कोभिड बुख्याँचा र होमो सेपियन्सको नयाँ अवतार

A+ A A-

यो परिवेश सन् २०२६ को एक वसन्तयामको हो, जहाँ एक शहर बिहानको पारिलो घाममा मुस्कुराइरहेको हुनेछ । त्यस्तैमा एक तेह्र वर्षीया किशोरी होमो सेपियन्स आफ्नो विद्यालयको मूल ढोकाबाट भित्र प्रवेश गर्नेछिन् । झण्डै छ वर्षपछि पुन: विद्यालयमा प्रवेश गरिरहेकी उनलाई आफू सात वर्षको उमेरमा सोही विद्यालयमा पढ्न आउने गरेको सम्झना हुनेछ । यद्यपि कलिलो मस्तिष्कमा ती पुराना सम्झनाहरू धमिला र अस्पष्ट हुनेछन् । छ वर्षपछि विद्यालयमा टेक्दै गर्दा मनमा उब्जिएका अपरिचित भावहरूले उनलाई सकस दिइरहनेछन् ।

कक्षामा उनकै उमेरका केही किशोर र किशोरीहरू अलगअलग राखिएका टेबुलसँगैका कुर्सीमा बसिरहेका हुनेछन् । सबैको अनुहारको झण्डै आधा भाग अनेक रङका मास्कहरूले ढाकेको हुनेछ । उनीहरूलाई देखेर ती किशोरी मुस्कुराउनेछिन् । तिनलाई देखेर कक्षामा रहेका अरुहरू पनि मुस्कुराउनेछन् । यद्यपि, सबैको मुस्कान मास्कले छेक्ने हुनाले अदृश्य नै रहनेछ । किशोरी एउटा कुर्सीमा बस्नेछिन् । मौन रहेका सबै जना असहज परिस्थितिको सामना गरिरहेनछन् ।

केही दिनअघिसम्म कम्प्युटरको स्क्रिनमा एकअर्कालाई सामान्य रूपमा देखिरहेका उनीहरूलाई अचानक छ वर्षपश्चात्‌को भौतिक उपस्थिति साह्रै अप्राकृतिक, असहज र अनपेक्षित लाग्नेछ । एकअर्काप्रति अपरिचित महसुस गर्नेछन् । त्यस्तैमा किशोरीको छेउमा बसेको एक किशोरले खोक्नेछ । खोकीको आवाजले वातावरणलाई त्रसित पार्नेछ । किशोरी हत्तपत्त आफ्ना औँलाहरू आफ्नै काननजिकै लग्नेछिन् र जाँच्नेछिन्– कतै मास्कको डोरी खुकुलो त भएको छैन । मास्क सही अवस्थामा रहँदा पनि उनी पूर्ण रूपमा सुरक्षित महसुस गर्न सक्ने छैनन् । उनी सोच्नेछिन्, यो भौतिक कक्षा त कति असुरक्षित अनि कति असहज ।’

माथिको अनुच्छेद एक काल्पनिक अतिशयोक्ति हो । सायद गएको डेढ वर्षदेखि झेल्नुपरेको विश्वव्यापी महामारीको मनौवैज्ञानिक असर हो । मानव जातिले यो महामारी अझै कति वर्षसम्म झेल्नुपर्नेछ भन्ने प्रश्नको ठोस उत्तर कसैसँग भएजस्तो लाग्दै छ । यद्यपि, अनुमानहरू त थुप्रै छन् । चिकित्सा विज्ञानका तथ्यांकहरूमा टेकेर गरिएका अनुमानहरू डरलाग्दा छन्, खेतबारीमा चराहरूलाई तर्साउन ठड्याइएका बुख्याँचाहरूजस्ता ।

महामारीको इतिहासः आदिमकालदेखि आधुनिक युगसम्म

मानवहरूलाई घरबाहिर निस्कनबाट तर्साउने बुख्याँचाहरू यत्रतत्र सञ्चारमाध्यमहरूमा डरलाग्दो रूप लिएर उभिइरहेका छन् । फरक यत्ति हो, खेतबारीमा उभ्याइएका बुख्याँचाहरू भ्रम मात्र हुन् । कदाचित् चराहरू आइहाले पनि, ती सदृश्य बुख्याँचाले हानि पुर्‍याउन सक्दैनन् । तर, मानवजातिलाई तर्साउने अदृश्य बुख्याँचाहरू भने साँच्चै हानिकारक छन् । सायद त्यो प्लेगको किटाणुजत्तिकै हानिकारक जसले सन् १३३० को दशकमा विश्वलाई आक्रान्त पारेको थियो ।

