प्राज्ञिक समालोचनाको गहन कृतिः आधुनिक नेपाली कथामा अभिघात

A+ A A-

आधुनिक नेपाली कथामा अभिघात शीर्षकको अनुसन्धानात्मक समालोचना कृति प्रकाशन गराएर डा. शान्तिमाया गिरीले नेपाली समालोचनामा एउटा गहन कृति ल्याएकी छिन् । यसअघि समालोचनात्मक आलोक (२०७०), भ्रमर उपन्यासको समाजशास्त्रीय विश्लेषण (२०७२) जस्ता समालोचना कृति लेखेकी उनले सृजनाका विभिन्न विधामासमेत कलम चलाएकी छिन् ।

उनी पछिल्लो समय साहित्यमा क्रियाशील देखिन्छिन् । प्राज्ञिक समालोचना लेखनमा समालोचकहरूको उपस्थिति न्यून छ र नारी समालोचकहरूको सहभागिता त झन् नगण्य मात्र छ । यस्तो स्थितिमा समालोचक शान्तिमाया गिरीको उपस्थिति सुखद छ ।

विश्वसाहित्यमा दोस्रो विश्वयुद्धपछि विकसित भएको अभिघात सिद्धान्त समालोचना चिन्तन र पद्धति दुवै हो । नेपाली साहित्यमा पचासको दशकबाट लेखिन थालेको अभिघात साहित्यलाई अध्ययन विश्लेषण गर्ने क्रममा नेपाली समालोचनामा यस सिद्धान्तको प्रयोग गरिन थालिएको हो ।

प्रस्तुत समालोचना कृति पाश्चात्य साहित्यमा लेखिएका अभिघातसम्बन्धी सैद्धान्तिक समालोचनाका ग्रन्थहरूबाट स्रोत र सन्दर्भका रूपमा सैद्धान्तिक आधार लिएर तयार पारिएको छ । आधुनिक नेपाली कथामा प्रयुक्त अभिघातलाई विभिन्न विद्वानका सैद्धान्तिक पर्याधारको प्रयोग गरी अध्ययन विश्लेषण गरिएको प्रस्तुत कृति गहन र प्राज्ञिक किसिमको देखिन्छ ।

प्रस्तुत कृतिमा २०५० देखि २०७० का बीचको दुई दशकको अवधिमा लेखिएका विभिन्न स्रष्टाका कथालाई आधार बनाई त्यसमा अभिव्यक्त अभिघातको सन्दर्भ र अभिघातको राजनीतिलाई विश्लेषण गरिएको छ । पाश्चात्य साहित्यका विभिन्न विद्वान्हरूले प्रस्तुत गरेका अभिघात सिद्धान्तको पर्याधारमा उभिएर लेखिएको प्रस्तुत समालोचना कृति व्यवस्थित र वस्तुनिष्ठ भाषामा लेखिएको छ ।

नेपाली साहित्यमा अभिघातका बारेमा त्यति धेरै लेखिएका छैनन्, न त प्रशस्त बहस नै भएका छन् । अंग्रेजीमा ट्रमा थ्यौरी भनिने अभिघात सिद्धान्तले खासगरी युद्धजन्य क्रियाकलापबाट जनमानिसमा परेको शारीरिक तथा मानसिक संघातका विषयलाई अध्ययन विश्लेषण गर्दछ । नेपाली साहित्यमा सचेतताका साथ अभिघात साहित्यको लेखन २०५० को दशकपछि भएको पाइन्छ ।

यसबीचमा भएको जनयुद्ध र यसले पारेका भौतिक तथा मानसिक असरलाई विययवस्तु बनाएर लेख्ने क्रममा प्रशस्त मात्रामा अभिघात साहित्य लेखिन थालियो । यस कृतिमा पनि डा. शान्तिमाया गिरीले नेपालका सन्दर्भमा जनयुद्धकालीन कथालाई अभिघात सिद्धान्तका आधारमा अध्ययन गरिएको छ ।

४ सय ६४ पृष्ठको यस कृतिलाई सैद्धान्तिक र प्रायोगिक गरी दुई खण्डमा विभाजन गरिएको छ । यस कृतिको पहिलो खण्डमा अभिघातको अर्थ, तात्पर्य, अभिघातको पृष्ठभूमि, स्रोत, प्रकार र अभिलक्षणका बारेमा चर्चा गरिएको छ ।

यस क्रममा अभिघातका स्रोतलाई प्राकृतिक र मानवनिर्मित गरी दुई प्रकारको देखाइएको छ भने अभिघातका प्रकारलाई शारीरिक, मनोवैज्ञानिक र लैङ्गिक गरी तीन प्रकारमा देखाइएको छ । साहित्यमा अभिघातको स्थानका बारेमा निरुपण गर्दै डा. गिरीले अभिघात सिद्धान्तका आधारभूत मान्यताहरूको चर्चा यस कृतिको पहिलो खण्डमा गरेकी छिन् ।

