कम्युनिस्टका नाममा जातिभेदीहरूको शासन

A+ A A-

दुई दशकअगाडिको कुरा ।

बागलुङस्थित हाम्रो गाउँको पारिपट्टि पहाडको एउटा कोल्टामा गन्धर्व समुदायका केही घर थिए । उनीहरूको अस्तित्व हामीलाई तब मात्रै महसुस हुन्थ्यो, जब वर्षमा एक/दुई पल्ट हिउँदमा गाइने दाइहरू सारंगी रेट्दै घरमा आइपुग्थे ।

एक दिन त्यो समुदायले निरन्तर भोग्ने यौनहिंसाको प्रत्यक्ष वर्णन सुनेर म छाँगाबाट खसेझैँ भएँ ।

नजिकैको गाउँमा अर्को समुदायको बिहे थियो । बिहेमा वरिपरिका धेरै गाउँबाट रमितेहरू आएर बाजातालमा नाच्नु र रातभर रमाइलो गर्नु सामान्य थियो । त्यस क्रममा सानाठूला विवाद र झडपहरू पनि मनग्य हुन्थे ।

त्यस दिन पनि गन्धर्व समुदायका मानिसहरू सानो झुण्डमा एक छेउमा उभिएर त्यो बिहेको रमिता हेरिरहेका थिए । त्यत्तिकैमा केही गैर–दलित युवाहरू गएर त्यहाँबाट दुई जना किशोरीहरूलाई ताने । भुस्तिघ्रेहरूका अगाडि किशोरीहरूको त केही जोड चलेन नै, तिनीहरूसँगै भएका वयस्कहरूले समेत तिनको प्रतिकार गर्न सकेनन् ।

बाबुआमा र छिमेकीका आँखैअगाडिबाट लतार्दै तल पुर्‍याइएका ती किशोरीहरू सामुहिक बलात्कारको सिकार भए । तर, रातको रमिता यसरी जारी रह्यो, मानौँ कि त्यहाँ केही अनौठो वा अस्वाभाविक भएकै थिएन, अपराधका त कुरै छाडौँ । न कुनै विरोध, न उजुरी । अरु असंख्य यौनहिंसाका घटनाझैँ त्यो घटना पनि थामथुम भयो ।

समाजका अरु समुदायहरूमा पनि यौनहिंसाको समस्या थियो तर दलितहरू जनसंख्याको अनुपातमा धेरै गुणा बढी पीडित थिए । उनीहरूका फुसका घरमा गतिला ढोकाहरू नहुने हुँदा एक लात्तीले ढोका पल्टाएपछि पीडकहरू सिधै भित्र जान सक्थे ।

प्रतिकार वा कानुनी उपचारको व्यवस्था नहुँदा कति दलित किशोरी र युवतीहरूका लागि कथित् उपल्लो जातिबाट हुने यौनहिंसा नियमितजस्तै थियो ।

गाउँमा अरु दलितको पनि दारुण अवस्था थियो, खास गरी जीविका, शिक्षा र स्वास्थ्यका सवालमा । तर, झुरुप्प अलि ठूला बस्तीहरूमा बस्ने गरेका उनीहरूको अवस्था पनि ती अल्पसंख्यक गन्धर्वहरूको जति कमजोरचाहिँ थिएन ।

हामी हुर्कंदै गर्दा गाउँमा छुवाछुत र भेदभावको पर्खाल होचो हुँदै थियो । हामी पाठ्यपुस्तकमा जातीय विभेद गलत हो भनेर पढ्थ्यौँ । हाकाहाकी दलितको जात काढेर अपमानित गर्ने काम कम हुँदै थियो । सैद्धान्तिक रूपमै भए पनि जातिभेद गलत कुरा हो भन्ने कुरा सबैलाई स्वीकार्य हुँदै थियो ।

