा जारी रहनेछ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन २४, २०७८ १०:२१