बीस वर्षभन्दा कम समयभित्र संसारको त्यस समयको झण्डै एकचौथाइ जनसंख्याको विनाश गरेको थियो । त्यो त्रासदीलाई आजका मान्छेहरूले 'ब्ल्याक डेथ' भनेर सम्झन्छन् । अनि आजको मानवलाई तर्साउने बुख्याँचा त्यत्तिकै डरलाग्दो छ जति एक शताब्दीअघिको स्पेनिस फ्लू थियो जसले झण्डै दश करोड मान्छेलाई स्वाहा बनायो । के त्यसो भए हालको कोभिड १९ महामारी पनि ब्ल्याक डेथको वा स्पेनिस फ्लूकै अर्को अवतार हो, जो अझै वर्षौंसम्म लम्बिनेछ र यसले पुर्‍याउने हानि नोक्सानी मानवको कल्पनाभन्दा बाहिर छ ।

भौतिक संसारसँग धेरै संसर्ग नगरेका कलिला मानवहरू इन्टरनेटको दुनियाँसँग अभ्यस्त हुँदै जानेछन् र त्यही दुनियाँ नै वास्तविक दुनियाँ हो भन्ने भ्रम उनीहरूमा पर्नेछ । उनीहरूले जे ठान्नेछन्, त्यो उनीहरूका लागि प्राकृतिक सोच हुनेछ । कारण, उनीहरूको सत्य त्यही हुनेछ ।

मन नलागीनलागी पनि कल्पना गरौँ । यो महामारी कम्तीमा अरु पाँच वर्ष लम्बिनेछ । बेलाबेला लकडाउनजस्ता अलोकप्रिय अवस्थाहरूको सामना गरिनै रहनुपर्नेछ । र, मानिसहरू घरभित्रै थुनिन बाध्य हुनेछन् । त्यसो भएमा यसले पार्ने प्रभावहरूको लेखाजोखा सायद निकै लामो होला । मानव जीवनको कुनकुन पक्ष यसले जस्ताको तस्तै रहन देला भनेर अनुमान लगाउन पनि मुस्किल छ । कारण, मानवहरू आजको परिस्थितिमा अडिएर अनुमान लगाउँछन् । उनीहरूले ख्याल राख्दैनन् कि पुरानो स्थितिमा गरिएको अनुमान नयाँ स्थितिमा मेल नखान पनि सक्छ ।

महामारीले कलिला बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूको सामाजिकीकरणमा कस्तो प्रभाव पार्ला ? यस प्रश्नको उत्तर पनि अनुमान नै हो जो दुस्प्रयत्न मात्र हो । यद्यपि दुस्प्रयत्नमा पनि एक प्रकारको आनन्द त हुन्छ नै ।

अहिले पाँच, छ वा सात वर्ष उमेर पुगेका कलिला बालबालिकाहरू परिवारको चौघेरा नाघेर बाहिरको समाजसँग सम्बन्ध स्थापित गर्न तत्पर रहेका हुन्छन् । यसो भनौँ, ती सामाजिकीकरणको बाटोमा हिँड्न सुरु गर्दै गरेका हुन्छन् । तर, जब घरबाट बाहिर निस्कने ढोकामा महामारीको त्रास भुत बनेर उभिएको छ, ती कलिला मस्तिष्कहरू कुन बाटोबाट समाजसँग जोडिन पुग्लान् त ? त्यो बाटो कस्तो होला र त्यो बाटो हिँड्दै जाँदा उनीहरू पुग्ने समाज कस्तो होला ? एउटा प्रश्नको उत्तर खोज्दा झन् धेरै प्रश्नहरू उब्जिइरहेका छन् ।

विशेष गरी शहरीक्षेत्रका बालबालिकाहरू कम्प्युटरको स्क्रिनको बाटो भएर समाजसँग जोडिन पुग्दै छन् । तिनका लागि विद्यालय कम्प्युटरको स्क्रिन हो । शिक्षक र साथीहरू स्क्रिनमा देखा पर्ने सानासाना झ्यालहरूबाट चियाइरहेका टाउकाका चलायमान तस्वीरहरू मात्र हुन् । पढ्ने, लेख्ने र खेल्ने क्रियाकलापहरू स्क्रिनमै सीमित भएका गतिविधिहरू हुन् ।

