समता शिक्षा निकेतन : जहाँ विद्यार्थीलाई खेती गर्न, सुँगुर पाल्न र ठेलामा व्यापार गर्न सिकाइन्छ

समता शिक्षा निकेतन : जहाँ विद्यार्थीलाई खेती गर्न, सुँगुर पाल्न र ठेलामा व्यापार गर्न सिकाइन्छ

A+ A A-

नीलो गेटबाट भित्र छिरेपछि बाँसले बनाइएका सुन्दर टहरा देखिन्छन् । गुम्बा र मन्दिर शैलीको टहराले मनै लोभ्याउँछन् । ७ रोपनी क्षेत्रफलभरि यस्तै संरचना छन् । झट्ट हेर्दा लाग्छ– कुनै ‘ब्याम्बो रिसोर्ट’ हो । तर, होइन ।

यो त बौद्धस्थित समता शिक्षा निकेतन हो, जहाँ मासिक १ सय रुपैयाँ शुल्कमा पढाइ हुन्छ । समता फाउन्डेसनद्वारा सञ्चालित यो स्कुल र कलेजमा नर्सरीदेखि स्नाकोत्तरसम्म करिब ४ हजार जना विद्यार्थी अध्ययनरत छन् ।

१ सय ६२ जना त शिक्षक मात्रै छन् । फाउण्डेसनकै सहयोगमा नेपालभरका ८१ वटा स्कुलमा करिब ५० हजार बालबालिका मासिक १ सय शुल्क तिरेर पढिरहेका छन् ।

समता स्कुलको गेटबाट छिरेपछि देब्रेपट्टिको कुनामा दुई छात्रा गफिइरहेका थिए । ‘ऊ हेर त । हामीले रोपेको आलु फल्ने बेला भइसक्यो,’ एक छात्राले भनिन् । अर्कीले हौसिँदै भनिन्, ‘आलु फलेपछि बजारमा लगेर बेच्ने रे । प्रिन्सिपल सरले भन्नुभा'को ।’

खेल मैदानको तरकारी बारी ।

पछिल्लो समय समताले विद्यार्थीलाई पढाइसँगै व्यावहारिक ज्ञान र सीप पनि सिकाउन थालेको छ । ‘हामीले विद्यार्थीलाई चकलेटको सट्टा चल्ला दिने गरेका छौँ । एउटा पोथीले ९० वटा अण्डा पार्छ । ३० वटा खाएर ५० वटा बेच्यो भने पनि १ हजार रुपैयाँ जोगाउँछन् र व्यापारको सीप सिक्दै जान्छन्,’ विद्यालयका प्रधानाध्यापक अजय अधिकारी ‘सुशील’ले भने ।

उनी भन्छन, ‘कुनै विद्यार्थीको इच्छा र उसको भूगोल अनुसारका पशुपालनको सीप पनि सिकाउँछौँ ।’ त्यस्तै, काठमाडौँका विद्यार्थीलाई व्यापारका लागि ठेलागाडा र कृषिकर्म पनि सिकाइएको उनले जानकारी दिए ।

‘अहिले स्कुलको आँगनमै साग, बन्दा, धनियाँ, आलुलगायतका तरकारी रोपिएका छन् । आलु टिप्नका लागि तयार हुन लाग्यो । यसलाई खनेर उनीहरूसँग म आफैँ बजार गएर बेच्न लगाउँछु,’ सुशीलले भने, ‘त्यस्तै, विद्यार्थीलाई बिहान प्रार्थनासभामा आलु रोपेदेखि बेचेसम्मको अनुभव सुनाउन लगाउने तयारी पनि गरेका छौँ ।’

उनी आफ्ना विद्यार्थी डाक्टर इन्जिनियर भए मात्र खुसी हुँदैनन्, उनको इच्छा त सबै विद्यार्थीले आफ्नो जिन्दगी राम्रोसँग बिताउन सकून् भन्ने हो ।

विद्यालयका प्रधानाध्यापक अजय अधिकारी ‘सुशील’

‘एउटा मजदुरको सन्तान जो एउटा कोठामा परिवारसहित हुर्कियो, उसले सामान्य काम गरेर अहिले परिवारलाई फ्ल्याटमा राखेको छ भने त्यो नै सन्तुष्टि हो नि,’ उनले भने ।