यसरी चर्चा गर्ने क्रममा उनले पाश्चात्य विद्वान्हरू केथी क्यारुथ, डोमिनिक लाकाप्रालगायतका विभिन्न आठ जना विद्वान्को अभिघात सिद्धान्तबारे गहन चर्चा गरेकी छिन् । विभिन्न विद्वानहरूले स्थापित गरेका सिद्धान्तलाई आधार बनाएर उनले अभिघात सिद्धान्तको एउटा प्रारूप तयार पारेकी छिन् र त्यसैअनुसार आधुनिक नेपाली कथामा प्रयुक्त अभिघातको विश्लेषण गरेकी छिन् ।

कृतिको दोस्रो खण्ड प्रायोगिक खण्ड हो । यस खण्डमा अभिघातसम्बद्ध आधुनिक नेपाली कथाको सर्वेक्षण गरी चयन गरिएका कथाहरूको विश्लेषण गरिएको छ । यसरी सर्वेक्षण गर्ने क्रममा विभिन्न कथाकारहरूको कथासंग्रहमा र विभिन्न साहित्यिक पत्रिकामा प्रकाशित अभिघात विषयसँग सम्बन्धित ६ सय ६१ वटा कथाको सर्वेक्षण गरी तीमध्येबाट १ सय २५ वटा कथाको विश्लेषण यस कृतिमा गरिएको छ भने आधुनिक नेपाली कथामा अभिव्यक्त अभिघातका प्रकार तथा परिणतिलाई विस्तृत रूपमा चर्चा गरिएको छ ।

यसरी चर्चा गर्ने क्रममा नेपाली कथामा देखिएका शारीरिक, मनोवैज्ञानिक र लैंगिक अभिघातलाई उदाहरणसहित विश्लेषण गरिएको छ । यस कृतिको प्रायोगिक खण्डको मुख्य विशेषता के हो भने यसले आधुनिक नेपाली कथामा अभिघात लेखनको मुख्य उद्देश्यलाई देखाएको छ र ती कथामा व्यक्त भएका लेखकीय स्वरलाई विश्लेषण गरेको छ ।

विशेष गरी यस समालोचना कृतिमा द्वन्द्वले सृजना गरेको हत्या र हिंसाका कारण उत्पन्न शारीरिक तथा मानसिक अभिघातका पीडादायी घटना भोगेर, देखेर र सुनेर लेखिएका कथाहरूलाई विश्लेषणका लागि चयन गरिएको छ । यसै गरी युद्धमा संलग्न हुँदा, अपहरणमा पर्दा, सेना, प्रहरीमा जागिर खान जाँदा नारीले भोग्नुपरेको शारीरिक तथा मानसिक अभिघातलाई यस कृतिमा लैङ्गिक अभिघातका रूपमा विश्लेषण गरिएको छ ।

अभिघातको सैद्धान्तिक तथा प्रायोगिक दुवै पक्षको स्पष्ट व्याख्या र विश्लेषण गरिएको प्रस्तुत कृति नेपाली समालोचना क्षेत्रको महत्त्वपूर्ण कृतिका रूपमा देखिएको छ । प्राथमिक स्रोतका सामग्रीहरू प्रयोग गरेर व्यापक अनुसन्धान गरी तयार पारिएको प्रस्तुत कृतिको विषयवस्तुले समालोचकको मिहिनेत र क्षमताको पनि परिचय दिएको छ ।

कथा विधामा मात्र केन्द्रित यस कृतिमा ५० देखि ७० का बीचमा लेखिएका कथामा अभिघातको अभिव्यक्ति विभिन्न प्रकारबाट भएको देखाइएको छ । आधुनिक नेपाली कथामा अभिघात लेखनको उद्देश्य तथा लेखकीय स्वरलाई विश्लेषण गर्ने क्रममा यस्ता कथामा लेखकका विभिन्न उद्देश्य रहेको देखाइएको छ ।

यस समालोचना कृतिमा विशेष गरी १० वर्षे जनयुद्धको प्रभावलाई विषय बनाई लेखिएका कथाहरूमा अभिव्यक्त अभिघातको विश्लेषण गरिएको छ र यस्ता कथामा कथाकारले आफ्नो लेखकीय उद्देश्य पूरा गर्न यस प्रकारको कथा लेखेको निष्कर्ष निकालिएको छ ।

यसमा वर्गद्वन्द्वलाई समर्थन गरी लेखिएका कथा, द्वन्द्वशील पक्षप्रति निरपेक्ष रही द्वन्द्वपीडितहरूप्रति सहानुभूति राखी लेखिएका कथा र सत्तापक्षप्रति मौन र विद्रोहीपक्षप्रति अपेक्षाकृत आलोचक हुँदै लेखिएका कथा गरी तीन प्रकारका उद्देश्यमा केन्द्रित भई लेखिएका कथाहरूको विश्लेषण यस कृतिमा गरिएको छ ।

अभिघातको सिद्धान्त, प्रयोग, व्याख्या विश्लेषण गरी निष्कर्ष निकालिएको यस कृतिमा नेपाली साहित्यको एउटा कालखण्डमा मूल प्रवृत्ति बन्न पुगेको अभिघात लेखनलाई निकै जिम्मेवारीपूर्वक अध्ययन विश्लेषण गरिएको छ । व्यवस्थित, वस्तुनिष्ठ, तार्किक र सूक्ष्म रूपमा विश्लेषण गरिएको प्रस्तुत कृति समालोचना क्षेत्रको एक प्राप्ति हो र यो पठनीय र संग्रहणीय छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ९, २०७६ ०७:३५