भर्चुअल संसारको माध्यमभित्र पसेर गरिने लेखपढ र सामाजिकीकरण वयष्क मानवहरूलाई असहज र अप्राकृतिक लाग्नु स्वाभाविक हो । तर, महामारीको त्रास अझै अर्को आधा दशकसम्म हाम्रो टाउकोमाथि मडारिइरह्यो भने ती कलिला बालबालिकाहरूको जीवनको सुरुवातको छ वा सात वर्षको पढाइ र सामाजिकीकरण त वास्तविक दुनियाँमै हुने छैन ।

भौतिक संसारसँग धेरै संसर्ग नगरेका कलिला मानवहरू इन्टरनेटको दुनियाँँसँग अभ्यस्त हुँदै जानेछन् र त्यही दुनियाँ नै वास्तविक दुनियाँ हो भन्ने भ्रम उनीहरूमा पर्नेछ । उनीहरूले जे ठान्नेछन्, त्यो उनीहरूका लागि प्राकृतिक सोच हुनेछ । कारण, उनीहरूको सत्य त्यही हुनेछ । भौतिक संरचनासहितको विद्यालय र साथीहरूको सशरीर उपस्थिति त उनीहरूले सुन्ने कथा वा उनीहरूको स्मृतिमा टाँसिएका धमिला छायाजस्ता मात्र बन्नेछन् । जसरी मोटरगाडी, टेलिभिजन र टेलिफोनबेगरको संसारको कथा अहिले भर्खरभर्खर वयष्क बनेकाहरूका लागि अभुतपूर्व हुने गर्दछ ।

त्यस्तो अवस्थामा एकआपसमा हुने मित्रताको रूप कस्तो होला ? भावनात्मक वा आत्मिक सम्बन्धको दायरा कति फराकिलो वा साँघुरो होला ? जो मानवहरू अहिले वयष्क छन्, उनीहरूका लागि मित्रता वा मित्रवत् सम्बन्धको सही अर्थ भनेको भौतिक रूपमा एकअर्काको सशरीर उपस्थितिको स्वीकार्यताबाट सुरु भएको हो । भलै भर्चुअल मित्रताको चलन इनटरनेटको आगमनसँगै सुरु भएको होस्, पत्रमित्रताको चलन त्यसअघि नै अस्तित्वमा रहेको होस्, ज्यादातर मानवहरूले वास्तविक मित्रता भनेको एकअर्काको शारीरिक उपस्थितिसहितको सहकार्यलाई नै बुझ्ने गर्दछन् ।

त्यसैले पाँच वा सात वर्षको महामारी वा बेलाबेला हुन सक्ने लकडाउनको परिस्थितिलाई नाघेर बाहिर आएपछि पनि आजका वयष्कहरूलाई पुन: पुरानै प्रकारको मित्रवत् सम्बन्धमा फर्कन खासै अप्ठेरो लाग्ने छैन । तर, ती कलिला मगजमा तैरिरहेका भावनाहरूको अवस्था अलग्गै रहनेछ । ती अहिले आफ्नो जीवनका सुरुवाती मित्रवत् सम्बन्धहरू इनटरनेटले प्रदान गर्ने माध्यमहरूको सहायतामा सुरु गरिरहेका छन् । तिनीहरू पाँच वा सात वर्षपश्चात् साँच्चैको संसारमा जाँदा सायद तिनले तिनै मित्रहरूको भौतिक उपस्थिति सहजै स्वीकार गर्न सक्नेछन् भन्नेमा ठूलै शंका गर्न सकिन्छ ।

आफ्नो परिवारका सीमित सदस्यहरूको बीचमा हुर्किएका उनीहरू अकस्मात् धेरै मानिसहरूको बीचमा प्रवेश गर्दा सायद 'डेमोफोबिया' अर्थात् 'भिडदेखि लाग्ने डर'बाट ग्रसित हुनेछन् । यस्तो परिस्थिति आउनेछ, समूहमा बस्दा कसैले बोलेको मन परेन भने तिनका हात वा औँलाहरू मन नपर्ने आवाज बोल्ने व्यक्तिलाई म्युट गर्न सलबलाउनेछन् । अनलाइन कक्षा झर्कोलाग्दो भएमा वा मन नपरेमा सजिलै त्यसबाट बाहिर निस्किएजस्तै वास्तविक कक्षा पनि आफ्नो आँखाबाट अलप भइदिए हुने भन्ने कामना गर्नेछन् ।