स्कुलको खर्च बढ्दै गइरहेकाले विद्यार्थीलाई सोचेजति गर्न नसकिएको सुशीलले बताए । ‘अरु स्कुलले वार्षिक कति कमाइयो भनेर हिसाब गर्छन् । हामी कसरी चलाउने भन्ने चिन्तामा हुन्छौँ । लगानी भयो भने विद्यार्थीलाई अरु धेरै व्यावहारिक कुरा सिकाउने सोच हामीसँग छ,’ उनले भने । विद्यार्थीलाई १ सय रुपैयाँमा पढाइरहेको समता स्कुलमा आर्थिक अभाव रहेको उनको बोलीबाट प्रस्टै बुझिन्थ्यो ।

धेरै मान्छेलाई लाग्छ– यो विद्यालयमा पढाउन त ठूलै पावर लगाउनुपर्ला । तर, त्यसो होइन,। विद्यार्थी भर्नाको प्रक्रिया सुनाउँदै प्रधानाध्यापक सुशील भन्छन्, ‘विद्यार्थी आएपछि फर्काउँदैनौँ । कसैको पावर लगाउनु पर्दैन । हाम्रोमा कलेक्सन गरेर पढाउने हो, सेलेक्सन गरेर होइन ।’

यत्तिकैमा समता स्कुलका संस्थापक उत्तम सञ्जेल रातो रङको स्कुटरमा गेटबाट भित्र छिरे । त्यसपछि हामी सञ्जेलसगँ केही बेर गफियौँ । हामी एउटा कक्षा कोठाको अगाडि राखेको बेन्चमा बस्यौँ ।

हजारौँ विद्यार्थीलाई १ सय रुपैयाँमा पढाइरहेका सञ्जेलसँग बस्नका लागि आफ्नो छुट्टै अफिससमेत छैन । सञ्जेलको मात्र होइन, समता स्कुलका प्रिन्सिपलको समेत आफ्नो कोठा छैन । पुस्तकालय, एकाउन्ट र व्यवस्थापन र कार्यालय एउटै कोठामा छ ।

‘म शिक्षाक्षेत्रमा लाग्छु भन्ने सोचेको पनि थिइनँ । मलाई त पहिले सिनेमाको डाइरेक्टर बन्ने मन थियो,’ सञ्जेलले आफ्नो बाल्यकालका सपना सुनाए । १० वर्षको उमेरमा ‘कुर्वानी’ फिल्म हेरेदेखि नै फिल्म कसरी बनाउने होला भन्ने जिज्ञासा उनको मनमा उब्जिन्थ्यो ।

उनले चामुण्डा माध्यमिक विद्याबाट एसएलसी परीक्षा दिए तर उत्तीर्ण भएनन् । ‘अब के गर्ने ?,’ उनी घोत्लिए। सोचे- ‘अब म फिल्म बनाउँछु, सपना पूरा गर्छु ।’ एक दिन घरमा कोही नभएको मौका छोपी बुबाको खल्तीबाट २ हजार पैसा चोरे र फिल्म बनाउने सपना बोकेर ‘बम्बई’ (हालको मुम्बई) तिर हानिए । घरबाट उनी सिधै भैरहवा गए । त्यहाँबाट गोरखपुर हुँदै मुम्बई पुगे ।

यात्रामा भेटिएका नेपालीहरूले सञ्जेललाई भारतमा बस्ने ठाउँ खोजिदिए । साथीहरू पनि भेटाइदिए । पहिलो पटक मुम्बई पुग्दाको अनुभव उनीसगँ ताजै छ । ‘मान्छे नै मान्छे । सबै जना ब्यस्त । मलाई सारै अचम्म लाग्यो,’ उनी सम्झिन्छन् । मुम्बई बसाइका क्रममा उनले फिल्म बनाउने आफ्नो सपनाको फेर समाइरहे । मुम्बई सिनेमामा काम गरिरहेका प्राविधिक नेपालीहरू भेट्न थाले । र, सानातिना काम पनि पाउन थाले ।

‘डाइरेक्टरको असिस्टेन्टमध्ये चिफ असिस्टेन्ट डाइरेक्टर, एसोसिएट डाइरेक्टर, कन्टिनिटी डाइरेक्टर, अर्को क्ल्याप देखाउने डाइरेक्टर र त्योभन्दा तल ती सबैको फाइल बोक्ने डाइरेक्टर हुन्छ । त्यसलाई एप्रेन्डिस भन्छ । मैले एप्रेन्डिसको काम पाएँ । पारिश्रमिक दिनको ३० रुपैयाँ हुन्थ्यो,’ उनले भने ।

