'याम्बुनेर' फुलेका भुइँफूलहरूको यथार्थ

A+ A A-

बिना थिङको दोस्रो कथासङ्ग्रह याम्बुनेर नेपाली कथाको पृथक् पहिचान बोकेर नेपाली साहित्यमा आएको छ । यसअघि नै छुकी कथासङ्ग्रह प्रकाशित गराएकी उनी कविता विधामा पनि सक्रिय छिन् । आधुनिक नेपाली कथामा लामो समयसम्म पढिएका पात्रहरूको अनुहारभन्दा बिल्कुल फरक अनुहार भएका पात्र र उनीहरूका फरक किसिमको कथाव्यथालाई सूक्ष्म रूपमा प्रस्तुत गरिएको यस कथाकृतिले फरक यथार्थलाई प्रस्तुत गरेको छ ।

यहाँ नेपाली साहित्यका अपरिचित अनुहारका जीवनसङ्घर्षलाई देखाएको छ । जम्मा तेह्र थान कथा रहेको यस सङ्ग्रहका कथामा चयन गरिएका पात्र र परिवेशले बत्तीमुनि अँध्यारोको नियति भोगिरहेका एउटा सीमान्तीकृत वर्गको समाज, संस्कृति र उनीहरूको जीवन भोगाइलाई निकै प्रभावी रूपमा उतारिएको छ । कथामा ठूलाठूला घटना छैनन् । समाजले सामान्य ठानेको र सबैले देखेर पनि नदेखेजस्तै गरेको भुइँमान्छेका मसिना यथार्थलाई कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

कथामा मुख्य गरी सामान्य सपना देखेर पनि असमान्य जीवन भोग्न बाध्य पात्रहरूको भोगाइ छ । नेपाली समाजलाई छोएर गएको करिब तीन दशकयताका समयका पदचापहरू छन् र कतैकतै सशस्त्र द्वन्द्वका डोबहरू पनि कथामा विषयसन्दर्भ बनेर आएका छन् । साथै, भूकम्पले दिएको चोटलाई पनि कथामा प्रभावी रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । कथामा पात्र स्वयम्‌ले पनि खुट्याउनै नसकेका दुःखका अनेकौँ पत्रहरू छन् । प्रस्तुत सङ्ग्रहका कथाहरूमा पात्र वा चरित्रलाई निकै सूक्ष्म रूपमा प्रस्तुत गरिएको हुनाले कथाहरू प्रायः चरित्रकेन्द्रित देखिन्छन् ।

प्रस्तुत सङ्ग्रहका अधिकांश कथामा नारीहरूका विभिन्न किसिमका भोगाइ, अनुभूति र उनीहरूका जीवनमा नाटकीय ढङ्गले आएका उतारचढावहरूलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । सरल, सोझा र कर्मशील नारीहरूले बाँचेको जीवन र उनीहरूले बडो दुःखले बनाएको घरसंसारको चित्रण छ । कथामा प्रमुख पात्रका रूपमा आएका छम्पेनी दिदी, सोममाया, आइतीमाया, स्याङम्हेन्दो, सेर्मोलगायतका नारीपात्रहरूकै भोगाइ बढी प्रभावी बनेर आएका छन् ।

कथामा पुरुष पात्रहरू पनि छन् तर ती नारी पात्रजति इमान्दार र कर्मशील देखिँदैनन् । छम्पेनी दिदीको संवाद र कामलाई सिकोफाइभ कथामा जुन प्रकारले चित्रण गरिएको छ, यसबाट पनि नेपाली समाजमा नारी र पुरुषको व्यावहारिक जीवन र उनीहरूको प्रवृत्तिको बारेमा स्पष्ट हुन्छ । उनले भनेकी छन्, ‘यी लोग्नेमान्छेहरू कि राजनीतिका कुरा गर्छन् कि आइमाईका । नकचराहरू ।’ छम्पेनी दिदी यस्तै संवाद टुङ्ग्याउँथिन् ।

पृथक् स्वादका कविता

अनि टेबुलमा रक्सीको गिलास थेचार्छिन् । खिरिला औँलाहरूले पट्याँसपट्याँस् पार्दै नाङ्लो पड्काउँथिन् । भटमासको सितन बनाउँथिन् । लसुन साँध्थिन् । (पृ.३३) नेपाली समाजका अधिकांश पुरुषहरूको प्रवृत्तिलाई छम्पेनी दिदीका माध्यमाट यसरी प्रस्तुत गरिएको छ भने नारीका सीप, स्वभाव र विवशता पनि कथामा प्रस्तुत भएका छन् । नारीले एउटा घरलाई घर बनाउनका लागि गरेको मिहिनेत, परिश्रम र समर्पण भाव कथामा सबैभन्दा प्रभावकारी रूपमा आएका छन् ।