कोही व्यक्ति ठूलो आवाजमा बोलेमा उसलाई सानो आवाजमा बोल्न भन्नुको साटो आफ्नो कानको साउण्ड भोल्युम कम गर्ने विचार आउनेछ । पाँच वर्षपछिका किशोर किशोरीहरूमा आफसे आफ उत्पन्न हुने चेतनाहरू असामान्य वा अप्राकृतिक हुने छैनन् । कारण उनीहरूले भर्चुअल कक्षा वा कुराकानीमा कसैलाई सानो आवाजमा बोल्न भनिरहनु पर्दैन । कुनै कक्षामा मन नपरी नपरी बसिरहन जरुरी पर्दैन । वर्षौंसम्मको भर्चुअल दुनियाँको अभ्यासपश्चात् त्यस प्रकारको सामाजिक वा मनोवैज्ञानिक विकास अत्यन्त स्वाभाविक र अपेक्षित नै हुनेछ ।

भावनात्मक पक्षको कुरा गर्दा किशोरकिशोरीहरूमा विपरीत लिङ्गीकोे शारीरिक उपस्थितिले जेजस्तो आकर्षण सिर्जना गर्छ वा भावनात्मक खुलदुली उत्पन्न गर्छ, त्यो भर्चुअल उपस्थितिमा सम्भव होला कि नहोला ? कतै यस्तो अवस्था त आउने होइन, पाँच वा सात वर्षसम्म एक्लै बस्ने बानी परेको किशोर वा किशोरीलाई समूहमा बस्दा अरु व्यक्तिको शरीरबाट निस्कने गन्ध वा बास्नाले नै एलर्जी हुनेछ ।

जीवनको बाह्रदेखि उन्नाईस वर्ष समूहमा हाँसखेल गर्न नपाएकाहरू त्यसपछिको जीवनमा कत्तिको सामाजिक बन्न सक्नेछन् ? भौतिक उपस्थितिसहितको सामाजिकरणमा उनीहरू भिज्न सक्लान् ?समूहमा एकै पटक एकभन्दा धेरै व्यक्तिहरूसँग व्यवहार गर्नुपर्दा सायद निक्कै तनाव हुनेछ । आफूलाई सन्तुलित राख्न मुस्किल पर्नेछ । कम्प्युटरमा एकै पटक धेरैवटा फाइलहरू खोल्दा कम्प्युटर ढिलो भएको वा अड्किएको जस्तै मानव पनि ढिलो हुने वा अड्किने समस्याबाट गुज्रन सक्नेछ ।

भौतिक संरचनासहितको विद्यालय र साथीहरूको सशरीर उपस्थिति त उनीहरूले सुन्ने कथा वा उनीहरूको स्मृतिमा टाँसिएका धमिला छायाजस्ता मात्र बन्नेछन् । जसरी मोटरगाडी, टेलिभिजन र टेलिफोनबेगरको संसारको कथा अहिले भर्खरभर्खर वयष्क बनेकाहरूका लागि अभुतपूर्व हुने गर्दछ ।

अहिले पनि त एक्लै काम गरेर बस्ने मानवहरू भिडभाड र होहल्लामा झिँझो मान्ने वा तनावमा आउने त सामान्य नै हो । एकै पटक धेरैवटा काम गर्दा बोझको अनुभव गर्नु सामान्य नै हो । तर यसको सीमा, मात्रा वा हद कतिसम्म बढ्नेछ ?

कमभन्दा कम मानवहरूसँग व्यहार गरेर हुर्किएका किशोर किशोरीहरूमा मन नपरे पनि एकअर्कालाई सहने वा स्वीकार गर्ने बानीको विकास हुनेछैन । जसरी मन नपरेको कक्षाबाट सजिलै निस्कन सकिन्छ, मन नपरेको व्यक्ति बोल्दा कम्प्युटरको साउण्ड भोल्युम बन्द गर्न सकिन्छ, मन नपरेको साथीलाई सामाजिक सञ्जालबाट अनफ्रेण्ड गर्न सकिन्छ वा ब्लक गर्न सकिन्छ । त्यसरी नै वास्तविक दुनियाँमा पनि मन नपर्नेबित्तिकै सरक्कै अलग्गिने इच्छा, आकांक्षा वा प्रवृत्तिको विकास हुनेछ । प्रेम सम्बन्धको दौरान अनलाइन भेटघाटमा रमाएका जोडीहरू सशरीर भेट्दा कति लामो समयसम्म एकअर्का सँगसँगै बस्न सक्नेछन् ? यो प्रश्नको जवाफ सजिलो छैन । यस्तो हुन बेर छैन कि कुनै एक कुरा मन नपर्नेबित्तिकै मैले तिमीलाई ब्लक गरेँ वा अनफ्रेण्ड गरेँ भनेर बाटो लाग्नेछन् ।