उनले डर, हम दिल दे चुके सनम, सञ्जयलिला भन्सालीको 'खामोसी'लगायत धेरै चलचित्रमा फाइल बोक्ने डाइरेक्टडरको काम गरे । सानातिना काम पाए पनि उनले डाइरेक्टरको काम भने पाउन सकेका थिएनन् । जी टीभीका लागि ‘इसि का नाम जिन्दगी’ भन्ने टेलिशृंखलामा डाइरेक्सन गरेसँगै डाइरेक्टर बन्ने सपना पनि पूरा भयो ।

तर, उक्त टेलिशृंखला प्रसारण भने भएन । उनले टेलिशृंखला प्रसारण गर्न हरसम्भव प्रयास गरे तर, सकेनन् । ‘हाम्रो त्यो टेलिशृंखला जी टीभीमा प्रसारण गर्न पाएनौँ । सोनी टेलिभिजनमा पनि पावर लागेन र त्यसपछि दुरदर्शनका लागि दिल्ली गयौँ,’ सञ्जेलले शिलापत्रसँग भने । त्यसपछि उनलाई मायाबी नगरी मुम्बईमा बस्न मन लागेन । टेलिशृंखलाका निर्मातालगायत सबैलाई त्यतै छोडेर २०५५ सालमा सञ्जेल नेपाल फर्किए ।

उनी नेपाल फर्किंदा माओवादी सशस्त्र सघंर्स उत्कर्षमा थियो । दूरदराजको गाउँबाट धेरै जना काठमाडौंमा आएर ज्यान जोगाइरहेका थिए । युद्धबाट आजित भएर काठमाडौं आएर मजदुरी, ज्यालादारी गरेर पेट पालिरहेका थिए ।

‘त्यसरी काठमाडौं आउने अधिकांश मानिस गलैँचा कारखानामा काम गर्थे । लामो छुट्टीको समयमा बच्चाहरू त्यत्तिकै बरालिएर हिँडेको देखेँ । त्यो मलाई चित्त बुझेन,’ समता स्कुलको विचार यहीँबाट पैदा भयो । यस्तै बच्चाहरू जम्मा गरेर पढाउन सुरु गरेँ,’ उनले भने ।

एक कान दुई कानहुँदै मैदान भयो । जसले गर्दा विद्यार्थीको संख्या बढ्दै गयो । करिब २ सय विद्यार्थी पुगेपछि उनी एक्लैले पढाउन सकेनन् । ‘अनि आफ्नै खर्चमा शिक्षक राखेँ,’ उनले सुनाए । सञ्जेल आफैँले मुम्बईमा अंग्रेजी नजान्दा धेरै दुःख पाएका थिए । तर, अंग्रेजी पढाइ हुने स्कुलमा मजदुरका सन्तानको पहुँच कहाँ हुन्छ र ! उनले थोरै शुल्कमा राम्रो शिक्षा दिने सोच बनाए र सुरु गरे समता शिक्षा निकेतन ।

समता स्कुलका संस्थापक उत्तम सञ्जेल ।

२० वर्षअघि ८ सय ५० विद्यार्थी र ३५/४० जना शिक्षकबाट सुरु भएको यो स्कुलका नेपालभरिका शाखामा ५० हजारभन्दा धेरै विद्यार्थी गुणस्तरीय शिक्षा लिइरहेका छन् । काठमाडौंको समतामा कलेजमा १ सय रुपैयाँमै एमबीएस, ब्याचलरमा बीए र बीबीएस र प्लस टुमा मानविकी, कानुन, विज्ञान र व्यवस्थापन पढाइ हुन्छ ।

नेपालमा मात्रै नभई उनले भारत, श्रीलंका, म्यानमार र बंगलादेशमा पनि यस्तै स्कुल सञ्चालन गरेका छन् । ५ देखि ७ वर्षभित्र नेपालको दौँत्य सम्बन्ध रहेका संसारका ६० देशमा यस्तै स्कुल सञ्चालन गर्ने लक्ष्य लिएका छन् उनले । नेपालमा मात्रै उनको वार्षिक ४ करोड रुपैयाँ खर्च हुन्छ । शिक्षा मात्र नभएर स्वास्थ्यक्षेत्रमा पनि उनको योगदान छ । सन् २०१६ मा १ सय रुपैयाँमै उपचार हुने अस्पताल पनि सञ्चालन गरिसकेका छन् सञ्जेलले ।