कथाका नारी पात्र अभावले, चेतनाले र पहुँचले पछाडि देखिए पनि उनीहरू आफैँमा स्वतन्त्र, पौरखी र स्वावलम्बी पनि छन् । उनीहरू कसैको दबाबमा बस्दैनन् र पुरुषभन्दा कम देखिँदैनन् ।

सोममायाले आँगनमा दुईवटा ओदान राखी । दुईतिरै फोसी बसाली । घरभित्रबाट छ्याङ ओसारी । पेटासीमा नानी भाँडा राखी । सबैभन्दा माथि कोत्तर राखी । कोत्तरमा चिसो पानी खन्याई । भरी । चुल्होमा दाउरा ठोसी । आगो दन्किएर पहिलो सेर पानी तात्दा २ घण्टा बित्यो । उज्यालो भुइँमा खसिसकेको थियो । धुम्म परेर घाम भने कतै ओथारो बसेजस्तै थियो । (पृ.५७)

सोममायाको यो दिनचर्या आमनेपालीलाई सामान्य लाग्ने कुरा हो । कतिपय पाठकलाई यो कुनै नौलो र वर्णन गरिनुपर्ने कुरा हो जस्तो नलाग्न पनि सक्छ तर यस सङ्ग्रहमा समेटिएको कथाहरूमा पाइने मुख्य विशेषता र कथाको गम्भीर पक्ष यही हो । सोममायाले गर्ने यस्ता काम, कामप्रतिको समर्पण, यो दैनिकी र यसरी नै उसले बिताएको पूरै जिन्दगीको कुनै अर्थ र औचित्य नै छैन त ? के यी लेखिनलायक र वर्णन गरिनुपर्ने कुरा होइनन् र ? जस्ता प्रश्नमाथि कथाले सोच्न बाध्य पारेको छ । यस्ता विषयमा कसैको सपना, जीवन र आशा बाँचेका छन् र मानवीयताको उच्चतम उदाहरण प्रस्तुत गरेका छन् भने यी विषयसन्दर्भ आफैँमा महत्त्वपूर्ण हुन् भन्ने दृष्टिकोणसहित यी विषयहरूलाई यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।

कथाका नारी पात्र अभावले, चेतनाले र पहुँचले पछाडि देखिए पनि उनीहरू आफैँमा स्वतन्त्र, पौरखी र स्वावलम्बी पनि छन् । उनीहरू कसैको दबाबमा बस्दैनन् र पुरुषभन्दा कम देखिँदैनन् । यस सङ्ग्रहका प्रायः नारी पात्रहरू आफैँमा स्वतन्त्र छन् । उनीहरू पुरुषको अन्यायलाई सजिलै प्रतिकार गरिदिन्छन् । आइतीमाया कथाकी आइतीमाया यस्ता नारीपात्रहरूकी प्रतिनिधि हुन् । कथामा लोग्ने अर्थात् दाबा रक्सी खाएर आधा रातमा घर आएपछि आइतीमायाले लोग्नेलाई दिएको नसियतको चित्रण कथामा यसरी गरिएको छ– 'मुर्दा, ऐले पो सम्झिइस् स्वास्नी ? लु जा ।’ ठाउँमै परेछ क्यार, दाबा खुत्रुक्कै भयो । लुत्रुक्क परेर आइतीमायाकै गोडानेर गुजुल्टो पर्‍यो । छिनमै घुर्न थाल्यो । सुत्यो त्यत्तिकै । आइतीमायाले भने मनले पनि तनले पनि रिस पोख्न पाई । ऊ हलुका भई अब । (१२४) यी आख्यानमा नारी पात्रहरू प्रमुख भएर आएका छन् । उनीहरूको भूमिका केन्द्रीय छ र प्रभावी छ तर यी पात्रहरूले नेपाली कथा साहित्यमा कुनै युगान्तकारी भूमिका भने बनाउन सक्दैनन् ।