स्कुलमा पूर्वव्यावसायिक शिक्षाको प्रयोगात्मक अभ्यासमा बिनाभेदभाव सबैका घरबाट ल्याएको दूध मिसाएर हामीले खिर पकाएर खाएका थियौँ । बरु छोइछिटोका कारण त्यो खिर खाने कार्यक्रममा संलग्न नभएका एक बाहुन साथीचाहिँ कक्षामा लामो समयसम्म बाँकी विद्यार्थीहरूबाट तिरस्कृत भएका थिए ।

त्यसैले हामीलाई लाग्थ्यो, समाज धिमा गतिमा भए पनि सही दिशामा गइरहेको छ । हाम्रा बाबुआमाको पुस्ता अस्ताएपछि त जातीय छुवाछुत र भेदभाव के नै बाँकी रहला र ? हामीलाई यस्तै लाग्थ्यो ।

यो पृष्ठभुमिमा मैले स्कुल छाडेलगत्तै भएको उल्लिखित घटनाले मलाई झसंग बनाएको थियो ।

तर, पनि गाउँको जातीय विभेद र हिंसा हेर्दै गर्दा हामीलाई सान्त्वना के थियो भने, यो त दुरदराजमा रहेको झट्टै देशको कानुन र संविधानले नछुने कुनाको कुरा पो हो त । यहाँ नजिक पुलिस छैन, पुलिसलाई उजुरी गर्ने चलन छैन, त्यसैले पो यस्ता समस्या रहिरहेका हुन् । हामीलाई लाग्थ्यो, चेतनासँगै कानुनी शासन गाउँमा पुग्नासाथ यो समस्या मेटिएर जानेछ ।

त्यसपछाडिका वर्षहरूमा, खासगरी सामाजिक सञ्जालमा पीडितको भन्दा पीडकहरूको आवाज चर्को हुन थालेपछि मलाई लाग्न थालेको थियो– कतै हामी अझै पनि जातिभेदलाई बढी स्वीकार्य बनाउँदै लैजाने उल्टो बाटो त हिँडिरहेका छैनौँ ? पाठ्यपुस्तक, पत्रिका, रेडियो वा टेलिभिजनमा कतै ठाउँ नपाउने जातिभेदीहरूले ती सञ्जाल भेटेपछि अवस्था निरन्तर बदलिँदो थियो ।

डेढ वर्षअगाडिको रुकुम जातीय नरसंहारपछि त म समाज ढिलै भए पनि अघि बढिरहेको छ भन्ने आफ्नो पुरानो विश्वासबाट मेरो पूरै मोहभंग भयो । आफूलाई मानिसभन्दा अगाडि यो वा त्यो पार्टी वा जातमा राख्नेहरूको संख्या समाजमा त्यति ठूलो छ भन्ने मलाई अनुमानै थिएन ।

त्यो घटनापछि कुनकुन नेताले कसरी पीडकको साथ दिए भन्ने समाचारको हेडलाइनभन्दा तल पढ्न मनले सकेन । ‘थुइक्क, यिनीहरूले समाजमा आमुल परिवर्तन ल्याउँछन् भनेर पत्याउने बेवकुफहरूको भिडमा म पनि कुनै बेला थिएँ,’ यस्तो भावनाले मलाई थिचिरह्यो ।

सामाजिक सञ्जालमा जातिभेद ठीक कि बेठीक भन्ने स्तरमा झरेर भएको त्यतिबेलाको बहसबारे मैले धमिलो जानकारी मात्रै पाएँ किनकि म फेसबुक र ट्वीटर विश्वविद्यालयबाट त्यसअगाडि नै ‘ग्राजुएट’ भइसकेको थिएँ ।

तर एक दिन कसै गरी तत्कालीन गृहमन्त्री तथा नेकपा नेता रामबादुर थापाको भिडियो हेर्ने मौका मिल्यो । शायद उनी संसदीय समितिमा बोल्दै थिए । अमेरिकाजस्तो देशमा त जर्ज फ्लोइडजस्ता अश्वेत मानिसहरू अन्यायपूर्वक मारिन्छन् भने नेपालमा नवराज विकहरू मारिनु कुन अचम्म भयो र भन्ने उनको सार थियो ।