भर्चुअल वा अनलाइन गेम मात्र खेल्न अभ्यस्त भएका किशोरकिशोरीहरूलाई साँँच्चैको शारीरिक खेलकुदमा सहभागी हुन निकै नै अप्ठेरो पर्नेछ । एक्लै बस्ने बानी परेकाहरूले खेलकुदका क्रममा हुने धक्काधक्की, तानातान र घँचेटाघँचेटलाई सहजै लिन सक्ने छैनन् । शारीरिक खेलकुदमा यसले निकै ठूलो फेरबदल ल्याउनेछ । शारीरिक खेलकुदको क्षेत्रमा विश्वस्तरीय खेलाडीहरूको संख्या कम हुनेछ ।

महामारीको अवस्थामा अभिभावकहरूले आफ्ना बच्चाहरूलाई खेलकुदका लागि तालिम लिन सहजै बाहिर पठाउन सक्ने छैनन् । अहिले पनि अनलाइन गेमहरू अत्यन्त लोकप्रिय भइनै रहेका छन् । तिनको दायरा झन् फराकिलो बन्नेछ । ओलम्पिक र विश्वकपजस्ता अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताहरू जति लोकप्रिय छन्, अनलाइन गेमका प्रतिस्पर्धाहरू पनि त्यत्तिकै विश्वव्यापी बन्दै जानेछन् ।

'मोबाइल र ल्यापटप छाड्न नमान्ने छोरी त्यसपछि हामीसँगै खेल्न थाली'

समाजका पुराना सांस्कृतिक आयामहरू भत्किने र नयाँ बन्ने क्रम सामान्य नै हो । महामारी नहुँदा पनि हाम्रा सांस्कृतिक मूल्य मान्यताहरू परिवर्तन भइनै रहेका छन् । तर, महामारीले परिवर्तनको गतिलाई अति उच्च बनाइदिनेछ । घरमा आफन्त, मित्र र नातेदारहरूलाई खाना खान नबोलाउने, भोजभतेरको आयोजना नगर्ने र जात्रा महोत्सवजस्ता ठाउँहरूमा नजाने गर्नाले कलिला बालबालिका वा किशोरकिशोरीको सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रफल साँघुरिनेछ । आफ्ना परिवारइतरका नातागोता वा आफन्तहरूको महत्त्व घट्नेछ ।

धार्मिक संस्कारमा पनि प्रत्यक्ष असर पुग्ने नै देखिन्छ । जीवनका सुरुवाती दिनहरूमा मठ मन्दिर, चर्च, मस्जिद, गुम्बा र गुरुद्वाराजस्ता धार्मिकस्थलहरू जान नपाएका कलिला मगजहरूमा धर्मको जरा धेरै भित्रसम्म गाडिन पाउँदैन होला । त्यसो हुँदा धार्मिक रुढिवाद कमजोर हुन सक्नेछ, जुन सायद समाजका लागि सुखद कुरा हो । तर, फेरि अन्य धर्मावलम्बीहरूको सम्पर्कमा जानै नपाउँदा धार्मिक असहिष्णुता बढ्ने डरलाग्दो सम्भावना पनि उत्तिकै रहन्छ ।

यी सम्पूर्ण सम्भावनाहरू ज्यादातर शहरीक्षेत्रमा हुर्कने बालबालिका वा किशोर किशोरीहरूमा लागू हुनेछन् । ग्रामीण समुदायमा महामारीको असर नपर्ने त होइन तर त्यहाँ शहरी क्षेत्रमा जस्तै आफ्नै कोठा वा घरभित्रै थुनिएर बस्नुपर्ने अवस्था तुलनात्मक रूपमा कम हुनेछ । कारण, ग्रामीण क्षेत्रहरू अझै पनि शहरझैँ साँघुरा वा भिडग्रस्त छैनन्, भलै त्यहाँका सडकहरू फराकिला नहुन् । पर्याप्त दूरी कायम गरेर पनि त्यहाँका बासिन्दाहरू एकअर्कासँग सामाजिक सम्बन्ध कायम गरिरहन सक्छन् । त्यस्तै, ग्रामीण बासिन्दाहरू ज्यादाजसो कृषि कार्यमा संलग्न हुनाले उनीहरूको जीवनमा तुरुन्तै धेरै परिवर्तनहरू नआउन पनि सक्छ ।

त्यसो भए के त जनसंख्याको दृष्टिले ठूला र स्थानको उपलब्धताले साँघुरा शहरहरूमा हुर्कंदै गरेका बालबालिका वा किशोरकिशोरीहरू होमो सेपियन्सको नयाँ अवतारका रूपमा विकास भइरहेका छन् ?

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन १२, २०७८ ०७:१७