पाठकको हृदयमा संवेदना जागृत गरी यथार्थबोध त गराउँछन् तर अमीट छाप छोड्न र युगान्तकारी चरित्र बन्न भने सक्दैनन् । उनीहरूको सपनाको दायरा सीमित छ । उनीहरूको लक्ष्य आफ्नो परिवार र घरको संसारभन्दा पर छैन । उनीहरूको भूमिका भनेको टुट्न लागेको प्रेमलाई जोड्नु, विखण्डन हुन लागेको परिवारलाई जोड्नु, आत्मनिर्भर बन्नु र एक्लै पनि बाँच्न सकिन्छ भनेर देखाउनुसम्ममा मात्र सीमित छ । यो यथार्थ कथामा आएका पात्रहरूको मात्र यथार्थ होइन । यो नेपाली महिलाहरूको यथार्थ पनि हो ।

प्राज्ञिक समालोचनाको गहन कृतिः आधुनिक नेपाली कथामा अभिघात

देशको राजनीतिक परिवर्तनसँगै आएको समाज परिवर्तनका सन्दर्भहरू कथामा आए पनि तिनले याम्बुनेर बस्ने सीमान्तीकृत नेपालीलाई भने खासै परिवर्तन गर्न नसकेको यथार्थ पनि कथामा आएका छन् । गरिबीका रेखामुनि रहेका नेपालीहरू र खास गरी महिलाहरूको जीवनमा यस्ता परिवर्तनले खासै प्रभाव पार्न नसकेको सन्दर्भलाई कथामा यसरी प्रस्तुत गरिएको छ:

पहिलेपहिले समूहमा जान्थे जङ्गल । समयको खोलो बग्दै गयो । समूहका साथीहरू बगेर गए । उसका दाउरा काट्ने साथीहरूमध्ये जसले पासपोर्ट बनाउन सके ती विदेश गए । जो आँखाले बोल्न जान्दथे, तिनीहरूले बिहे गरे । सोममायाको हकमा यी दुवै भएनन् (पृ.४६) । यहाँ सोममायाजस्ता नेपालीहरूलाई देशमा प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र, गणतन्त्र जेजे आए पनि त्यसले छुन नसकेको यथार्थ यहाँ देखाइएको छ ।

केही कथाले अन्तर्जातीय सम्बन्धलाई विविध कोणबाट प्रस्तुत गरेको छ र यस्ता सम्बन्धहरू केही मात्रामा सफल भए पनि तिनले अझै पनि समाजबाट सम्मान र स्वीकृति पाउन नसकेको कुरा देखाइएको छ । घडीफूल, गंगारामको साइकल, जुनेदो, सिफनको सारीजस्ता कथाहरूमा अन्तर्जातीय विवाह र सम्बन्धलाई देखाइएको छ । केही कथामा अन्तर्जातीय सम्बन्धलाई देखाइए पनि यस किसिमको सम्बन्ध सफल हुन सक्ने वातावरण बन्न नसकेको यथार्थलाई देखाइएको छ ।

सङ्ग्रहका केही कथाको भाषा र शैलीमा प्रयोगसमेत गरिएको छ । कथानकको प्रस्तुतिमा पारम्परित रैखिक ढाँचाको अवलम्बन नगरी कथालाई बाङ्गोटिङ्गो रेखाबाट हिँडाइएको छ । यसले कथा पढ्दै गरेका पाठकलाई पनि सक्रिय बनाउँछ । कथाबारे उत्सुकता जगाउनु, अनुमान गर्न प्रेरित गर्नु, कथामा पाठकलाई पनि खेल्ने ठाउँ बनाइदिनु कथाको राम्रो पक्ष हो र यही नै यस सङग्रहका कथामा पाइने विशेषता पनि हो ।

कथामा सरल भाषाको प्रयोग गरिएको छ । तामाङ समाज, संस्कृतिको वर्णन गर्ने क्रममा तामाङ भाषाको पनि प्रयोग भएको छ । छोटाछोटा वाक्यमा संरचित अभिव्यक्ति रोचक बनेका छन् । यसरी काठमाडौँ नजिकैका बस्ती र काँठको समाज तथा संस्कृतिका साथै त्यस भेगका नारी र युवावर्गका यथार्थमा केन्द्रित भएर लेखिएको प्रस्तुत कथाकृतिले नेपाली समाजको एउटा पृथक् यथार्थलाई प्रस्तुत गरेको छ ।

यो पनि...

पृथक् स्वादका कविता

प्राज्ञिक समालोचनाको गहन कृतिः आधुनिक नेपाली कथामा अभिघात

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन २०, २०७८ ०८:००