ती शब्दभन्दा बढीचाहिँ उनको अनुहारको भाव बोल्थ्यो । न पश्चात्ताप, न जिम्मेवारीबोध । न जघन्य हत्या भएका नागरिकहरूप्रति कुनै समानुभूति । न त्यत्रो बीभत्स घटनाको कारण केलाउने जाँगर, न दोषीलाई दण्डित गर्ने तत्परता ।

त्यो भिडियो हेर्दा उनी सैद्धान्तिक रूपमा जातिभेदको विरुद्धमा छन् भन्नेसम्म झल्कँदैनथ्यो । त्यस्तै सामाजिक विकारहरूविरुद्ध भनेर उनको पार्टीको नेतृत्वको कथित् जनयुद्धमा १७ हजार मानिस मारिएको कुरा त्यहाँ झल्किने त कुरै थिएन ।

यो पृष्ठभूमिमा रूपा सुनारसित सम्बन्धित जातिभेदको मुद्दा र अहिलेको सत्ता संस्थापनले गरेको जातिभेदको नांगो संरक्षणले फेरि नवराज विकहरूको दारुण हत्या र त्यो प्रकरणमा राज्यले देखाएको रवैयालाई सम्झाइदिएको छ ।

छुवाछुत आरोपितप्रति शिक्षामन्त्रीको अस्वाभाविक चिन्ता, मन्त्रीकै अगाडि पीडितविरुद्ध नाराबाजी

जातीय यौनहिंसा, जातिभेदी हत्या र जातका कारण डेरा नदिनु एउटै कुरा हैनन् । झट्ट हेर्दा पहिला दुईसँग पछिल्लो घटनाको तुल नै हुन सक्दैनजस्तो लाग्छ ।

तर, यी सबै घटना एउटै सोच र जीवनदृष्टिका उपज हुन्ः मानिस सबै आधारभूत रूपमा बराबर छैनन्, उचनीच छन् । त्यसैले जातीय विभेद स्वाभाविक कुरा हो ।

ती तीनै अवस्थामा पीडकको संरक्षण गर्ने सामाजिक र राज्य संरचना एउटै हो । पीडितको निन्दा गरेर भविष्यमा उठ्न सक्ने त्यस्तै विद्रोही आवाजहरूलाई गर्भमै तुहाउने नियोजित प्रपञ्च एउटै हो । जातिभेदविरुद्ध समाजमा हुँदै गरेको धिमा प्रगतिका चक्का उल्ट्याएर विभेदको औचित्य पुष्टि गर्ने प्रयास एउटै हो ।

आज एउटी रूपा सुनारलाई काठमाडौंमा डेरा नदिनु भनेको देशभरबाट उन्नतिको खुट्‌किलो चढ्ने आशामा शहर झर्न खुट्टा उठाएका दलित किशोरकिशोरी र युवायुवतीलाई ‘तिमीहरूलाई यहाँ ठाउँ छैन, जहाँको त्यहीँ, जस्ताको तस्तै अवस्थामा चुपचाप बस’ भन्ने सन्देश दिनु हो ।

अनि अहिले बहालवाला मन्त्रीले जे गरे, त्यसले अब राज्य संस्थापनले पीडकको पक्ष लुकेर लिने आवश्यकतासमेत नभएको अवस्था उजागर गरेको छ ।

बीस वर्षअगाडि बलात्कारमा परेका बागलुङका दलित किशोरीहरूको जीवनमा त्यसपछि के भयो मलाई थाहा छैन । सम्भव छ, उनीहरूले तिनै बलात्कारीका सन्तानहरू पनि जन्माइसकेका छन् । अब ती सन्तान पनि किशोराकालमा छन् । अनि काठमाडौंका मन्त्रीको चर्तिकलाबारेका समाचारहरू आफ्नै नभए पनि कसैका हातेफोनहरूमार्फत हेरिरहेका छन् । अनि यो पृष्ठभूमिमा चलेको ‘जातिभेद ठीक कि बेठीक’ भन्ने विषाक्त बहसका तर्कहरू सुनिरहेका छन् ।

अहिलेको ‘नयाँ नेपाल’मा त्यस्ता समाचारहरू पढ्दा र तर्कवितर्क सुन्दा उनीहरूको मनोबल कति गिर्छ होला, अनि गैरदलित समुदायका नयाँ पुस्ताका पीडकहरूको मनोबल कति बढ्छ होला ?

रूपा, बरु मर्न तयार हुनू, नझुक्नू

‘बाबुआमा पुस्ताले जातीय भेदभाव मान्यो त के भयो, हाम्रो पुस्तामा त जातिभेद निमिट्यान्न छ’ भनेर गरिने कर्कश तर्कले ती दलित किशोरीलाई कति आहत बनाउँदो हो, जसका लागि आजका दिनमा समेत कथित् उपल्लो जातका बलात्कारीहरूसित भागेर जाने ठाउँ छैन ?

यी बीस वर्षमा गाउँसम्म धुलौटै मोटरबाटो पुगेको छ । यसैबीच परिवर्तनका नाममा दशौँ हजार नेपाली मारिइसकेका पनि छन् । तर, सारा विभेदको जरो उखेल्ने वाचा गरेर सत्तामा पुगेपछि कम्युनिस्ट भनिएका पार्टीहरूले तिनका छातीहरूमा छुरा रोपेका छन्, जसले पसिना र रगत बराबर बगाएर उनीहरूलाई सत्तामा पुर्‍याएका थिए ।

हिजो झापामा सामन्तवादलाई निमिट्यान्न पार्ने बहानामा नौ जनाको बीभत्स हत्या गरेर राजनीतिको खुट्‌किला चढेका खड्गप्रसाद होऊन् वा विभेदरहित आदर्श साम्यवादी व्यवस्थाको सपना देखाएर हजारौँ दलित युवाहरूलाई समेत मृत्युको मुखमा धकेलेर सत्तामा पुगेका पुष्पकमल, आजका उत्पीडितहरूलाई न्याय दिने कुरा उनीहरूको प्राथमिकता सूचीमा कतै अटाएको छैन ।

यसरी माओवादीको माओवाद र एमालेको जबज दुवैका लागि आज बाग्लुङकाजस्ता असंख्य बलात्कृत दलित किशोरीहरूको चीत्कारदेखि शहरमा डेरा नपाएर महिनौँ भौँतारिइरहने हजारौँ दलित युवाहरूको पीडा स्वीकार्य छ, जबसम्म तिनका पीडकहरूको भोट र नोट आफ्नो पार्टीका लागि सुरक्षित हुन्छ । अनि सत्ताको सुस्वादु रस आफ्ना लागि सुरक्षित हुन्छ ।

अरु जे सुकै होस्, डेढ वर्षका बीचमा भएका यी पछिल्ला दुई प्रकरणपछि नेपालका कम्युनिस्टहरूको जातिभेदी र नश्लभेदी चरित्रमाथिको मुखुण्डो पूरै उत्रिएको छ । देशका सबै दलित, अल्पसंख्यक र उत्पीडितहरूले यसको हिसाबकिताब राखून्, लोकतन्त्रमा अर्को चुनाव कहिल्यै टाढा हुँदैन ।

शिलापत्रमा प्रकाशित जीवन क्षत्रीका सबै लेखहरू पढ्नका लागि यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।

यो पनि...

जातपातको भैँचालो र देश हुनुको अर्थ

दलितले न्याय खोज्दा ‘सद्‌भाव’ भत्किन्छ भने भत्कियोस्

६१ जना सचिवमा एक जना पनि दलित नहुनुमा दोषी को हो ?

युवा दलितको आक्रोश र गैरदलितकोे छटपटी

बारुद बनेर पड्किएको काठमाडौंको कोठा

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार १३, २०७८ ०६:५५